Kontent qismiga oʻtish

Halloween

Ishoratlarni tahrirla
Vikipediya, erkin ensiklopediya
Halloween
Halloween
O‘ymakorligi va Hellouin an’anasi bo‘lgan jack-o'-lantern
Boshqa nomlari
  • Hallowe'en
  • Allhalloween
  • All Hallows' Eve
  • All Saints' Eve
Nishonlovchilar G‘arbiy xristianlar va ko‘plab xristian bo‘lmaganlar[1]
Turi xristianlik, madaniy
Ahamiyati Allhallowtidening birinchi kuni[2][3]
Sana 31-oktyabr
Nishonlanishi Trick-or-treating, Hellouin kostyumi bazmlari, jack-o'-lantern yasash, gulxan yoqish, fol ochish, olma chayqatish, arvohlar attraksioniga tashrif buyurish
Qoidalari Cherkov xizmatlari[4], ibodat[5], roʻza[1], bedorlik[6]
Bogʻliqligi Samhain, Hop-tu-Naa, Calan Gaeaf, Allantide

Halloween[7][8] (talaffuzi: Hellouin) — 31-oktabrda nishonlanadigan xristianlarning bayrami. Halloweenda odamlar turli xil ust-bosh kiyishadi, bolalar eshikma-eshik yurib shirinliklar soʻrashadi (inglizcha: trick-or-treating) va qovoqlar ichini oʻyib Jack o'-lantern (inglizcha: Jack O'Lantern) yasashadi. Bolalar koʻpincha arvoh va yalmogʻiz kiyimini kiyib olib, uyma-uy yurib „Bizga bir nima ber yoki sehrlab qoʻyamiz!“ (inglizcha: Trick-or-treat!) — deyishadi. Bolalarga odatda shirinlik beriladi.

Kelib chiqish tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Halloweenning kelib chiqishi bir qancha qadimiy kuzgi bayramlarga borib taqaladi. Qadimda dindor boʻlmaganlar boshlagan udumlar keyinchalik bu kunni bayram sifatida nishonlash anʼanasiga aylanib ketgan. Bu bayramni ilk marotaba nishonlagan odamlar bir emas bir necha Xudoga ishonishgan. Oktyabrning oxirgi kechasi oʻlganlar ruhi yer yuzini aylanib yuradi deb hisoblanilgan. Bayram yana All Hallows’ Eve deb nomlanadi. Xristian cherkovida All Hallows’ Eve bayrami All Saints’ Day (Barcha avliyolar kuni)dan avvalgi kechadir. 1-noyabrda boʻladigan All Saints’ Day kunida barcha muqaddas xristian dini avliyolari eslanadi. Vaqt oʻtishi bilan Halloween diniy boʻlmagan bayramga aylanib ketgan.

Etimologiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Halloween yoki Halloweʼen („Avliyolar kechasi“[9]) soʻzi nasroniy kelib chiqishiga ega[10][11]; bu qadimgi ingliz tilida mavjud boʻlgan „All Hallows Eve“ (Barcha avliyolar kuni arafasi) iborasiga teng boʻlgan atamadir. Halloween soʻzi „All Hallows' Eve“ (Barcha avliyolar kunidan oldingi kecha) ning shotlandcha shaklidan kelib chiqqan: „even“ shotlandcha „eve“ yoki „evening“ soʻzlarining muqobili boʻlib[12], „e'en“ yoki „een“ ga qisqartirilgan[13]. Shunday qilib, (All) Hallow(s) E(v)en soʻzidan Hallowe'en ga oʻzgargan.

Simvollar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Halloween bayramida hovlilar, jamoat joylari va uylar qoʻrqinchli oʻlim bezaklarilar bilan bezatilishi mumkin, jumladan skeletlar, ruhlar, oʻrgimchak inlari va jodugarlkar bilan.

Halloween bilan bogʻliq buyumlar va ramzlar vaqt oʻtishi bilan rivojlanib borgan[14][15]. Anʼanaga koʻra, Barcha avliyolar kuni arafasida niqobdorlar yovuz ruhlarni qoʻrqitish uchun Jack-o'-lantern chiroqlarini koʻtarib yuradilar[16]. Jack-o'-lantern haqida mashhur irland xristian xalq ertagi mavjud boʻlib, unda bu chiroq folklorda „ham jannatga, ham doʻzaxga kirishdan mahrum etilgan jon“ni ifodalashi aytiladi[17].

