1.
1 WALIFUW'OLUSOGA
a aa b bb c d dh e ee f g gh i ii j k l m n nh (ng) o oo p r s t th u v w y z
Enhuguta ensirikirivu
b bb c d dh f g gh j k l m n nh (ng) p r s t th v w y z
Enhuguta endhogeza
a aa e ee i ii o oo u uu
Endhogeza empanvu
aa ee ii oo uu
nga: baaba, Bbaabba, ibaale, kusiiga, maama, mbooli
Endhogeza enhimpi
aeiou
Baba ghale, kusuna, kusika, kuwunha,
Ghompa ghengwa( semi vowels)
WY
Nga: waaya, yoola, yeya, mwana
Enhuguta edhizira mu walifu wolusoga
qxh
Endhogeza entabikanie
ai ei oi iu aidhie, eibaale oidha kuniola
oba ia ie io iu
Entabikanie edhizira mu Lusoga
ua oa uo
Enhuguta enkologho
Dh gh nh th
Dhaadha, ghale, nhaanha, thumbi
Empandiika yenhuguta ensirikirivu edhibuzaabuza
1. b ni bb
b- eno nhuguta mpegheevu eyokunsaya
Nga: baana, kubala, baghala, basaadha, bona,
bb- eno nhuguta ebwatuka eyokunsaya
Nga: ibbango, ibbumba, bbookisi, bbaabba
2. L ni R
L- eno ekulemberwa endhogeza a, o,u nga oghandiika ekigambo nga: muluka, kalulu, kubala,
mbooli.
R- eno ekulemberwa endhogeza e,i nga oghandiika ekigambo nga: kibira, kakaire, ibeere,
ikere.
3. n vs nh
N- eno ya mu nhindho( nasal letter) nga: muna, kunona, kwenenia
Nh- eno yakumainho nga: munha( lizard), kunhoonha( to amuse), kwenheenhia( wagle),
munhu
4. t vs th
t- eno nkalu etali yakainho nga: kutunga, kuteita( ablaze), kutunda, ntumbu.
th- eno nkologho yakumainho nga: thupa, kuthipa, muthungwa, kuthunga( command),
kutheitha( glitter).
5. d vs dh
d- eno nkalu/ ebwatuka etali yakumainho nga: kuduula( to mock), kuduuka( to stink), iduuka,
duuma.
dh- eno nkologho eyokumainho nga: kudhuula( squeeze teats) nga: kudhuula, kudhuuka,
madhaani, ndhagi.
6. C ni ky
C- ekozesebwa nga ekigambo ticuuka mu bunji ni mi bulangasa nga caayi, lucoolo, kucakala,
capati, cuuka, cuusa
Ky- ekozesebwa nga ekigambo kicuuka mu bunji ni mu bulangasa nga: kyayi(fibre), kyaji,
kyangu, kyolooni.
7. Gh ni g
gh- eno nkologho eyomumudookoli. Nga ghaifo, mughala, kighoigholo
g- eno eno nkalu/ ebwatuka. Nga: lugalo, guti, mugaiga, kugeedha
8. Gh ni w
Gh- lino neiroboozi mu lusoga eituufu kubwalyo. Tughandiika 'gh' buli lwetuwulira nga neryo
erisaaniire.
W-1 ekozesebwa nga mu but666uufu toghanga kulifaanisa ni 'gh', oba mukughandiika
amaina nga: Wambi, Waibi, musawo, musubbaawo,kuwera.
9. C ni k
K- neiroboozi eituufu nga ofuniemuuku okutabula. Osobola okuwulira eiroboozi oti se 'ci' aye
nga mukughandiika liri 'ki' nga: kiibo se ti ciibo, makina se ti macina, kibira se ti cibira.
10. gy ni j
gy- ekozesebwa nga ekigambo kicuuka mu bunji ni mu bulangasa nga: gyani, gyange, gyaife,
gyonagyona.
j- ekosebwa nga ekigambo tikicuuka mu bunji ni my bulangasa. Nga: mujaaja, majaani, jaayo.
Amateeka agafuga empandiika
1. Nhuguta R tetandiika kibono kya lusoganga ladiyo se ti Radiyo
2. Nhuguta U teinhama kibono kya lusoga e.g wuuzi se ti Uzi
3. Nhuguta L ekulemberwa endhogeza a,o,u ate R ekulemberwa endhogeza e, i. Koba nga:
Kalulu se ti karuru, kakaire se ti kakaile, kibira se ti kibila.
4. Nhuguta nampa ghengwa w,y tidhiyimbibwaku ndhogeza mpanvu nga dhiriku ensirikirivu.
Nga: kwaya, mwana se ti kwaaya, mwaana.
5. Nhuguta edh'omunhindho m, n, ng, tidhikulemberwa ndhogeza mpanvu nga dhisibiibwaku
ensirikirivu.
Emyezi mu Lusoga
Gemagania emyezi gino bwegyetebwa mu Lusoga n'egyoluzungu
Namuwawuzo                  February
Mulyaiva                January
Nampiira                march
Namwendwa               may
Namubonge               October
Namugero                November
Namusebuko              December
Namutyabuko              April
Ikazabiryo               July
Namugozi                June
Namatu                  August
Namusebuko               September
Okubalamulusoga
1-10, 11- 20, 21- 100, 101-1000, 10000- 100000, 100001-1000000, 1000000-10,000,000 ,
100,000,000- 1,000,000,000, 1,000,000,000,000.
16828,27830, 98637,348466, 77777,
                                ENFAANANIO
Mu lulimi Olusoga mulimu endhogera ekozesebwa mu kugerangerania ebintu
ebifaanania embeera n’empisa yaabyo, okugeza nga; Mulungi oti Itungulu, kino
kitegeeza kiti, mu ighanga ery’Abasoga, eitungulu n’ekibala ekiri ni langi eboneka
obukalamu einho era n’ekindi nti eitungulu kibala ekitaaganikayagaanika eyo
kityokityo.
Enfaananio mu Lusoga:
  1. Agonzebwa/kigonzebwa oti mpiiya.
  2. Atambula mpola oti Ikovu/kakaaniavu
  3. Awunha oti Mukose/Mugose.
  4. Bafaananafaanana oti bukolwa.
  5. Biweeremu agho oti naasula mu ya mwine
  6. Kisiriikirivu oti Magombe.
  7. Kitereevu oti lugada
  8. Kitiisa oti lumbe/kufa.
  9. Kubita mu bwangu oti naaziika mughalikwawe.
  10.Kubita mu bwangu oti nsekere ebita mu mpaata.
11.Kyangu oti n’okubisa omuuka mu kisero/kubisa mpiso mu lyenvu.
12.Musanhufu oti mwoci wa weete.
13.Kubuguutana oti n’abayiira mu nhumba.
14.Kughaghaana oti bigere byebwika.
15.Kumala biseera oti naakalangira enkoko amaido/naanhiigira mu
   nzikiiza/naakinhira mu kanzu.
16.Kumulowoozaaku oti n’olumwitira amuloga.
17.Kunherengta oti igongolo isenhe.
18.Kuninintana/kugalangatana oti wa mpaata yeetwise fene.
19.Kusitukiramu oti naasesema.
20.Kusitukiramu oti naateze ogw’ekyayi.
21.Kutabuka oti wa malibu atabukira mugoyo.
22.Kweghaayo oti nkoko kumira nsanafu.
23.Kwisa kirala oti nseete.
24.Kyamughendo mungi oti Feeza/Zaabbu/Bulamu
25.Kyeguyibwa oti Bulamu.
26.Kyetooloovu oti nusu
27.Mubi oti irogo
28.Mubuguyavu oti nkodomali
29.Mugayaavu oti kyaike/kyenhandha.
30.Mugezigezi oti Kaana ka nkofu.
31.Mugheghere oti lusubi/lyoya
32.Mugonvu oti buviiri bwa kapa/ lyenvu.
33.Mugumu oti naasula ghansi.
34.Mukalangufu oti ibaale.
35.Mukambwe oti Mpala.
36.Mukanu oti Kibe.
37.Mukanu oti n’aloga omusana
38.Muleeyiriri oti Lusolobyo/Muvule/Njira Ndyope
39.Mulyalya oti mbiidhi
40.Mumpi oti Kinu.
41.Munene oti Dulaamu/Pipa.
42.Munhaga oti mbaati/mbiidhi.
43.Munhugubavu oti macina ganco.
44.Musirusiru oti mbuzi/mbudyadya
45.Musisighavu oti Mugenge
46.Muteŋeŋavu oti ikere
47.Mutiitiizi oti Kapa
48.Muwugulavu oti nkodomali
49.Muyondho oti Kapa
   50.Muzibuzibu oti kulya kwanco.
   51.Muzito/Kizito oti mabaale
   52.Mwenzi oti Mbwa.
   53.Mweru oti Mugozi/Nnhange.
   54.Mwirugavu oti kyadiidi/lyadiidi.
