|ü]düsê\ $C≤„q+

‘·s¡>∑‹ - 3
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ n_Ûeè~∆ dü$T‹
¬ø. yÓÁ{Ïôd*« ◊.m.mdt.
Á|ü‘˚´ø£ n~Ûø±]DÏ, bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ.
&܈ˆ _. Á|ü‘ê|t¬s&ç¶ myéT.m., _.Ç&ç., |æôV≤#Y.&ç.

H
dü+#ê\≈£î\T, sêÁwüº $<ë´|ü]XÀ<ÛäHê •ø£åD≤ dü+düú, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ.

ES
l &ç. eT<ÛäTdü÷<äq sêe⁄ myéT.m., _.Ç&ç.
dü+#ê\≈£î\T, Á|üuÛÑT‘·« bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø£ eTTÁ<äD≤\j·T+, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ.

AD
dü+bÕ<äø£ es¡Z+
&܈ˆ
PR
¬ø.j·THé. XÀuÛÑ m+.m., m+.|òæ˝Ÿ., |æ.ôV≤#Y.&ç (Ä+>∑¢+), m+.m. (m&ÉT´πøwüHé)
A
düVü‰j·T Ä#ês¡T´\T, nHêï j·T÷ìe]‡{Ï, #ÓHÓ’ï.
R

&܈ˆ Ç. ñ<äjYT uÛ≤düÿsY ¬s&ç¶ &܈ˆ düTeTHé ã+&ç

H

$ÁXÊ+‘· Ä#ês¡T´\T, |üsê´es¡D XÊg $uÛ≤>∑+ Ä#ês¡T´\T, ÄsY.◊.Ç. u…+>∑fiS¯ s¡T.

D

Ä+Á<Ûë j·T÷ìe]‡{Ï, $XÊK|ü≥ï+.

AN

&܈ˆ ÄsY. bÕs¡úkÕs¡~Û

&܈ˆ ¬ø. lsêeTT\T düVü‰j·T Ä#ês¡T´\T, l yÓ’.mHé. ø±˝ÒCŸ, qsê‡|ü⁄s¡+.
$ÁXÊ+‘· Ä#ês¡T´\T, »+‘·T XÊg $uÛ≤>∑ n~Û|ü‹
T

$.mdt.ÄsY. mHé.$.ÄsY. ø±˝ÒCŸ, Hê>±s¡T®q j·T÷ìe]‡{Ï. &܈ˆ õ. #ÓHêï¬s&ç¶

ER

&܈ˆ &ç. >√bÕ\ ø£èwüí düV≤ü Ä#ês¡T´\T, Ä+>∑¢ $uÛ≤>∑+, Hê>±s¡Tq® j·T÷ìe]‡{Ï, >∑T+≥÷s¡T.
SC

$ÁXÊ+‘· Á|ü<ÛëHê#ês¡T´\T &܈ˆ |æ. $qjYT ≈£îe÷sY

◊.m.mdt.Ç., sê»eTùV≤+Á<äes¡+.
Á|ü<ÛëHê#ês¡T´\T, &ç.◊.Ç.{Ï. n+>∑\÷s¡T, ø£ècÕíõ˝≤¢.
&܈ˆ j·THé. ñù|+Á<ä ¬s&ç¶
$ÁXÊ+‘· Ä#ês¡T´\T, &܈ˆ $. sê|òüTesêe⁄
sêÅwüº $<ë´|ü]XÀ<ÛäHê •ø£åD≤ dü+düú, ôV’≤<äsêu≤<é. $ÁXÊ+‘· Ä#ês¡T´\T, m.|æ.ÄsY.C….dæ. ôV’≤<äsêu≤<é.
&܈ˆ $.$.mdt. Hêj·TT&ÉT &܈ˆ m+. kÕsTT øÏs¡DàsTT
Ä#ês¡T´\T, e÷qMj·T XÊg $uÛ≤>±~Û|ü‘·T\T, Á|ü<ÛëHê#ês¡T´\T, mdt.õ.Ç.dæ. qsê‡|ü⁄s¡+, |ü.>√.õ˝≤¢
mdt.õ.Ç.dæ. qsê‡|ü⁄s¡+, |ü.>√.õ˝≤¢.

düeTÁ>∑ •øå±, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·« Á|ü#·Ts¡D

i
 © Government of Andhra Pradesh, Amaravati

First Published 2020

All rights reserved

No part of this publication may be

H
reproduced, stored in a retrieval system, or
transmitted, in any form or by any means

ES
without the prior permission in writing of the
publisher, nor be otherwise circulated in any

AD
form of binding or cover other than that in
which it is published and without a similar
PR
condition including this condition being
imposed on the subsequent purchaser.
A
The copy right holder of this book is the
Commissioner of School Education,
R

Amaravati, Andhra Pradesh.