Irlandiya, Shotlandiya va Shimoliy Angliyada Halloween bayramida anʼanaviy ravishda sholgʻom oʻyilgan[18][19], biroq Shimoliy Amerikaga koʻchib kelgan muhojirlar qovoqdan foydalanishni boshlashgan. Qovoq sholgʻomga nisbatan ancha yumshoq va kattaroq boʻlgani uchun uni oʻyish osonroq edi[18]. Amerika qovoq oʻymakorligi anʼanasi haqida 1837-yilda ilk marotaba qayd etilgan boʻlib[20], dastlab bu anʼana faqatgina hosil yigʻish mavsumi bilan bogʻliq boʻlgan. Bu anʼana 19-asrning oʻrtalari va oxirlariga kelib, Halloween bayramigagina xos boʻlib qolgan[21].

Halloweenning zamonaviy tasviriy jihatlari turli manbalardan kelib chiqqan, jumladan xristian esxatologiyasi, milliy urf-odatlar, gotik va dahshatli adabiy asarlar („Frankenshteyn, yoki Zamonaviy Prometey“ va „Dracula“ kabi romanlar) hamda „Frankenshteyn“ (1931) va „Mumiyo“ (1932) singari klassik qoʻrqinchli filmlar shular jumlasidandir[22][23]. Xristian anʼanasida Golgofaga ishora qiluvchi bosh suyagi tasviri „oʻlim va inson hayotining oʻtkinchiligini eslatuvchi“ ramz sifatida xizmat qiladi va shu bois memento mori hamda vanitas kompozitsiyalarida uchraydi[24]. Shu sababli, bosh suyaklari ushbu mavzuga aloqador boʻlgan Halloweenda foydalanilgan[25]. Anʼanaga koʻra, cherkovlarning orqa devorlari „qabrlarning ochilishi va marhumlarning tirilishi, farishtalar toʻla jannat va shaytonlar toʻla doʻzax tasvirlangan Oxirat kuni manzarasi bilan bezatilgan“ boʻlib, bu motiv mazkur uch kunlik bayram nishonlanishiga chuqur singib ketgan[26]. Halloween mavzusidagi eng qadimgi asarlardan biri shotlandiyalik shoir John Maynening 1780-yilda yozgan asari hisoblanadi. U Halloween bayramidagi hazillar haqida „Qanday dahshatli hazillar yuz beradi!“ deb yozgan va shuningdek, bu tun bilan bogʻliq gʻayritabiiy hodisalar, jumladan „bogles“ (arvohlar) haqida ham aytib oʻtgan[27]. Bu esa keyinchalik Robert Burnsning 1785-yilda yozilgan „Halloween“ asariga taʼsir koʻrsatgan[28]. Kuz faslining qovoq, makkajoʻxori poʻchogʻi va qoʻriqchi kabi unsurlari ham Halloween anʼanasidan biri sifatida keng tarqalgan. Halloween paytida uylar koʻpincha ana shunday ramziy bezaklar bilan bezatiladi. Halloween tasvirlari oʻlim, yovuzlik va afsonaviy maxluqlar mavzularini oʻz ichiga oladi[29]. Qadimdan jodugarlar bilan bogʻliq boʻlib kelgan qora mushuklar ham Halloweenning keng tarqalgan ramzlaridan biridir. Qora, toʻq sariq va baʼzan binafsha ranglar Halloweenning anʼanaviy ranglari hisoblanadi[30].

Liboslar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Halloween liboslari
Halloween shop in Derry, Northern Ireland, selling masks

Halloween liboslari anʼanaviy ravishda vampirlar, arvohlar, skeletlar, qoʻrqinchli koʻrinishdagi jodugarlar va iblislar kabi obrazlarga asoslangan edi[31]. Vaqt oʻtishi bilan liboslar tanlovi kengayib, badiiy asarlarning mashhur qahramonlari, taniqli shaxslar va ninzalar hamda malikalar kabi umumlashgan timsollarni ham oʻz ichiga ola boshladi.