   55.Okufeenherera oti bigaire biya/pamba aya.
   56.Tabonekaboneka oti igi lya ŋeŋere/ibona mulala.
   57.Wa kasukasu oti Mukubi wa Mugaabe.
   58.Wa lubono/lugambo oti Mugaabe/laadiyo.
   59.Wa mairu oti Mpiti
   60.Yadiba/kyadiba oti mmamba ya lubwa.
   61.Kubwatuka oti kakuba/lukuba/katulika.
   62.Kwasama oti n’abagabana ebikaagha.
   63.Amoga oti-mbwa ndhibi/ mpwigulu
   64.Kusamaalirira oti bamughaire kibbonge/ musuubize
   65.Kwawukana oti batuulani baabigwo/ kabina
   66.Kwebwania/ kweyeya ku munwa oti nkoko
   67.Kumuvaaku oti bweyava kwibeere lya maama ghe
   68.Mulungi oti itungulu
   69.Mukambwe oti mpala/ nkoko ya bwana
   70.Aseka oti mulalu/malaaya
   71.Wangaala oti musolo
   72. Kusaatuuka oti nsanafu/ busimizi
   73. Mulimba oti ighembe
   74. Wambiidhabiidha oti kulya kwa musamize
   75. Ageedhagaine oti alya nabatulu
   76. Kukukinhala oti nswa nseedhere
   77. Wakaambayaya oti nnhonhi esenguka oti se egha musolo
   78.
                                   EBISOKO
Enhandhula
Nga ghobonera enimi edhindi, n’Olusoga lwona lulimu endhogera ey’okwogerera
mu ngero. Okwogerera mu ngero kitegeeza endhogera etali y’amakulu gakungulu
aye amakweke.Ekitegeeza nti omuntu      bwa kozesa okwogerera mu ngero.
 mu ndhogeraye, kiba kikakata kwoyo oba abo ababa nga bali ku muwulisa,
okutoolamu amakulu mu byaba nga akozeisa.
Eky’okuboneraku; --- “Okusonka mu ndhuki” - Kino kighanga okutegeeza kiti
omuntu mwene aghanga okukola ekintu ekighanga okumuleetera obuzibu, nga
okutoola embwa eyesirikiire n’ogikuba eibaale me male n’olumuka.
Ekisosko                                    Amakulu
  1. Kwemenhera luti kunda -Kwereetera buzibu ng’odhuuba oti oli kukola
     kigasa.
  2. Kukifuugha ng’okiiza munda-Kweidhusa.
  3. Kumulima mpindi ku mugongo- Ku mugeya/ku mwogeraku bibi
     ng’aziragho.
  4. Kumusibaku matu ga mbuzi -Kumughaama bamubonereze.
  5. Kuniina yegava - Kweyonoonera nkolagana n’abantu abakuyamba.
  6. Kumunaabira mu maiso - Ku mwatulira nti enkolagana
     eweirewo/kumubinga.
  7. Kumuviira mu buntu-Ku mukambughalira.
  8. Kutogota nga ti kisandikire - Ekinhumo ekitabye.
  9. Kusula mu ngaito - Kuceesa bwire ng’oli mu binhumo.
  10.Kweyagisa lugyo/munwa - Kuba mwavu inho/ mwavu lunkupe.
  11.Kusimba duuma- kutambuza bigere.
  12.Okugya ekingi bantu -Kufa.
  13.Okunhwa empewo - Okutambulatambula oba okutyama ku luya mu biseera
     eby’eidembe.
  14.Okulya sente - Okufuna sente nga nhingi ate nga tidakutuuyanira inho.
  15.Okumoodha obulamu - Okweyagala ng’ozira bikudaaza.
  16.Okumalamu omusulo - Okulumuka ng’oiziiza omusango.
  17.Okufuza ekimante-Okukwiza aghazira ngira.
  18.Okugwa mu bintu-Okufuna eby’obufuni kamaala omulundi omulala.
  19.Okukuba aghakalu-Obutafuna/obutayagaana ky’oyenze/kyonuyiriire.
  20.Omunwa gumukubye wununu -Okuweesa eby’okulya ng’ate obaire
     okaanhumirwa.
  21.Okufunira ku mukeeka - Okufuna eby’obwereere/by’otatuyaniire.
  22.Kulya igi kwesubya munofu - Okufuna ebitono wesubya ebisinga
     bungi/bulungi.
  23.Okusaamira ekitaagye- Okudagira obwereere/okumala ebiseera.
  24.Okusika ekitaidha        - Okudagira obwereere/okumala ebiseera.
  25.Okwerumya omusota omufu- Okwesuula mu bizibu byotaghanga kuvaamu.
  26.Okujiira mu yenku- Okufiika ebirungi.
  27.Okukubira enhuma w’engalo- Okubisa omuntu obubi nga tomusaasiraku
     naire.
  28.Okw’irugaza emeeza- Okuta eby’okunhwa/eby’okulya bingi ku meeza.
  29.Okusambisa emere ebigere- Okulya waalekerera ate nga emere ekaali
     nhingi.
  30.Okukubira Paapa eisimu- Okwetaaga ekitasoboka ku kolebwa/kufunika.
  31.Okumumalamu niidho oira- Okumukangaivula nga tasobola kwira mu.
32.Okumubuza engira- Okuta omuntu mu mbeera nga taghanga kubona
   kyakukola.
33.Okumulaga eyamuleese           - Okumukoba aveewo mangu oba
   okumubingagho.
34.Okumumyukiza amaiso-Okumukambughalira.
35.Okumusiimuuliraku ebigere-Okumudhooga.
36.Akubye ku matu - Okutereeramuuku ng’oghonie obulwaire obukulumye
   inho.
37.Okumunhansanhansa- Okumuswaza mu bantu.
38.Okukuba mu ngalo obukiika -Okusoberwa/okweghuunia.
39.Okwogeza ekiri ghansi agh’olulimi -Okwatuza omuntu ebyama.
40.Okubaaga okutuuka ku mukira -Okumalayo byonabyona.
41.Okwesiba eibiri -Okwenhweza/okwetegekera ebizibu.
42.Okwetema ku baino- Okuva mu mpulizigania n’abantu abandi.
43.Okwebona -Okwewulirira ku bantu/okudhooga abantu.
44.Okulya ‘swaga’- Okugya mu bisanhusa.
45.Okw’ita enswa n’akasana -Okufuna kyoyenze n’ebindi ebijiiraku.
46.Okukubisa aghazira ngira-Okubuzabuuza.
47.Okusekera mu kikonde - Okusanhuka aye nga toyenda kumanhisa bandi.
48.Okwefuugha-Okulayira obutakola kintu ekyo.
49.Okumiza omusu - Okwita.
50.Okugya e Bugembe-Omukazi okulwala omwezi.
51.Okusindika asutaime - Okusaba ayindaine/abaire ayenda/akyesunga.
52.Okuzaanha n’owekiteeteeyi - Ekintu ekyangu einho okukola/ekitadaaza.
53.Okuluma ogweitale n’ogwaghansi      -
   Okukana/okulemeraku/obutatya/obumalirivu
54.Okuswakira-Okulaga obukambwe obungi enho.
55.Okumwenhegeta- Okulaga nga ghaligho ekiri kukunhoonha.
56.Okusuuyirira- Okulaga obwetaavu n’obumalirivu obungi ku kintu
57.Okwekiika emberi - Okulemesa.
58.Okweghanikaghanika - Okusoolasoola buli kiseera.
59.Okuvaaku ‘waaya’-Okusungughala.
60.Okumutwala nga bighala itaka -Ng’ali kumpi kufa.
61.Okufiiramu akakoko- kubuusabuusa/obutaba mumativu mu kisirise.
62.Okumugha eitaanu-Okumugema mu ngalo.
63.Okusuula mu galibola - Okulya.
64.Okweita mwene-Okwereetera ebizibu iwe mwene.
65.Okugema amooya -Obutafuna ekigendereirwa/ekinuyiriirwa.
66.Gaalira g’akomba -Okubula obuyambi.
67.Okuweera mu luwu-Okugoogomba/okutonigha.
68.Enda okwira ku mugongo - Okugoogomba.
69.Okukomba amaino-Okubula eky’okulya.
70.Okweyagisa olugyo-Okuba omwavu.
71.Okuba omukombe omuvundu-Okuba n’obufuni obungi.
72.Okukuba abantu enfuufu-Okuvuga motoka.
73.Okusika omukira -Okusemba/okuba ku nkomerero.
74.Okufuumuula omuntu-Okumubinga ku mulimo.
75.Okuva ku nkalango okugwa mu muliro -Embeera okwongera
   okwonoonekera irala.
76.Okughunhagana mu nkwagha-Okutuulana/okulwana ebigwo.
77.Okukweka enkumu – okufuna ebikonde ng’oja kulwana
78.Amaiso okumyuka akasolo n’omuyiizi        -Okusoberwa eruuyi n’eruuyi.