H
D
AN

This book has been printed on 70 G.S.M. SS Maplitho

Title Page 200 G.S.M. White Art Card
T
ER

düeTÁ>∑ •øå±, bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´XÊK,

SC

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚ ñ∫‘· |ü+|æD°.

Printed in India
at the A.P. Govt. Text Book Press
Amaravati
Andhra Pradesh

ii
 düeTq«j·T ø£s¡Ô\T
&Ü. {Ï. $. mdt. s¡y˚Twt myéT.mdtdæ., myéT.Ç&ç., |æôV≤#Y.&ç.
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ düeTq«j·Tø£s¡Ô, $<ë´Á|üD≤[ø£ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ $uÛ≤>∑eTT,
sêÁwüº $<ë´|ü]XÀ<ÛäHê •ø£åD≤ dü+düú, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
l &ç. &˚$&é myéT.mdtdæ., m+.m., _.Ç&ç.
môddtyÓT+{Ÿ ôd˝Ÿ, mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., m.|æ.
leT‹ mdt. ñe÷eTùV≤X¯«] myéT.mdtdæ., _.Ç&ç.
&çõ≥˝Ÿ m&ÉT´πøwüHé, mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., m.|æ.

s¡#·sTT‘·\T

H
ES
l m+. Vü≤] Á|ükÕ<é mdt.m.(_.mdt),
õ.|ü.ñ.bÕ, –<ä›\÷s¡T, ø£s¡÷ï˝Ÿ õ˝≤¢.

AD
leT‹ mdt. ñe÷eTùV≤X¯«] myéT.mdtdæ., _.Ç&ç.
&çõ≥˝Ÿ m&ÉT´πøwüHé, mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., m.|æ.
PR
leT‹ ¬ø. dü_‘ê \øÏÎ mdt.m.
C…&é.|æ.ôV≤#Y.mdt. ø£q÷ïs¡TbÕ˝…+, $XÊK|ü≥ï+
A
R

l _. dü«s¡í ≈£îe÷sY mdt.õ.{Ï.

H

myéT.|æ.|æ.mdt., ø£≥ºeT÷s¡T, ô|<ë›|ü⁄s¡+ eT+., ‘·÷.>√.õ˝≤¢.

D

l ¬ø. øÏc˛sY ≈£îe÷sY mdt.õ.{Ï.

AN

myéT.|æ.|æ.mdt., m+`|ü≥º|ü⁄bÕ˝…+, ø=‘·Ô|ü≥ï+ eT+., Á|üø±X¯+ õ˝≤¢.

leT‹ $. XÊ+‘êeTDÏ mdt.õ.{Ï.
T
ER

ÄsY.C…._.m+.|æ.m˝Ÿ.mdt, dæ.|æ.mdt., @\÷s¡T, |ü.>√.õ˝≤¢.

leT‹ dæ.ôV≤#Y. ñcÕsêDÏ mdt.õ.{Ï.
SC

mdt.$.õ.m+.Ç.bÕsƒ¡XÊ\, >=\¢|ü*¢, u§_“* eT+., $»j·Tq>∑s¡+ õ˝≤¢.