19-asr oxirida Shotlandiya va Irlandiyada Halloween bayramida libos kiyib, „guising“ (niqoblanish) anʼanasi keng tarqalgan edi[19]. Shotlandcha atama boʻlgan bu anʼana bolalar kiygan niqoblar yoki liboslar tufayli „niqoblanish“ deb atalgan[32]. Irlandiya va Shotlandiyada niqoblar „soxta yuzlar“ nomi bilan tanilgan[10][33]. Bu atama 1890-yilda Shotlandiyaning Ayr shahrida bir shotlandiyalik tomonidan niqoblanuvchilarni tasvirlash vaqtida yozib qoldirilgan: „Esimda, bu Halloween edi… kichkina bolalar allaqachon ish boshlab boʻlishgandi, soxta yuzlar paydoq ilish uchun niqoblarni taqib va qoʻllarida kichkina sholgʻom fonarlarini ushlab yugurib yurishardi“[10]. AQShda 20-asr boshlarida Hallowen ziyofatlarida libos kiyish ommalashdi, bu odat kattalar orasida ham bolalar orasida ham keng tarqaldi. 1920–1930-yillarda esa Kanada va AQShda „shirinlik yoki qitiqlash“ (trick-or-treat) anʼanasi ommalasha boshladi[34][35].