79.Okumasula embavu-Okugholaku olumaliira olw’ekizibu eky’amaani.
80.Einhuma okukuba entoli-Okubisa omuuka omubi.
81.Enfuufu ky’ekola obulo-Okwonoona/okutabulatabula obubi einho.
82.Okunia ebirebera -Okuleeta ebizibu ebitategeerekeka.
83.Okusogoota mu ndhuki - Okwereetera obuzibu.
84.Okukomba mu ngalo-Kukuba nduulu.
85.Abantu okwesomba-Abantu kamaala okwidha.
86.Okwetemera empasa ku munho-Okwereetera obuzibu.
87.Okuliira ku nsiko -Kwekweka ku bantu abakuyiiga.
88.Okukuuma ensuku edh’ebigogo-Okuziikibwa.
89.Okuba ekitimuguunha -Okwesitaza/okweghenenkereza abantu.
90.Okuliiraku n’amooya -Okubuguutana/obutaguminkiriza
91.Okuva ku luguudo-Okukairika/okuva kumulembe.
92.Okukunkumuza omukono mu kibya -Okutoola omuntu ku kintu
   ng’akaakyetaaga.
93.Okumusiba ekitambala mu maiso-Okumukozesa ensobi/okumusubagha.
94.Okutwaliza amaiso mu ngalo-Obwenzi
95.Obutagwa nsoghera ku munwa -        Obutasirikira kigambo.
96.Obutekomba nvuluga- Obughandi
97.Okubula ekisenge -Obutakuuma byama.
98.Okufuuyira entama endere            -Okugalagira atawulira/atakyusa
   mpisa dhe.
99.Okwatisa eibuga -Okukwekula ebyama.
100.     Okutulisa ekizimba            -      Okukwekula
   ebyama/okubotola.
100. Okugwa mulutuula/ku katego -      Okukwekula ebikyamu by’okola mu
bantu.
101. Okugheerera emugongo       -Okulumwa endhala.
102. Okunhwagho omuntu- Okugema omuntu ng’aziiza omusango.
103. Okulyagho Omuntu-Okwita omuntu.
104. Okuliivula -      Okusuuza.
105. Kweyalira lingi, kwebwika itono     -    Kufa.
106. Kugya Mapenzi- Kugya mu ku kwana.
107. Ba mu kiraasi- Ba mugundhufu.
108. Eby’obusolo - Ebiswaza.
109. Okusembya         -Okwiza enhuuma.
110. Okuba yala -      Okuba omwavu.
111. Kawa       -      Kituukiriire.
112. Okulugwamu- Okugwa mubuzibu.
113. Okutema - Okulumuka.
114. Okweryagho        -     Okubulagho.
115. Okuwunga-         Okutabulwa.
116. Okubbaatisa-      Okuyiiya byoteekakasa.
117. Kaasa      -      Lukumi
118. Obudo      -      Bitaanu.
119. Kaasa budo-       Lukumi na bitaanu.
120. Muda       -      Mutwalo.
121. Geto       -      Bukuukuulu.
122. Okuba kataala- Omuwugulavu.
123. Okugheta -        Okughanduka.
124. Kazende                         -   Omuzeeyi omusaadha.
125. Okwebulizaamu -Okulya/okunhwa okumalirirawo.
126. Okulya obutaala- okulekulwa okuva mwikomera.
127. Okumuniina akagere- kumulondoola
128. Okumutaaku akasigiri- kumubuguutania/ kumupapya
129. Okuniga bwito- kulya bisiike/ bitinke
130. Okuyughawo omubiri- okweghayo ku lw'omuntu
131. Okwebereramu- okwetegerera / okwerowooleza
132. Okwemulisa- okwenda bakubone nga oli ni kyokoze
133. Okumala ebyomunkoto- kumala biseera
134. Okugema akati- okusinga/ okukulembera
135. Okweriisa enkuuli- okukyaka/ okutaama
136. Okwetulikizaaku bbomu- kweretera buzibu bwotaghanga kuvaamu
136. Okweteeba goolo - kweryamu lukwe
137. Okubererawo omuntu- okughanirira/ okumulwanirira
138. Omuntu omuzito- ali amabunda
139. Okwambalagana- okugemagana/
    140. Emboozi okugwa amakerenda- okughaya einh.
    141. Okugwa obutaka- okulemwa / obutavaamu kirungi
    142. Okumutwika eitu- kumugha mabunda
    143. Okwegema kwisubi- n'okugezaaku okughalira nga bakutwala
    144. Okugema enkoko omunwa- kuwuuna munco inho
    145. Okweyiiya - kubula mulimo gwa nkalaakalira
    146. Okumala eikubi mu kibya- okukola ekisembayo/ ekikumaliriza
    147.Okumuteerayo akabega - kumuwolereza
    148. Okumufuudhaku eirusu- kumugha mukisa/ nkabi
    149. Ekibani okugwa n'amenvu- ekintu okunhuma/ kinhuvu
    150. Okutwaliza amateeka mu ngalo- okumenha amateeka
    151. Okukuba Omwezi oluku mu mutwe- kumalaku mwezi/ Omwezi
    okughaaku.
    152. Obutamunhwesa maadhi- butamugha idembe.
                                  ENSAMBO
Enhandhula
Mu lulimi Olusoga mulimu endhogera yebeeta ey’ensambo. Esambo dhiba
ndhogera edhetaaga okumaliriza meeni obwo, omuntu yaafunamu amakulu.
Ensambo, teba ndhogera ya kudhondha aye , buli nsambo eri n’ebintu eby’amakulu
byeghanga okwegeresa omuntu. Eky’okuboneraku, Mwene mufu- naagema
aghawunha: ensambo eno, erimu amakulu kamaala, okugeza, esobola okutegeeza
eti; bwoba nga niiwe mwene kizibu abantu abandi nga bali kukubeeraku, niiwe
osaine okukolaku ekisinga kuba kikaluubirivu ku nsonga eyo, okugeza bwebaba
nga bali kusonderaku omuntu mpiiya dha kugula mukazi, oyo yebali kusondera
naagwaine okutoola ekimega ekisinga bunene.
                           Ensambo mu lulimi Olusoga
   1. Babinga Isaadha -olekangamu aganaira.
   2. Mwene kiswa - naakigha obukolo.
   3. Kaami katono - bakanhoomera mutala wa mwiga.
   4. Azira ghaafuga - afuga budhaadha bwe.
   5. Ataidhi kiita - akunamira omuliro.
   6. Omuto yaidhi - amaadhi yegagwa.
   7. Y’olikobera amaira        -      tomugisa magya.
   8. Nangisa mulwaire -oluwungu lumukwekula.
   9. N’asirika        - yeena alira inhina.
   10.Kiyini kibi - bakiidhukira malima.
   11.Mwana mubi -afaanana inhina.
   12.Omwende - takola kibi.
   13.Omulungi - tabulaku kamogo.
14.Atawulira kangaawo - awulira gologosa omutwe bakughe obulezi.
15.Nantagalagirwa -             yajanago ku magulu.
16.Owolugambo muliro-           buli ghaatyama nga akunaania.
17.Gwoidhi enfumita -           tomulinda kugalula
18.Akuba owuwe-        akuba ng’awumba engalo.
19.Mpamuleeyi-         amanha biri mberi yaaja.
20.Olusubi olulala-      bweruva ku ndhu tetoonha.
21.Eiseseme eirala -       tiriziza wa ndhagi.
22.Omwana - tagomera mu nda ibiri.
23.Gwebucaaku -             n’eyeigula
24.Aghaya enaku -agighayira wa muge.
25.Waisonsole atafiire –alwa eira neira yaatuuka ku lyenze.
26.Ekyesunge ti kirye - enkoko y’esunga amaabuli aye ate agaja ng’enjiire.
27.Okwesooka-ti n’okubulya.
28.Waigumbulizi-       ky’abanakyo kyagha mukagwawe.
29.Asuulayo lyaba nalyo-taba muti.
30.Atali maamawo -takuwa igumba.
31.Ataakwalize kika -akulaga kifo.
32.Tunaabiwulira       -        tairuukirira nduulu.
33.Okunhampira akubeese                    -     akutandigira ekigwo
   akulekula/akusuula.
34.Asala ekyayi - aleetera busimizi kusansaana.
35.Gw’oboineku            -         n’aba omwana.
36.Enkembo           -        Tesala gwa kibira.
37.Omubi aliwo         - akira omugenzi.
38.Yotalyangaku naye maliibwa - oyawuza matono.
39.Akutya omusana - takutya bwire.
40.Obwami obutono - bukubuuzisa yewatumye
41.Ataakwalize kiika - akulaga kifo.
42.Owonia oweibwa -otawoniiza wa ndhala.
43.Ataaneekontola- tamanha kudhooma.
44.Kankuseereku-       talwa kukuliisa buwulule.
45.Omwenge bwegufa -               n’omunobe asena.
46.Nantayimbira-       azira amugha
47.Ghootaali -odimbula munwa oti mbu.