l õ. Væ≤≥¢sY mdt.õ.{Ï.
myéT.|æ.|æ.mdt., Ç+~sê ø±\ì, <ë#˚|ü*¢, >∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢.
l m˝Ÿ. yÓ+ø£{≤#·\+ mdt.õ.{Ï.
myéT.|æ.|æ.mdt., |æ.mHé.|æ.ø±\ì, |ü˝≤dü eT+., lø±≈£îfi¯+ õ˝≤¢.
∫Á‘ø· ±s¡T\T &ç.{Ï.|æ &çC…’ì+>¥
ñ‘·ÔyéT kÕºø˘ mkÕ‡sYºyÓT+{Ÿ
l |æ. sêeT#·+Á<äsêe⁄ myéT.|æ.|æ.mdt., C≤ø°sY, $»j·Tq>∑s¡+ õ˝≤¢. $»j·Tyê&É.
l {Ï. ø±[<ëdüT C…&é.|æ.ôV≤#Y.mdt., y˚|ü>∑T+≥, $XÊK|ü≥ï+.

iii
 eTT+<äTe÷≥
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«+ 2020`21 $<ë´ dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç bÕsƒX¡ Ê\ $<ë´ Á|üD≤[ø£˝À $düèÔ ‘· dü+düÿs¡D\qT
Á|üyX˚ ô¯ |≥º&+É <ë«sê qeX¯ø±ìøÏ Hê+~ |ü*øÏ+~. |ü{wÏ yºü TÓ qÆ |ü⁄Hê~ nø£så êdü´‘·qT \ø£´å +>± #˚dTü ø=ì nuÛ´Ñ düq |ò*ü ‘ê\T
kÕ~Û+#˚+<äT≈£î HêD´yÓTqÆ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq $<ÛëHêìï Á|üu≤Û ee+‘·+>± neT\T #˚jT· &ÜìøÏ $<ë´ Á|üD≤[ø£ dü+düÿs¡D\‘√
≈£L&çq bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø±\qT s¡÷bı+~+#ês¡T.
$<ë´ dü+düÿs¡D\˝À uÛ≤>∑+>± eTTqTô|qï&É÷ ˝Òì $<Ûä+>± bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ s¡÷|üø£\Œq‘√bÕ≥T HêD´yÓTÆq
uÀ<ÛäHêeP´Vü‰\T neT\T |üs¡#˚+<äT≈£î M\T>± ñbÕ<Ûë´j·TT\ ø√dü+ bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£\T ø£s¡B|æø£\T s¡÷bı+~+#ês¡T.
u≤\\T nuÛ≤´dü+ #˚ùd+<äT≈£î M\T>± esYÿãTø˘\T s¡÷bı+~+#ês¡T. Ç$ u≤\\T ‘·s¡>∑‹>∑~˝À H˚s¡TÃ≈£îqï n+XÊ\qT
|ü⁄qX¯Ãs¡D #˚düT≈£îH˚+<äT≈£î <√Vü≤<ä|ü&É‘êsTT. bÕsƒ¡XÊ\˝À neT\e⁄‘·Tqï q÷‘·q uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq eP´Vü‰\qT ne>∑‘·+
#˚düT≈£îH˚+<äT≈£î ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ ø√dü+ ≈£L&Ü ˇø£ ø£s¡B|æø£ s¡÷bı+~+#ês¡T. $<ë´ dü+e‘·‡s¡+ ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À yÓTT<ä{Ï

H
¬s+&ÉT HÓ\\ bÕ≥T u≤\\qT bÕsƒ¡XÊ\≈£î dü+dæ<ä∆+ #˚ùd ø±s¡´Áø£e÷\qT s¡÷bı+~+∫ neT\T #˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.

ES
Ç~ yês¡T ã&çø,Ï nuÛ´Ñ düq yê‘êes¡D≤ìøÏ n\yê≥T|ü&˝˚ ≤ #˚dTü +Ô ~. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À uÛ≤eq\≈£î n<äq+>± H˚sT¡ Ãø√e&É+
ø√dü+ Á|ü‹ bÕsƒ¡+˝À ≈£L´.ÄsY. ø√&é\T »‘·#˚j·Tã&ܶsTT.