Eddie J. Smith oʻzining „Halloween, Hallowed is Thy Name“ kitobida Barcha Avliyolar kechasi kiyim kiyishga diniy nuqtai nazardan yondashib, „bir paytlar bizni qoʻrqitgan va titratgan“ mavjudotlar qiyofasiga kirib, odamlar „Najotkorimiz tomonidan saltanati talon-taroj qilingan“ Shayton ustidan kulishlari mumkinligini yozadi. Skeletlar va marhumlarning tasvirlari memento mori (oʻlimni eslatuvchi) sifatida qoʻllaniladigan anʼanaviy bezaklardir[36][37].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 „BBC – Religions – Christianity: All Hallows' Eve“. British Broadcasting Corporation (BBC) (2010). 2011-yil 3-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 1-noyabr.
  2. ↑ „Halloween“ (en). Anglican Diocese of Worcester (2020-yil 20-oktyabr). Qaraldi: 2023-yil 2-noyabr.
  3. ↑ Hughes, Rebekkah. „Happy Hallowe'en Surrey!“. The Stag. University of Surrey (2014-yil 29-oktyabr), s. 1. 2015-yil 19-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 31-oktyabr.
  4. ↑ „Service for All Hallows' Eve“, The Book of Occasional Services 2003. Church Publishing, Inc., 2004 — 108-bet. ISBN 978-0-89869-409-3. 
  5. ↑ Anne E. Kitch. The Anglican Family Prayer Book. Church Publishing, Inc., 2004. ISBN 978-0-8192-2565-8. Qaraldi: 2011-yil 31-oktyabr. 
  6. ↑ The Paulist Liturgy Planning Guide. Paulist Press, 2006. ISBN 978-0-8091-4414-3. Qaraldi: 2011-yil 31-oktyabr. 
  7. ↑ Lindsay, Sandy „Hallowe'en is a spooktacular event for the Goodfellows“. Saugeen Times (2023-yil 30-oktyabr). Qaraldi: 2023-yil 25-noyabr.
  8. ↑ Max, Christina „Local haunted houses to explore this Hallowe'en“. The Wetaskiwin Times (2023-yil 26-oktyabr). Qaraldi: 2023-yil 25-noyabr.
  9. ↑ Luck, Steve (1998). "All Saints' Day" (en). The American Desk Encyclopedia. Oxford University Press. p. 22. ISBN 978-0-19-521465-9. https://archive.org/details/americandeskency00oxfo/page/22/mode/2up?q=halloween. 
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 „DOST: Hallow Evin“. Dsl.ac.uk. 2014-yil 29-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 13-oktyabr.
  11. ↑ The A to Z of Anglicanism (Colin Buchanan), Scarecrow Press, p. 8
  12. ↑ Thomson, Thomas; Annandale, Charles. A History of the Scottish People from the Earliest Times: From the Union of the kingdoms, 1706, to the present time. Blackie, 1896. Qaraldi: 2011-yil 31-oktyabr. „Of the stated rustic festivals peculiar to Scotland the most important was Hallowe'en, a contraction for All-hallow Evening, or the evening of All-Saints Day, the annual return of which was a season for joy and festivity.“ 
  13. ↑ "E'EN, Een". E'EN, Een. III =. 1952. snd8629. https://dsl.ac.uk/entry/snd/snd8629. 
  14. ↑ Rogers, p. 57
  15. ↑ The Encyclopedia of Witches, Witchcraft and Wicca, Infobase Publishing, p. 183
  16. ↑ Danteʼs „Commedia“ and the Poetics of Christian Catabasis (Lee Foust), ProQuest, p. 15
  17. ↑ The Guinness Encyclopedia of Ghosts and Spirits (Rosemary Guiley), Guinness World Records Limited, p. 178
  18. ↑ 18,0 18,1 The Oxford companion to American food and drink p. 269. Oxford University Press, 2007. Retrieved 17 February 2011
  19. ↑ 19,0 19,1 Leslie, Frank. Frank Leslie's popular monthly, Volume 40, November 1895, pp. 540–543, 5 February 2009. Qaraldi: 2011-yil 23-oktyabr. 
  20. ↑ Nathaniel Hawthorne, „The Great Carbuncle“, in Twice-Told Tales, 1837: Hide it [the great carbuncle] under thy cloak, say’st thou? Why, it will gleam through the holes, and make thee look like a jack-oʻ-lantern!
  21. ↑ As late as 1900, an article on Thanksgiving entertaining recommended a lit jack-oʻ-lantern as part of the festivities. „The Day We Celebrate: Thanksgiving Treated Gastronomically and Socially“ (Wayback Machine saytida 5 August 2016 sanasida arxivlangan), The New York Times, 24 November 1895, p. 27. „Odd Ornaments for Table“ (Wayback Machine saytida 5 August 2016 sanasida arxivlangan), The New York Times, 21 October 1900, p. 12.
  22. ↑ The Rhetoric of Vision: Essays on Charles Williams (Charles Adolph Huttar, Peter J. Schakel), Bucknell University Press, p. 155
  23. ↑ Rogers, Nicholas (2002). „Halloween Goes to Hollywood“. Halloween: From Pagan Ritual to Party Night, pp. 103–124. New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-516896-8.
  24. ↑ A Handbook of Symbols in Christian Art (Gertrude Grace Sill), Simon & Schuster, p. 64
  25. ↑ In flagrante collecto (Marilynn Gelfman Karp), Abrams, p. 299
  26. ↑ School Year, Church Year (Peter Mazar), Liturgy Training Publications, p. 115
  27. ↑ Mayne, John „Halloween“. PoetryExplorer. 2022-yil 24-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 24-noyabr.
  28. ↑ Thomas Crawford Burns: a study of the poems and songs Crawford, Thomas. Burns: A Study of the Poems and Songs. Stanford University Press, 1960. ISBN 978-0-8047-0055-9. Qaraldi: 2018-yil 27-noyabr.  Stanford University Press, 1960
  29. ↑ Simpson, Jacqueline „All Saints' Day“ in Encyclopedia of Death and Dying, Howarth, G. and Leeman, O. (2001) London Routledge ISBN 0-415-18825-3, p. 14 „Halloween is closely associated in folklore with death and the supernatural“.
  30. ↑ Herberholz, Donald; Herberholz, Barbara. Artworks for Elementary Teachers: Developing Artistic and Perceptual Awareness. W.C. Brown, 1990 — 16-bet. 
  31. ↑ "Halloween". Encyclopædia Britannica. https://www.britannica.com/EBchecked/topic/252875/Halloween. <!--->
  32. ↑ "Definition of "guising"". Definition of "guising". https://www.collinsdictionary.com/dictionary/english/guising. "(in Scotland and N England) the practice or custom of disguising oneself in fancy dress, often with a mask, and visiting people's houses, esp at Halloween" 
  33. ↑ Bradley, Michael. „A very Derry Halloween: a carnival of frights, fireworks and parade“. The Guardian (2018-yil 24-oktyabr). 2018-yil 24-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 25-oktyabr.
  34. ↑ "'Trick or Treat' Is Demand", Herald (Lethbridge, Alberta), 4-noyabr 1927-yil, p. 5, dateline Blackie, Alberta, 3-noyabr
  35. ↑ Miller, Marian. Halloween Jollity Within Reason Need. The Morning Oregonian (1932-yil 31-oktyabr), s. 8.
  36. ↑ School Year, Church Year (Peter Mazar), Liturgy Training Publications, p. 114
  37. ↑ Memento Mori, Museum of Art and Archaeology, University of Missouri

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
 Vikiomborda Halloween
haqida turkum mavjud 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Halloween&oldid=5394393" dan olindi