48.Akusigula-takukwa.
49.Ow’omuti -mikyankya ate ow’omukanu, maliro.
50.Gunsinze-aligha ntono.
51.Biweremu agho - oti naasula mu ya mwine.
52.Akaliba akendo - okamanhira ku mukonda
53.Ekinaataama - tikiwulira buleezi.
54.Kezaala          -         keekomberera
55.Ekyesunge tiikirye, ekooko yesunga amaabuli
56.Aghaya enaku                                -     agighayira wa muge.
57.Edhidhuna omughaafu                           -   Lubaale adhiwumba igulo .
58.Edhiyubuza omughafu -                  Lubaale adhiwumba igulo
59.Ekiita eiriira ghalala-       Ga mu ntamu.
60.Ataghatangaku            -    tamanha butaki
61.Nantayimbira-          azira amugha.
62.Engabane- teriisa wa makaya
63.Atuma omukulu- talagasira/tamagaamaga
64.Ow’entumba-            bw’otamughemukira akufuuya empegho.
65.Ow’omukanu-            maliro, ow’omuti mikyankya.
66.Olumanhemanhe -lwagemya embwa mu maino.
67.Ow’embi-yeemanha omugenge abita n’olulagala lwe.
68.Obwato         -       bwita magoba
69.Omugayaavu             -      agema mukira.
70.Omulwa kuyoola-talwa kudhirya n’abakiini.
71.Akutandigira-          takubeera kisa.
72.Atakulekera -          tomulekera.
73.Gh’olireka amaziga-           tolekaagho kulya.
74.Yotalisikira - omukuunhia.
75.Kaiwulo ka lumbe-             kanona kainaako.
76.Aghali omugenge -             tofunhiragho ngalo.
77.Amaziga ag’ente -n’eisanhu ery’embwa.
78.Oghonia ow’eibwa-otaghoniiza wa ndhala.
79.Gw’oghonia eigere -           n’alikusambya.
80.Eyagabaza -yeerabira eyamugha empambo.
81.Aja taayagha -         akira nalibona ere.
82.Akusigula -            takukwa
83.Aghabi         -       gheetoolwa na maani.
84.Enkembo             -        Tesala gwa kibira
85.Ogusula              -        Gukuwa empoza
86.Ekiteezaala           -        kizika.
87.Empuuli           -        ekairika luwu ti misinde.
88.Akusinga enku         -       akusinga n’eivu.
89.Ekiziraku muze             - tikyala.
90.Akwatulira- akira akugeya.
91.Omuzaire gheyenaanira-ng’omugumba yeetuukiire.
92.Entoola ghatono- ekuliisa n’omugeni.
93.Enkolwa - ekira amakaya.
94.Kitaakufe- kirondwa wuwo.
95.Leka abaana bazaanhe-ng’owuwe naali kungulu.
96.Yoosegulira ayote-akunhaga eziiko.
97.Tunaabona- n’abyereetereza ku.
98.Kange               -     kakira kaife.
99.Okwogera ebingi - ti n’okusinga omusango
100.     Akubonabona         -      takweta mugeni.
101.     Aghakula enume -           tighakula ndala.
102.     Aghalungi -         tighaba ghagho.
103.     Ente esigala einhuma- neefa emiigo.
104.     Omuko omwavu -n’afa n’emirimu ku lumbe.
105.     Ogema kwibisi - bakulage eryenvu.
106.     Mwino akugha- yoogha.
107.     Ekitamirike-kyeghogama mu mamiro.
108.     Kasombereza                             -      akira naibimbi.
109.     Owa inhoko                        -     akira owa lata wo.
110.     Akubinga                          -     n’akugalagira agh’okubita.
111.     Obwana obwenkoko                        -      n’obukuza obweikoli.
112.     Empube ni bwegeedha etya                -      esigala nga mamba ya
   kappa.
113.     Ebisiru ebibiri                         -      biwula omugezi omulala.
107. Lubaale ow’omulamu -           tasamirirwa.
108. Asuula lyalinalyo - taba muti.
109. Okwerinda ti buti kyova ensanafu etambula ng’eteze amaino
110. Agera ensavu - agera yeyalyaku.
111. mudhirya         timubula dhitaagha.