AD
á bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À 11 bÕsƒê´+XÊ\T ≈£î≥T+ã+, yÓTTø£ÿ\T ` »+‘·Te⁄\T, ÄVü‰s¡+ ` ˙s¡T, ìyêdü+, düe÷#ês¡+
` s¡yêD≤, eTq dü+düÿ è‹ ` dü+Á|ü<ëj·÷\T, $X¯«+ yÓTT<ä˝…’q Ç‹ eè‘êÔ\ Ä<Ûës¡+>± ‘·j·÷s¡T#˚j·Tã&ܶsTT.
uÛ≤eq\qT ã˝Àù|‘·+ #˚jT· &ÜìøÏ, XÊÅdj
PR
Ô” T· <äèø£Œ<∏ëìï ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ M\T>± ÁbÕC…≈î£ \º T, ø£è‘ê´\T Çe«ã&ܶsTT.
$wüj·T ne>±Vü≤qqT |ü⁄qX¯Ãs¡D #˚düTø√e{≤ìøÏ, ÁbÕC…≈£îº |üqT\T #˚j·T&É+, u§eTà\T ^j·T&É+, qeT÷Hê\ ‘·j·÷ØøÏ
nedüs¡yÓTÆq kÕeTsê∆´\qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ Á|ü‹ bÕsƒ¡+ ∫es¡ Á|üX¯ï\T Çe«ã&ܶsTT. |æ\¢\qT nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À
A
#·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§ZH˚˝≤ #˚j·TT≥≈£î Á|ü‹ bÕsƒ¡+˝À Äø£s¡¸D°j·TyÓTÆq ∫Á‘ê\T ñHêïsTT. ø°\ø£ uÛ≤eq\qT ªªø°\ø£ |ü<ë\Tμμ
R

nH˚ o]¸ø£ øÏ+<ä, eTTK´yÓTÆq uÛ≤eq\qT ªªeTq+ @+ H˚s¡TÃ≈£îHêï+μμ nH˚ o]¸ø£ øÏ+<ä |ü⁄q'X¯Ãs¡D #˚j·TT≥≈£î M\T>±
H

Çe«ã&ܶsTT. XÊÅd”Ôj·T uÛ≤eq\qT ì»J$‘· dü+|òüT≥q\‘√ ø£*|æ H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ, XÊÅd”Ôj·T <äèø£Œ<∏ëìï n_Ûeè~∆
D

#˚j·T&ÜìøÏ á bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T <√Vü≤<ä|ü&É‘êsTT.

AN

bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´˝À dü+düÿs¡D\T #˚|fü +ºÒ <äT≈£î ìs¡+‘·s+¡ dü÷Œ¤]ìÔ dü÷Ô eTT+<äT≈£î q&ç|+æ ∫q >ös¡e˙j·T eTTK´eT+Á‹
es¡T´\T l yÓ’.j·Tdt. »>∑Hé yÓ÷Vü≤Hé ¬s&ç¶ >±]øÏ Vü≤è<äj·T|üPs¡«ø£ <Ûäq´yê<ë\T. >∑TD≤‘·àø£ $<ä´qT n+~+#˚+<äT≈£î
T

ìs¡+‘·s¡+ ø£èwæ #˚düTÔqï e÷q´ eT+Á‹es¡T´\T &܈ˆ Ä~eT÷\|ü⁄ düTπswt >±]øÏ qeTdüÿ è‘·T\T. ‘·eT neT÷\´yÓTÆq
ER

dü÷#·q\T, dü\Vü‰\‘√ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ s¡÷|üø£\Œq˝À ~XÊìπs›X¯+ #˚dqæ l ãT&ç‹ sê»X‚KsY IAS bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ Á|ü<Ûëq
ø±s¡´<ä]Ù >±]øÏ, l yêÁ&˚e⁄ ∫qMs¡uÛÑÁ<äT&ÉT IAS ø£MTwüqsY, bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ >±]øÏ, Ä+>∑¢e÷<Ûä´eT Á|ü‘˚´ø£ n~Ûø±]DÏ
SC

¬ø. yÓÁ{Ïôd*« IAS >±]øÏ <Ûäq´yê<ë\T.

