Haiti
Haiti (fr. Haïti) - Hispaniola utrawınıñ Könbatışında urnaşqan däwlät, utırawnı Karib Diñgeze äyländerep ala. Kuba dan Könçığışqa. Frantsiäneñ häm Amerika Quşma Ştatlarınıñ elekke koloniäse. Xäzergä Haiti anarxiä şartlarında yäşäp kilä.
| |||||
| Milli äytem: L'Union Fait La Force (Fransızça, Berlek Qüät Eşli) | |||||
| Official languages | Fransızça, Haiti Kreolça | ||||
| Başqala | Port-o-Prens | ||||
| Prezident | Michel Martelly | ||||
| Premyer-Ministr | Jean-Max Bellerive | ||||
| Mäydan - Bar - % su |
143. 27,750 km² 0.7% | ||||
| Xalıq - Bar (Yıl) - Tığızlığı |
92. 7.5 million (Yül 2003) 271/km² | ||||
| Aqça | Gourde (HTG) | ||||
| Säğät zonı | UTC -5 (Qışqı Waqıt yuq) | ||||
| Bäysezlek - Íğlan itkü - Tanu |
(Franstan) 1. Ğıynwar, 1804 1825 (Fr), 1863 (USA) | ||||
| Milli gimn | La Dessalinienne | ||||
| İnternet domenı | .ht | ||||
| Telefon kodı | 509 | ||||
Tarix
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Hispaniolanıñ baştağı xalqı - üterep beterelgän diärlek Arawak (yä Taino) qäbiläläre. Alarnıñ üterü Kristofor Kolumb'nıñ kilüdän soñ 1492 yılda başla. 17. yöz axırında utrawnıñ şikär plantatsiälärgä Afrikan qolları kiteralä.
1697dä İspania Hispaniolanıñ öçtän ber öleşen (Könbatışta urnaşqan Saint-Domingue isemle bilämä) Frantsiägä tapşıra. Ul 18 yöz Frantsiä'neñ iñ bay koloniälärdän berse ide. 1791 yılnıñ 22 avgustında qollar fätnä kütärä - bäysezlek öçen suğış başlana. Haitilelär Napoleon Bonaparte cibärgän gäskären tar-mar itkäç, 1804 yılnıñ 1 ğıynwarında üz bäysezlegen iğlan itälär.
Haiti - 'qara tänlelärneñ' cömhüriätlärdän iñ berençese, dönyada qollıqnı betergän berençe däwlät. Quşma Ştatlar häm Batış Awrupa Haitigä qarşı sanktsiälär kertä. 1852 yılda Frantsiä qol biläwçelärgä "reparatsilär"ne taläp itä (90 million altın frank - xäzerge $21.7 miiliard).
Şul säbäple Haiti Könbatış Yarımşarda iñ yarlı il, däwlättä korruptsiä çäçäk itä. 1957 yıldan ilneñ bağşlığı Fransua Düvaliey, "Papa Doc", 1964 yılda diktator bula, Tonton Makute volonter armiäsen citäkli. Anıñ eşen däwam itüçe - 19-yäşle ulı Jan-Klod Düvaliey, "Baby Doc", 1971 yılda xakimiyäten ala. "Baby Doc"'nı 1986 yılda bärep töşerälär.
1990 yılda Jan-Bertrand Aristid prezident bulıp saylanudan soñ xärbilärneñ xakimiyäte betä. Şul uq waqıtta ul xärbilär qarşı köräşä.
2000 yılda Aristid yañadan prezident bula. 2004 yılnıñ 5 fevrälendä, "Artibonite Revolúsion Qarşı Toruçılar Frontı" isemle qorallanılğan ğısyançılar törkeme Gonaïves polis bülegen üz kontrolenä ala. Bu fetnä 17 fevrälendä Artibonite provintsiäsenä tarala - bu wäzğıyätne oyıştıruda Dominikan Cömhüriätendä sörgendä yäşäwçe oppozitsiä wäkilläre qatnaştı.
2004 yılnıñ 29 fevrälendä Aristid Haitine taşlap kitä - AQŞ birgän çarter oçqıçı belän Üzäk Afrika Cömhüriätenä küçä. Baş Qazıy Boniface Alexandre prezident bulıp eşli başlıy.
Säyäsät
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Ayırım kertemi: Haiti säyäsäte
Haiti prezident cömhüriäte (respublika) ide. Milli Mäclesne häm prezidentnı saylıylar.
1987 yılda AQŞ häm Frantsiä ürnägendäge konstitutsiä qabul itelgän, 1994 yılda ul bötenläy üzgärtelgän.
Departmentlar
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Haitidä 9 department bar ide:
Geografiä
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Haitineñ töp mäydanın tawlar qaplıy. Alardan tış yılğa üzännär häm keçkene yar buyı tigezleklär dä bar. Könbatışta häm üzäktä zur biek platolar urnaşqan.
İlneñ iñ zur şähäre - 2 millionlı Port-au-Prince (başqalası), ikençese Cap-Haitien (0.6 million toruçılar).
Iqtisad
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Xalqınıñ 80% xäyerçelär, dönyada yarlıq buyınça ikençe däwlät. Xalqınıñ 70% xristiannar.
Demografiä
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Xalıqnıñ tığızlığı 270 keşe/q km bulsa da, xalqınıñ küpçelege şähär zonlarında, üzännärdä yäşilär. Haitilelärneñ 95% Afrika raslı. Başqalar - Mulatlar. Berniçä Awrupalı da yäşilär. Xalıqnıñ ⅔ awıllarda yäşi.
Frantsuz tele - räsmi tellärdän berse (10% keşe söyläşlä). Bar Haitilelär Haiti Kreol telen belälär, bu ikençe räsmi tele. Yäşlär häm eşmäkerlär İnglizçä yaxşı belälär.
Roman Katolik çirkäwe räsmi din dip sanala, Protestantlar da bar. Haitidä voodoo ğädätläre saqlandı.
Sıltamalar
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- National Palace 2007 елның 2 май көнендә архивланган.
- Port Haiti 2004 елның 1 апрель көнендә архивланган.
- Haitiaction.net
- Haiti News 2019 елның 28 март көнендә архивланган.
- Haitian Oil Drum Art
- Photo Haiti