112. Ow’empale endhuzifu - n’amanha bwatambula.
113. Kabwa kaibi- kagumya mugongo
124. Kola tuje - nga nasitwire ebitono/ ebigherere
125. Kale muna n'ebyo- nga gwebageya atuuse
126. Ente ensibirwa- lwefa lwemanhikwaku mweneyo
127. Tifugibwa musaadha- abunia malya/ afa migugu
128. Akalola -akira eyeyaga
129. Omusigire- amala bitono
130. Akafa omwiguto- tikaluluma
132. Adaaga -nalya
133. Atali mwene mbooli - asima akankada
134. Omubi - n'ania mu lumbe
135. N'akina obulungu- ava mwidiiro
136. N'alima aghagonvu - anhuka
137. Atambula empola- atuuka ghala
138. Mukusoonhanta - n'omuva embiro
139. Mbeederaku -tiibunafu
140. Omwavu -agonda biteege
141. Omulimba- agwana mwikiriza
142. Ensolo eyeyoca omukira - ebula obutyamiro.
143. Ekiwemula muk'omugaiga - kisesema ndhagi
144. Dhikusooka - dhitakwiriire
145. Kyolimba ebuko - nekikwita
146. Eibandha lyomwenge - ligha na mwenge
147. Ekiita omukwano - kuwola nakwazika
148. Yowola ngotyaime - omubandha ngoyemereire
149. Gwobeeda mu buto - akubeeda mu bukulu
150. N'omukulu akuba engoma - omukulu yakina
151. Obukulu - tibumanhi
152. Eriiso lyomukulu -aghairugala naghabona
153. Byobona - tibyokoba
154. Olikibona - takimukobera
155. Ekiziraku muze - tikyala
156. Ghova toyombye- ghotera okwira
157. Agalungi - tighaba ghawo, nguli embwa esula mu katale
158. Akalya amagha - nakamanha bwekagagalula galula
159. Ali empewo- tibamulaga muliro
160. Mpa kitagha- ebirungi bigha nga byoca
161. Mpakibi- katonda kyagaba
162. Katonda kyakughaire- kyotwala/ kyoja nakyo
163. Mpamuleeyi- amanha biri mberi yaaja
164. Akwatulira - awula akugeya
165. Aghali omukwano - ghazira kirema
166. Ababiri bantu- omulala nsolo
167. Omumpi - agema ghatuuka
168. Aghoneire ghatono- aghalema eikere okubuuka
169. Ayendikwise - bwakulemaza ojiiramu agho.
170. Omwana - tagomera Munda ibiri
171. Musaadha mwino kyakusinza-tokyeta mpalama
172. Bwotatya musaadha mwino- toghangaala
173. Oyona yooja - otayonie yoova
174. Katono - kalya bagwaine
175. Atalya katono - awunha mu kanwa
176. Omuzizi azimba gutwe- ng'abali bazimba guda
177. Ekitakuwoomera - kiwoomera mwino
178. Engabane - terisa gha makaya.
179. Okwesooka - tinokubulya
180. Ageya gwoyenda - akuleetera okuba nolugambo
181. Amaani tigalya- nguli empasa neghaata.
182. Baamwita - akira yafa
183. Omwenge tiimere- nga bagukwimye
184. Ekiyendhe timamba - nga kisembye ekiina
185. Kiri ku mwino - nekirungi ekyokwogera.
186. Bakuseka maja- ghaira nga weetwise
187. Akutwala omusana- omusiima buceire
188. Akutya omusana- takutya bwire
189. Adheegha- gwebadhikuba
190. Mukaabeene mpirigiti- bwetakwita maniina ekwita maika
191. Leka abaana bazaane - ng'owuwe n'ali kungulu
192. Kyakega - bwakuba engoma tayendha kulekera
193. Bwokobera abiidhi- tomalayo
194. Akobera omukulu- akobera ibega
195. Konaabeeka- tokakubya musulo
196. Bazaalenga - nga bamughaire mugongo
197. Namunswa- alya kunswa dhe
198. Omulimi mulimi - nomuli aba muli
199. Balinda ntamu - endhuba temulinda
200. Kyotaasobole - oyakiza ghala
201. Nguli namanha - ava luvainhuma
202. Omukaire - agemera kwiwolu
203. Alabira- airira
204. Ekirigho- tikiriza muto
205. Afuna: aduula
206. Afiire :tabulaku mulogo/ amwise
207. Agalyanga gasigaire kwenhamira: ngomukaire aboine eighala
208. Abalungi : ndagala tidhigha mu bigogo
209. Abuuza : awula akanta
210. Adheegha: yebadhighala/ yebadhighaiga
211. Abatuuka beerabira abaabatuusa; omulimi taidhukira mpanga
eyamusitulanga
212.Abasaadha isubi :lisiba liinaalyo
213. Abalamu: tibalwa kwerabira/ tibeesigwa/tibeesungwa
214. Abalinawo: beegaaya,embuzi eiza obwekulumo
215.Abeekika bendagana : nga boonaboona bagaiga
216. Abeekika bwebasoola : totaayo kikyo
217. Abeekika nsega: dhikyalira mulambo
218. Nnakola ntya : tabula bwakola
219. Aziragho: tibamukwera mukazi
220. Bbaasi tekuuma mugayaavu
221. Luba lwambuzi: tirubula kyerugaaya
222. Embuuze :n'enoga omuunhu
223. Bwokobera abiidhi-tomalayo
224. Eriireku :tekutula
225. Omulamu muliro: guba mu ndhu aye nga gwagikyagha
226. Atali mwene mbooli :asima nga akankada
227. Bikufa : waaba omulamu
228. Mukaabeene mpirigiti- bwetakwita maniina ekwita maika
229. Kale muna n'ebyo: nga gwebageya atuuse
230. Olugwanhiza ku mu mukulu: nga lwetwika muto
231. Akugha ekibono: awula Akugha empiiya
232. Ekisigula enhana: kiva mu kibeere
233. Kaiwulo ka lumbe: kanoonia kainako
234. Bita mbite: tirugendo
236. Bwodeeba omukaire: olwa ghamugha enda.
237. Ebinkumu ebibiri : nebiita ensekere
238. Amagezi muliro: bwegukuzikiraku Ogunona ku mulinaano
239. Bakuseire : takwazika kikye
240. Okuwuumulamu : tiikutuuka
241.Engoma Yebadhireegera : tiyedhivugira
242. Eteesendha: tefula
243. Aghatali ghawo: okina matyama
243. Kalya bugonzi: tikasaala
245. Zimba nnene: bwamala takubeera/ takuyambaku
246. Okubuuza: tiikwona
247. Mpabulungi(obufumbo) obuziraku kuguminkiriza.
             ERIINA ERYAGHALALA( COLLECTIVE NOUN)
1. Abapima eitaka ni balitaaku ebyapa- bapunta
2. Duuma omusibe ghaigulu ku muti- nfunta
3. Enimiro yebamaze okukesaamu obulo- kikeseekese
4. Ekifo omuziikibwa abafu- irimbo/ lwambiidi
5. Abantu ababa ku lumbe- balizi
6. Omuntu eyakaidha mu kitundu - musenze/ mugeni
7. Abantu abajiira mu motoka- basaabaze
8. Abantu abasaalira mu musigiti- basiraamu
9. Abantu abaidhandhaba abalwaire- basawo
10.Abagula ni batunda ebintu okwefunira amagoba- basuubuzi
11.Abasoloza empiiya ku basuubuzi mu katale- bawooza
12.Embwa enhinji edhitabulira aghalala- kighaso
13.Embuzi enhinji edhiri ghaka- kisibo
14.Ensawo abayiizi mwebata ebisolo byebaise- Namunsese
15.Ebisubi ebisigalawo nga bamaze okukunha omubisi- kidhuulo
16.Ebintu ebisigalawo nga banhweiremu omwenge- nsiwo
17.Ebisubi ebisigalawo nga bakondhye obulo- musiisi
18.Omwenge ogukuze ekiswikiriire- nkaatu/ nkenku
19.Enimiro y'ebigogo- lusuku
20.Ekintu kyebataaku enku mwifumbiro- kibani
21.Ente eninji edhiri aghalala-Lugo
22.Abaana ababa mwisomero- basomi
23.Abasomesa abaana mwisomero-basomesa
24.Abakazi abali nabasaadha mu bufumbo- bafumbo
25.Omwana eyafiirwaku abazairebe- mulekwa
26.Omusambwa omukulu ogwekika - nkuni
27.Abaana abazaalibwa ababiri- balongo
28.Abantu abaidhandhabwa mwirwaliro- balwaire
29.Abantu abakola mwigwanika- bakakwaya
30.Abatunda ebintu nga batambuza - baayolo/ batembeeyi
31.Abasoloza empiiya mu takisi- baawololo
32.Abavuga abantu mu motoka- baadereeva/ dulaiva
33.Ekifo mwebalongoseza abantu- irongosezo/ sweeta
34.Abantu abaaya ebisolo- baayi/ balaalo
35.Abalima emere- balimi
36.Abakazi abaafiirwaku abasaadha- Baanamwandu
37.Ekifo mwebatereka abafu- igwanika
38.Motoka empanvu- walukolobbo
39.Fene, mithungwa, miyembe, mangada- bibala
40.Kalitunsi, paini, muvule, musizi- miti
41.Emiti egiri aghalala- kibira
42.Ntebe, meeza, kitanda, kabada- bibaadhe
  43.Abaloba ebyenhandha- bavubi
  44.Enimiro yebikaadho, mmwanhi- isamba
  45.Enimiro ya muwogo, mbooli - musiri
  46.Enimiro y'ebigogo-lusuku
  47.Eisubi eisibe ghalala - kinhwe/ kifankata
  48.Emere enkungule mweterekebwa- kyaji
  49.Ekifo motoka mwedhitiikira abantu- paaka
  50.Ekintu ekitabonebwaku- itu/ kitereke
  51.Abantu abakuba akalulu- balonzi
  52.Abantu abazaala- bazaire
  53.Abantu abakola ku poliisi- bapoliisi
  54.Abantu abazimba- bazimbi
  55.Abantu abemba enhembo- bembi
  56.Abantu Ababa e Bugabula- bagabula
  57.Ab'e luwuka- baluwuka bagwananfunta
  58.Ab'e Bulamogi- balamoogi
  59.Ab'e Bugweri- bagweri
  60.Ab'e kigulu- bakigulu
  61.Abantu abayiiga namafumo- bayiizi/ balyankaabire
  62.Abantu abanhwa omwenge ni batamiira- batamiivu/ baaludhuudhu
  63.Abantu abalera abaana- baayaya/ bakombabbokisi
  64.Ente enkazi etazaala- nsaata
  65.Ente enume etaniinira- ndaawo
  66.Saati, mpale, kooti, sikaati- bivaalo/ byambalo/ ngoye
  67.Enimiro mwabatoodhye embooli- kibbooli bbooli
  68.Emere emera mwebamaze okukungula - ndiraira
  69.Eiva eryamaido- nvuluga
  70.Siizoni yamaadhi- mutoigo
  71.Siizoni yamaadhi amatono- musambya
  72.Enkoko etayalulangaku- musene/ nsene
  73.Enkoko etabiikangaku- mpimbwa
  74.Enkoko eyayaluzaaku- kitulazi
  75.Enkoko empanga ekaali kukolyoka- mpangalaala/ lughangalaala
  76.Ekintu ekisongovu ekiba ku magulu genkoko empanga- lusongera
  77.Enkoko mwebiikira n'okugonerera- kisaji
  78.Ente enkazi etazaalangaku- nduusi/ muluusi
  79.Ente eyazaalaku- mugongo
  80.Ekifo amaato ghegagobera- mwalo
                      ENDHOGERA MU LUSOGA(SPEECH)
Mu lusoga endhogera dhesikirira ku
a) Bukozi ( activeness/passiveness)
b) ani omwogezi( direct or indirect)
c) embeera yomwogezi( mood)
Endhogera okwisikirira ku bukozi
1. Eyokukola (active voice)
     Musa ali kutema omuti.
     Idhuma yazimbye enhuma yeisubi
2. Eyokukolebwa ( passive voice)
     Omuti guli kutemwa Musa
     Enhumba yeisubi yazimbiibwa idhuma
Endhogera okwesikirira ku mwogezi
3. Etaseegha( direct)
     Omusomesa akobye ati, " tiidha kusomesa olwaleero."
     "Obusiru budaaza abantu," Idhuma bwakobye.
4. Eseegha( indirect/ reported speech)
     Omusomesa akobye taidha kusomesa olwaleero."
     Idhuma akobye mbu obusiru budaaza abantu.
     Galiwango abuuziiza oba mmuboneireku embuzi dhe.
Endhogera okwesikirira ku mbeera yomwogezi
5. Eyakampowooze(indicative mood/subjunctive)
Embeera eno omwogezi aba mugonvu , ayogeza idembe se yaduumira buduumire.
Ebyokuboneraku
     Soma
     Lya emere
     Omwana alya emere
6. Eyokuduumira( imperative mood)
     Lya emere mangu!
     Ighe omulenzi tambula ove agho!
7.Embeera eyokweidhusa
     Omwana yandiriire emere
     Omulenzi yanditambwire
8.Embeera eyokusuubira ( potentiative)
     Omwana yandirya emere
     Omulenzi yanditambula
9. Embeera eyokugerengerania( relative mood)
     Omwana alya emere( the child who eats )
     Omulenzi atambula( the boy who walks)
10. Embeera yokubivaaku/ eyokubula ekyokukola( resignative mood)
            EBISEERA/ENTANGAMA MU LUSOGA(TENSE)
ENTANGAMA                         EKIKOLWA.