n+‘·sê®rj·T Á|üe÷D≤\‘√ ≈£L&çq bÕsƒ¡´+XÊ\T s¡÷bı+~+#˚+<äT≈£î dæ+>∑|üPsY qT+&ç ∫ø±>√ es¡≈£î $<ë´
Á|üD≤[ø£\qT n<Û´ä j·Tq+ #˚dqæ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ £ s¡#s· TT‘·\≈£î <Ûqä ´yê<ë\T. ‘·eT neT÷´\yÓTqÆ dü\Vü‰*∫Ãq &܈ˆ e÷j·÷
>∑TDes¡∆q, ø±Héu…Ásê j·T÷ìe]‡{Ï, ÄÅùdº*j·÷ yê]øÏ Á|ü‘˚´ø£ ø£è‘·»„‘·\T. πøs¡fi¯, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, ø£sêí≥ø£, eTVü‰sêh,
sê»kÕÔHé, Vü≤]j·÷Hê, #Û·rÔdt|òüT&é sêÅcÕº\ $<ë´ |ü]XÀ<Ûäq πø+Á<ë\≈£î <Ûäq´yê<ë\T. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ s¡÷|üø£\Œq˝À $X‚wü
ø£èwæ #˚dqæ s¡#s· TT‘·\T, dü+bÕ<ä≈î£ \T, ∫Á‘·ø±s¡T\T, &ç.{Ï.|æ. ˝Ò`ne⁄{Ÿ &çCì’… +>¥ yês¡+<ä]ø° Á|ü‘´˚ ø£ <Ûqä ´yê<ë\T. á
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ô|’ ñbÕ<Ûë´j·TT\T, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ qT+&ç ìsêàD≤‘·àø£ dü÷#·q\T, dü\Vü‰\T kÕ«>∑‹düTÔHêï+.

&Ü. _. Á|ü‘ê|t ¬s&ç¶

dü+#ê\≈£î\T
sêh $<ë´|ü]XÀ<ÛäqXÊ\ dü+düú

iv
 ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î dü÷#·q\T
 |æ\¢\T yês¡T ìedæ+#˚ |ü]düsê\qT ns¡ú+ #˚düTø√yê*, düs¡T›u≤≥T #˚düTø√yê*. Ç+<äTø√dü+ yês¡T $$<Ûä ø£è‘ê´\˝À
bÕ˝§ZqT≥ <ë«sê |ü]düsê\qT |ü]o*+N nH˚«wæ+#ê*. á Á|üÁøÏj·T HÓ’|⁄ü D≤´\qT bı+<ä&ÜìøÏ düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.
ø±ã{Ϻ á bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±ìøÏ ªªeTq Á|ü|ü+#·+μμ nqT o]¸ø£ Çe«ã&ç+~.
 dæ\ãdt eT]j·TT bÕsƒê\T eTq Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh |ü]dæú‘·T\qT nqTdü]+∫ eT]j·TT Ç‹eè‘êÔ\T C≤rj·T $<ë´
|ü]XÀ<Ûäq eT]j·TT •ø£åD dü+düú Á|ü‹bÕ~+∫q Ç‹eè‘êÔ\T, nuÛÑ´düq |òü*‘ê\ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+<ësTT.
 bÕsƒê´+X¯ $wüj·÷\T ≈£î≥T+ã+, yÓTTø£ÿ\T ` »+‘·Te⁄\T, ÄVü‰s¡+ ` ˙s¡T, ìyêdü+, düe÷#ês¡+ ` s¡yêD≤, eTq
dü+düÿ è‹ ` dü+Á|ü<ëj·÷\T, $X¯«+ yÓTT<ä˝…’q Ç‹eè‘êÔ\ Ä<Ûës¡+>± ‘·j·÷s¡T #˚j·Tã&ܶsTT.
 Ç+<äT˝À 11 bÕsƒê´+XÊ\T 7 Ç‹eè‘êÔ\˝À ‘·j÷· s¡T #˚jT· ã&ܶsTT. $<ë´s¡T\ú T uÛ≤eq\qT u≤>± ns¡+ú #˚dTü ø=qT≥≈£î
Á|ü‹bÕsƒ¡+ s¡+>∑Ts¡+>∑T\ ∫Á‘ê\‘√ s¡÷bı+~+~.

H
 Á|ü‹ bÕsƒ¡+ ì»J$‘· |ü]dæú‘·T\T, |æ\¢\ nqTuÛÑyê\‘√ ÁbÕs¡+uÛÑeTe⁄‘·T+~. Ç~ Á|ü‘·´ø£å nqTuÛÑyêìï ø£*–+#·&ÜìøÏ

ES
neø±X¯+ ø£*ŒdüTÔ+~.