   1. Ebyabuti.              Ndikulya
   2. Ebyabuliidho           Ndya
   3. Ebyabita.              Nalya
  4. Ebyabise.              Naliire
  5. Ebyakabita.            Naakalya
  6. Ebibise.               Ndiire
  7. Ebyabuti nokuja mu maiso -ndhakulyanga
  8. Ebyalingawo.                 Nalyanga
  9. Ebinaidha.                   Ndhakulya
  10.Ebiriidha.                   Ndirya
Weetegereze:
   Ebiseera ebyomumaiso tulina: ebinaidha, ebiriidha, ebyabuti nokuja mu
     maiso.
   Ebiseera ebyeinhuma tulina: ebyabita, ebyalingawo, ebyakabita, ebibise,
     ebyabise.
   Eriyo bwogheebwa ekibuuzo okwesikirira ku muntu
     (asooka,owokubiri,owokusatu) nobunji bwabantu. Eriyo ni sentensi nga
     yeegaana ekikolwa( negative)
Obunji bw'ebintu abantu n'obulangasa (plural and singular)
Ghano tweyambisa emiwululu gyamaina( noun classes). Era gino mu Lusoga giri
23 nga ghaifo ghano:
   1. 1Mu- musaadha, mukazi, mughala, mulenzi, musawo, musomesa.
   2. 2Ba- basaadha,bakazi, baghala, balenzi, basawo, basomesa
   3. 3Mu- musota, mudolome mulawo, muti,
   4. 4Mi- misota, mudolome,mirawo,miti
   5. 5Li/i- liiso,liino,liido, ikere, irike,iriibwa,ibaala, ibaati
   6. 6MA-maiso, maino,maido,mabaati, makere,malike, mabaale.
   7. 7KA- kaso, kambe, Kati,
   8. 8Bu-buso, bwambe, buti
   9. 9N/M-Nte, Nkoko, mbuzi, mbaati, mbulu
   10.10N/M-Nte,Nkoko, Mbuzi,mbaati, mbulu
   11.11 LU- lusolobyo, luseke,luti,
   12.12 N- nsolobyo,nseke, nti
   13.13. Ki- kiibo, kitabo, kidomola,kira
   14.14.Bi- biibo, bitabo,bidomola, bira
   15.15.TU- Tuudhi, tuta, tunhu, tupale, twidho
   16.16.BU- Buudhi, buta,bunhu, bupale, bwidho
   17.17.GHA/WA- ghamberi, ghameeza, ghaifo
   18.18.KU- kungulu, kuntebe, kumeeza
   19.19. GA- gasota, gapale, galenzi
   20.20. GI- gisota,gipale, girenzi
   21.21. GU- gusota,gupale, gulenzi
   22.22. E. Ewaife, e Kampala,eghaife, ewuwe.
   23.23.MA- maadhi, Mata, mafuta,majaani, mainhe
Weetegereze:
Eriyo emiwululu egitacuuka mu bunji nobulangasa kuba ebintu ebirimu tibibalika
oba ti ekyo ebirimu bityo bwebisigala ghaire nga bibalika nga:
N/M- nte, mbuzi, mbaati, mpewo, nvuluga, nsaalwa, nseko n'ebindi.
MA. Maadhi, mafuta, mainhe, munhu, Mata ,majaani.
             ENKOZESA YOBUBANHISO(PUNCTUATION)
           MU LUSOGA OBUMANHISO NI BUNO GHAIFO:
   1. Akakomya/ akatooneze.
       Kano kaba kunkomerero ya sentensi okulaga nti ekomye agho.
       Kaghanga okukozesebwa okughandiika enaku dhomwezi
       Ebibono ebinpirigini( abrevation)
   2. Akabuuza
       Kakolesebwa ku sentensi okulaga nga kibuuzo ekyetaaga okwiribwamu.
         Nga: isanga ajiire e kamuli?
   3. Akawuumuzaamu
      Kano kakolesebwa okukutula sentensi endheyiriri okusobola okutaawo
      obugheereso.
   4. Akandhuzi( :)
      Kano kooleka kati ghaliyo ebintu ebija okwandhulwa kirala ku kirala.
      Ekyokuboneraku:
      Ndikwenda abalenzi bano ghaifo baidhe: Joshua,yowaana, Kabaale,
      yokoniya.
5. Ekeewuunhia/ akawuugha(!)
   Kano kakolesebwa ku sentensi erimu okwewuunia,
   okweinhamira ,okusamaalirira, okusaanhalaza, okusanhuka, enduulu,
   emizira, okwekanga n'ebindi.
   Nga: wowowowowow!, Eeee! Ayaaa! Achachacha! Iyiii! Nkobye vaawo!
   Maama nze idha onhambe!
6. Akamenha( semi colon) ;
   Kano kakolesebwa okugaita sentensi edhogera ku kintu ekyendha
   okufaanana.
   Nga: maama buti ali bukalamu; buti bbaabba naali obubi.
7. Obusibi()
   Kano kalesebwa nga omuntu ali kutangaaza ku kibono okugha amakulu
   agawulawo. Nga: omukiise gha Idhindha omukyala( manjeri kyebakutiika)
   yasabye abanaidhindha okukolagana naye kubye enkulankulana.
   Kabiri akamanhiso Kano kaghanga okuteebwa aghandibaire ekibono 'nkani'
   'oba'
8. Obuseeyi " "
    Buno bukolesebwa okughandiika ebigambo byomwogezi byenebyene
   byayogeire oba nga ebibono tibya lulimi olwo olughandiikibwa nga:
    Balaba akobye ,"obuwuulu budaaza"
    Omughala oyo alina "good manners" okuwulaku bakulube.
9. Akakiika( dash) _
   Kano kayamba okumanhisa kati sentensi eyogerwaku ekaaja mu maiso.
   Nga:
    Maria yalya inho memale ____
10.Akagaisi( hyphen) -
   Kano kakolesebwa okuyimba ebibono( compound words), okwawulawo
   namba, enaku dh'omwezi. Nga: 2-5-1970, 03-U-9178ps.
11.Akeemeka( stroke)/
   Kano kayamba mu kughandiika:
    Enaku dhomwezi nga 8/06/2019
    Namba edhigheebwa abasomi oba ebisolo okusobola okubaaghula oba
     okubyawula nga: U/023/007.
    Kaghanga okwemererawo mu kifo ekyobubono nga nkani, oba okwoleka
     obibono ebifaanana. Nga: isebo/
    inhabo, omwami/ omukyala Kasaadha, omugaiga / omukombe.
  12.Akagulukira(apostrophe)'
     Kano kakolesebwa okugaita ebigambo, ekirala nga kisembayo n'endhogera
     ekindi nga kitoolera n'endhogeza eyendawulo.
     Nga: Mpa amatooke n'amaido se ti mpa lamatooke ni amaido.
     Omughala n'omulenzi se ti omughala ni omulenzi.
     ENKOLESA Y'OBUBONO OBWOLEKA( PREPOSITIONS)
     Mu Lusoga obubono obwoleka ekifo buli buna(4) era ni buno: ku, mu, e,
     gha/wa
     1. Ku
     Akabono Kano bwekaba kakolesebwa tikayimbibwa ku kibono kindi nairala
     eriina eryekifo, nga kyansenanse nga:
      Malaki ali ku muti ghaigulu se ti ali kumuti ghaigulu
      Meega ajiire ku lusozi se ti ajiire kulusozi
         Aye eriyo bwekayimbibwaku nga ekibono kinhama n'endhogeza agho
         kyaba:
          kwisomero se ti ku isomero.
          Kwitale se ti ku itale.
          Kwitaka se to ku itaka
     2. Akooleka 'E'
     Kano tikayimbibwa ku maina agensenense( proper nouns) nga:
      e Kamuli se ti ekamuli
      e Iganga se ti eIganga
         Aye kabiri ku bibono ebisigairewo kayimbibwaku nga:
          Ewaife se ti e waife
          Embali se ti e mbali
  3. Akooleka 'Mu '
  Kano koona tikayimbibwa ku kibono oba liina lya nsenanse nga:
   Gabula tava mu Kampala
   Emere esigaire mu ntamu
   Olunaku lweyaidha mu nsi
   Maliza atendwike mu nhumba
   Atyaime mu ntebe
     Weekalirise: ku bibono ebiinhama nendhogeza, akoleka Kano kaghanga
     okuyimbibwaku nga:
   Nairuba ali mwifumbiro se ti mu ifumbiro
   Mwisuuka se ti mu isuuka
   Mwitaka se ti mu itaka
   Empewo enjiire Munda
4. Akooleka gha/wa
Ebyokuboneraku
   Tuja gha Nabirye kudhuba
   Nviira gha Tenhwa
   Omwana aja waife
   Muledu ava wange
   Mukembo ali ghaigulu
         EBIKOLWA EBYONGEREBWAKU ( VERBAL EXTENSION)
                   Ghano twega engeri yebikolebwamu namakulu gaabyo
Ebikolwa ebyongereku biri mu bimega kamaala nga bino ghaifo:
  1. Ebyakooleka( prepositional/ applicative verbal extension)
     Bino bifunibwa nga ekikolwa kyongeirwaku akasaga -ir- ,-er-
     Ebyokuboneraku
     Leeta...........leetera
     Gema...........gemera
     Koba ...........kobera
     Lima ...........limira
     Amakulu gali ga nsambo nga (5)
      Okukolerawo omuntu ekintu nga: Isabirye alimira John
      Okukola ekintu olwokwenda okufuna ekintu nga: Isabirye alimira mpiiya
      Okukolera ekintu mu kifo / aghantu nga: Isabirye alimira kamuli oba
        kwitale
      Okukolera ekintu okumala entagama nga: Isabirye yiika agirimira saawa
        ndala
      Okukozesa ekintu okukola ekintu nga: Isabirye asomera ku katadooba
2. Ebyakooleka akairamu(repetitive/ continuative/ double preposition)
Ebikolwa bino bifunibwa ngekikolwa kiyimbibwaku oba kyongeirwaku obusaga
nga: -irir, -erer
Ebyokuboneraku
Kuba ,................kubirira
Tema.................temerera
Gema.................gemerera
Lwana.................lwanirira
Amakulu
i) okukola ekintu obutalekera nga: Maria agemerera emamba nga maamawe ali
kusala
ii) okukola nekigendererwa/ ekinughirira nga: mukama asomerera kuja bulaaya/
diguli/ kubita/kuja makerere.
3. Ebyakazaire( causative verbal extension)
Bino bifunika nga obusaka nga -es,is,-zi, -ezi buyimbibwa ku kikolwa.
Ebyokuboneraku
Lima..............limisa
Niza...............nikiza
Londa ............londesa
Gema..............gemesa
Amakulu
i) omuntu okukozese ekintu( causing someone to use something) nga: mwami isiko
alimisa abaana, mutaka aliisa akaana akaghere emere
ii) okukolesa ekintu okukolesa ekintu ( use something/ tool to do something) nga:
isiko alimisa embago enene, mutaka aliisa wuuma emere
4. Ebyakaghanga( capable/stative/neutral verb form)
Ebikolwa bino bimanhisa ebikolwa ebighanga okukolebwa( able/ which can be
done)
Ebyokuboneraku
Kuba............kukubika
Kubala........kubalika
Kifuna.........kufunika
Amakulu
i) ekintu okusobola nga: Golola akubika, obulezi bufunika mu nsiko
5. Ebyakaizagania ( reciprocal verbal extension)
Ebikolwa bino bifunibwa ng'ekikolwa kiyimbibwaku obusaga buno: -gana,-na
Ebyokuboneraku
Kukuba..........kukubagana
Kutema.........kutemagana
Kwenda.........kwendagana
Amakulu
i) omuntu okukola ekintu nga n'owundi ali kukikola nga: abaisuka nabaguna
balimbagana, abaghala abo bendagana.
6. Ebyakasirisi( passive verbal extension)
Mu bikolwa bino obusaga obwongerwa ku kikolwa buli: -bwa, -wa
Ebyokuboneraku
Kuba.........kubibwa/ kubwa
Senda.......sendebwa
Yoola........yoolebwa
Yenda.......yendebwa
Amakulu
     Ekintu okukolebwa nga: omwibi yakubwa abataka, omwibi yaitibwa
7. Eby'akamangumangu/ akakozakoza( intensive verbal extension)
 Ebikolwa ebyo biragira omukozi okukola mangumangu inho mu ntangama ntono/
 egwaniire.
 Ebyokuboneraku
 Kuba.............kubakuba
 Siba .............sibasiba
 Kola...............kolakola
 Lumuka..........lumukalumuka
 8. Ebyakaidhulula/ akaizaayo( reverse verbal extension)
 Ebyokuboneraku
 Zimba...........zimbulula
 Zinga.............zingulula
 Sandika..........sanduukulula
 Timba............timbulula
 Amakulu
 Okwizaayo ekintu nga bwekibaire/ kukendeeza/
 Weekalirise
       Ghaaligho ebikolwa ebindi ebitaizikayo mu kimega kino ekyakaidhulula
 Nga:
 lya.....?, Gema.....? Sena......?, Dhuba........?
       Ebikolwa ebyongereku ebindi bighanga okuba ku kikolwa ekiri kukoba nga:
            Akaghanga n'akakoza( akasirisi)
            Ebyokuboneraku
            Somesa + somebwa= somesebwa
            Kolesa + kolebwa=kolesebwa
            Limisa + limibwa=limisibwa
                          AMATEEKA AGAFUGA EMPANDIIKA Y'OLUSOGA
 1. Endhatuza/ endhogeza eibiri edhifaanana(empanvu) tidhitoolera ate tidhifundikira kigambo kya lusoga. Nga
 abaana se ti aabaana/ abaanaa.
 2. Enhuguta 'U' teinhama kigambo kya Lusoga. Nga Wuuzi se ti Uzi, wuuma se ti uma.
 3. Enhuguta 'R' teinhama kigambo kya Lusoga. Nga Laadiyo se ti Raadiyo, lipoota se ti ripoota.
 4. Enhuguta 'r' ekulemberwa endhogeza e ni i, dhonka nga tughandiika ekigambo mu Lusoga. Nga: kakaire,kikere
 se ti kakaile, kikele.
 5. Enhuguta 'L' erina kukulemberwa endhogeza a,o,u dhonka nga tughandiika ekigambo ky'Olusoga. Nga mbooli,
 sukaali, kalulu, se ti mboori, sukaari,karuru.
 6. Enhuguta nampa ghengwa y ni w tidhiyimbibwaku endhogeza ebiri edhifaanana(empanvu) nga dheene
 dhisibiibwaku ensirikirivu yoonayoona. Nga kwaya, mwana, kyeyo, se ti kwaaya, mwaana, kyeeyo. Aye oghanga
 okughandiikaa waaya, yeena n'ebindi.
 7. Nhuguta endhogeza eibiri edhifaanana (empanvu) tidhikulembera nkenga eriku eyomunhindo nga: mpendo se ti
 mpeendo, muntu se ti muuntu, mulambo se ti mulaambo.
                                       YEGA EMYEZI MU LUSOGA:
1.            Ogusooka                                                          Nampiira
2                Ogwokubiri                                              Namusebuko
03               Ogwokusatu                                              Mulyaiva
04               Ogwokuna                                                Namubonge
05               Ogwokutaanu                                             Namatu
06               Ogwomukaaga                                             Namwendwa
07               Ogwomusanvu                                             Namugero
08               Ogwomunaana                                             Nabirime
09               Ogwomwenda                                              Namugozi
10               Ogweikumi                                               Namutyabuko
11               Ogweikumi n’omulala                                     Ikazabiryo
12               Ogweikumi n’ebiri                                       Namuwawuzo
                                             OBUGHANGWA
    Ghano tulinga ku:
        Obulombolombo/ Emironso
    OBULOMBOLOMBO/ EMIRONSO GY' ABASOGA.
    1. Okutyama kwiyiga erifumbwaku: Tozaala
    2. Okugema ku muko( azaala mukaziwo) mu ngalo: olwala obuko nkani ozimba zimba.
    3. Okugema ku Lata gha iba wo mu ngalo: olwala oluwuwumi
    4. Okutyama ku kinu: olwala empalama
    5. Okwasaaga enku obwire: amaka gagwamu endhala
    6. Okutyama ku lugali : Tozaala
    7. Okweya obwire: oyeya mikisa / obugaiga bwo/ oleeta obwavu
    8. Okutana ebyayo obwire: ekyayo / olugo luwaawo
    9. Okuyoola obulo mu kyaji obwire: oleeta endhala mu maka
    10. Okusekula obwire: oyega eirogo
    11. Okughaya nga osekula omukose: gubitana/ tigunoga
    12. Okufuugha oluluzi obwire: oyeta emisota/ oba muloga
    13. Okwita obulezi obwire: tibuwonia
    14. Okwegadanga/ okwegaita n'owekikaakyo: olwala ekitalo
    15. Okusala eisandha obwire: olusuku lufaawo
16. Okughaata ng'osuntamaire: emere etena/ okuba omusaadha ebisiraani/ ebifiini
17. Okukuma omuliro ng'osuntamaire: tigwaka
18. Okukubisa omulawo omwanawo: agumbaghala/ afuuka mugumba/ tazaala
19. Okulonda sente mu maagaanana: olwala obezimba/ obusogosogo.
20. Okulonda sente ku nsulo: oleeta bisirani / dhiba dha mizimu
21. Okuba nebigere ebyabbambatala kwitaka: oba gha bisiraani.
22. Okulya emere yokumwiko: tomera mabeere/ tofuna mukazi
23. Obutafulumya balongo: bakwoca
24. Obutakinira balongo : bakutyamaku
25. Obutalaga mwana bbaabba we : adankaana
26. Okwiba amaji nenkoko: abaanabo boona bafuuka baibi
27. Omughala okuniina omuti: Tazaala/ afuuka mugumba
28. Okwiza omunwa / okusoolagana nabazairebo: bakulaama
29. Okuliira mu ntamu : omera amabeere/ tofuna mukazi
30. Okulengeza ali kunaaba/ kweyamba: ofaamu amaiso /maamawo azaala omusota
31. Okugherekera omugeni nomukanza eghala: taira wuwo
32. Okwemerera mu ndhu yebali kusereka: ogwa empaata
33. Okwiwula emere nga osuntamaire: ogikuba ebisiraani
34. Okwita obulezi nga tibakughaire kivundha nsiko: tibuwonia
35. Okulya omuziro gwo: onhuluka olususu lwo/ obutukwbutuka
36. Okutyama mu m
33. Okwiwula emere nga osuntamaire: ogikuba ebisiraani
34. Okwita obulezi nga tibakughaire kivundha nsiko: tibuwonia
35. Okulya omuziro gwo: onhuluka olususu lwo/ obutukwbutuka
36. Okutyama mu mulyango ngokubye omugongo / okubye ndha: ogoba bageni/ mikisa
37. Engalo okukusiigha: oba nga oja kufuna sente
38. Endhuki okukwezungululaku: oba oja kufuna mugeni
39. Ekimoni okukupapala: oja kufuna buzibu/ okubona oyo yolwire okubona
40. Okugema mu biibo by'abalongo: bakwoca
41. Okubandha kunco: y'obandha omukuba ebifiini/ ebisiraani.
    EMIKOLO GYOMUBUSOGA NEBIKOLEBWA MU
      Okufumbiza
      Okusenga
      Okukubira/okusamira
      Okuziika
      Okwabya olumbe
      Okwalikira emere empyaka
      Okwigira enhumba empyaka
      Okwogolola
      Okulaamulula
      Okugha omukisa emotoka empyaka
      Okuvangana/ omuvangano
      Okufulumya eirongo
    EBINTU EBIKOLESEBWA MU MAKA G'OMUSOGA NEMIGASO GY'AGYO.
      Ekiibo, olugali, omukeeka, akambe, olusolobyo, ekinu n'omukonko, olubengo n'enso,
        eziiko( amayiga), eikonero, Olufumo/ omusabi, eifumo, jambiya, empendo, entamu, omwiko, ekibya
        n'ebikopo, olubugo/ omugaire, olujo, ensuwa.
    EMIZAANHO GY'ABAANA/ EBIKOLEBWA OMUSOGA MU BISEERA EBYENDHEMBE NEMIGASO GY'AGYO ERI
     OMUNTU
      Okwepena,
      kakopikakopi, kadoome
      ,kyekweko,okwepena,salamiya,kasonko,okubaka, okutuulana ebigwo, okuvuga obugaali, bbulaada,
        kapa egoba emese, okusamba omupiira, okulumukira mu kutiya, okulumuka n'ethupa ku mutwe,
        musokolome ni mwanhina, okwemba.
            EMIZIZO GY'EMERE NKANI EKYOKUKIIWULO/ EMPISA Y'OKUKIIWULO EYEYOLEKA
      Okunaaba mu ngalo me ghaalya- kyoleka buyondho
      Okutyama ghansi ng'oli kukiiwulo- kyoleka kugha mmere kitiibwa
      Tosiira lukookola ku kiiwulo oti nkondo dha kyaji- kyoleka mpisa na kugondera bughangwa
      Toyogera ng'olya kuba oyoleka emere eri mu kanwa- kyoleka mpisa ya buntu
      Tonhampira ku kiiwulo- kyoleka mpisa
      Tobisa mukono nootoola mmere ghamberi gha mwino - kyoleka buguminkiriza ku kiiwulo
      Tobutika mmere mu kanwa, ogwo guba muwuudu- kyoleka mpisa
      Tomalawo iva ng'emere ekaaligho- kyoleka buguminliriza
      Toyugha iva lyo lisigairewo mu sowaani ya mwino
      Tigheekomba ngalo keebye emere eghoomye etya.
      Tosituka ku kiiwulo nga abantu abakulu bakaalya - kyoleka mpisa eri bantu bakusingaku.
      Oteekeirwa okwefumbya oyo afumbye
         emere male ghavaagho- kyoleka busiimu na kwizaamu maani baino
      Tonaabira ngalo mu sowaani yoliriiremu - kyoleka buyondho
     
                        EMPISA Y'EKISOGA/ OMUSOGANAKAIDHONGO
       Okusangaaza
       abageni,Okulamusa,Okweyandhula,Okusiima,Okusonhigha,Okwemenha,Okweghemba,Okuvugir
       a,Okusaba ekintu ekitali kikyo,Okwegayirira, Okwewombeeka, Okugalagira,
       Okuyamba,Okulagirira,Okwegesa,Okwefubaku, Okukolera
       aghalala,Okusaasira,Okuyamba,Okughagira, Okukozesa olulimi olwakawoowo.
    Engeri empisa dh'Abasoga bwedhidhuuluse ense dhino.
      Abantu obutalamusa oba balamusa nga tibata mu banaibwe kitiisa
           Enhambala yacuuka. Abantu bambala ebyambalo ebitabagheesa kitiisa ghaire nga obukepya.
           Abantu tibakayambagana. Omuntu nibwakungula emere kyodho taghaaku mwine alikudhooba
            nendhala mugudia.
           Abantu tibakaakolera ghalala na banaibwe. Obwegaisi bwaghaagho era buli muntu akola bibye.
            Okugeza abantu tibakaalima kampu, bulungi bwansi.
           Abantu tibakaisa kitiisa mu bughangwa. Koba nga abantu okubayiza oghekikaakye, mwanhina,
            okwegaita ni lataawe oba omuntu owundi amuwula obukulu.
           Obuteetonda nga bakoze ensobi oba okufuna obutategeragania.
           Abantu tibakaasaba bintu bitali byaibwe. Abasinga banhagabunhage oba baiba ebitali byaibwe mu
            lukuudhukuudhu.
           Abantu tibakaagabana magezi na banaibwe, tibakeegesa na kugalagira banaibwe. Kyova amagezi
            agekikugu agekifirika gaghaagho nga okutabula obulezi buti byakizungu.
           Abantu tibakaghagira banaibwe nakwefubaku. Okugeza, omulumusi, omusambi womupiira, owundi
            amulingirira bulingirire.
           Endhogera/olulimi olukolesebwa lwacuuka buti mukifo kyokwogera neiwooyo, abantu boogeza
            idoogo, kuduumira nakuboigoka.
           Abantu tibakaasiima banaibwe. Omuntu nibwakola ekisanhusa, ni bwamugha ekintu tafaayo
            kumwebaza.
           Abantu tibakaayaniriza/ kusangaalira bageni. Bwetuuka mu makaage amulingirira bulingirire ghaire
            okumusanhukira.
           Abantu tibakeyandhula nga batuuse mu maka g'abandi. Batomera butomere maka ga banaibwe.
        
                               EMIRIMO EMITONGOLE EGIKOLEBWA OMUSOGA
   Okulima,
   okuyiiga,
   okuluka ebyemikono nga ebiibo nemikeeka,
   okuwumba ensuwa,
   okuvuba,
   okwaya ebisolo nebinhonhi,
   okukuba amatoofaali,
   okukanika obugaali,
   Okugema enswa,
   okusaama emigaire,
            okutana ebyamatano mu kiya( katale).
                                EMIWULULU GY'EBIBONO( parts of speach)
       Ghano twega omulimo gwa buli kibono mu sentensi, nomugaso gwekibono eri kibono kinaakyo.
       Emiwululu gyebibono mu lusoga giri nga munaana:
       1. Eriina ( noun)
       2. Ekimanhisaliina( adjective)
       3. Ekikolwa( verb)
       4. Ekimanhisakikolwa( adverb)
       5. Obwoleka( prepositions)
       6. Obusika( pronouns)
       7. Obuyimba bibono( conjunction)
       8. Akasaasira/ akaghuugha( interjection)
Ekyokuboneraku
Sentensi endala eghanga okuba nga erimu emiwululu gyongyona egyo egyogeirwaku ghaigulu.
Nga:
Nakato mughala mulungi, ekizibukye kyakutambula bwire aye bwaligwa mu batemo, Hee! ali kifuugha nga akiiza
munda!
Mu sentensi eyo mulimu:
     Nakato- liina lya nsenanse( proper noun)
     Mughala-liina lya lukale/ lya kyere/lyabuliidho( common noun)
     Mulungi- kimanhisaliina( adjective)
     Kutambula- kikolwa( verb)
     Bwire- kimanhisakikolwa(adverb)
     Mu- akooleeka( preposition)
     Hee! Akaghuugha