AD
 ‘·s¡>∑‹>∑~˝À |æ\¢\T ‘·eT uÛ≤yê\qT nqTuÛÑyê\qT >∑T]+∫ e÷{≤¢&É&ÜìøÏ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
 |æ\¢\T yê] |ü]düsê\qT >∑eTì+∫, nH˚«wæ+#·&ÜìøÏ, yê] ùdïVæ≤‘·T\T, ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\T, ô|<ä›\‘√ #·]Ã+∫
PR
düe÷#êsêìï ùdø£]+#·&+É , <ä‘êÔ+XÊìï |ü{øºÏ £ s¡÷|ü+˝À sêj·TT≥, Á|üj÷Ó >±\T #˚jT· T≥, ø£è‘ê´\T eT]j·TT ÁbÕC…≈î£ \º ˝À
bÕ˝§Zq&É+ e+{Ï ø£è‘ê´\T ñHêïsTT.
A
 á bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ Á|ü<Ûëq+>± Á|üÁøÏj·T HÓ’|ü⁄D≤´\ô|’ <äèwæº ô|&ÉT‘·T+~ ø±ã{Ϻ |üP]Ô ‘·s¡>∑‹, »≥Tº eT]j·TT e´øÏÔ>∑‘·
R

ø£è‘ê´\T s¡÷bı+~+#·ã&ܶsTT. ˝À>√\T eT]j·TT dü+πø‘ê\T $_Ûqï ø£è‘ê´\qT dü÷∫kÕÔsTT. dü¬s’q uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq
H

kÕeTÁ–ì ñ|üjÓ÷–+∫ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·TqT #˚|ü{≤º*, ø±ã{Ϻ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT nedüs¡yÓTÆq {Ï.m˝Ÿ.m+.qT dæ<ä∆+
D

#˚düTø√yê*. es¡TÃe˝Ÿ, &çõ≥˝Ÿ ‘·s¡>∑‘·T\qT düeTs¡úe+‘·+>± ñ|üjÓ÷–+#·Tø√yê*.

AN

 |æ\¢\T m+‘· es¡≈£î H˚s¡TÃ≈£îHêïs√ ‘Ó\TdüTø√e&Éy˚T ø±≈£î+&Ü yê] düè»Hê‘·àø£‘·qT, nqTuÛÑyê\qT, Ä˝À#·q\qT
Á|ü<ä]Ù+#·&ÜìøÏ, e´ø°Ôø£]+#·&ÜìøÏ M\T>± ø£è‘ê´\qT ìs¡«Væ≤+#ê*. ø±ã{Ϻ |æ\¢\+<äs¡T ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§ZqT≥≈£î
T

neø±X¯+ ø£*Œ+#ê*.
ER

 Á|ü‹ bÕsƒ¡+˝À Çe«ã&çq ªªÇ˝≤ #˚<ë›+μμ nH˚ o]¸ø£˝Àì ø£è‘ê´\T #˚d÷ü Ô H˚s¡TÃø√&ÜìøÏ neø±X¯+ ø£*|ækÕÔsTT. |æ\¢\T
á ø£è‘ê´\qT e´øÏÔ>∑‘·+>± >±ì »≥Tº>± >±ì #˚j·÷*.
SC

 ªªÄ˝À∫+#·+&ç`#·]Ã+#·+&çμμ nH˚ ø£è‘·´+ |æ\\¢ T ‘·eT düV≤ü #·sT¡ \T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, ô|<ä\› ‘√ Ä˝À∫+∫ #·]Ã+#˚+<äT≈£î
M\T>± s¡÷bı+<ësTT. |æ\¢\T yê{Ïì kı+‘·>± ìs¡«Væ≤+#ê*.
 ªªø°\ø£ uÛ≤eq\Tμμ bÕsƒ¡+ ∫es¡ Çe«ã&ܶsTT. Ç$ bÕsƒ¡+˝Àì eTTK´uÛ≤eq\T. |æ\¢\T $wüj·÷ìï m+‘· es¡≈£î
ne>±Vü≤q #˚düT≈£îHêïs√ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ M{Ï >∑T]+∫ |æ\¢\‘√ e÷{≤¢&ç+#ê*.
 bÕsƒ¡+˝Àì eTTK´ uÛ≤eq\T ªªeTq+ @+ H˚s¡TÃ≈£îHêï+μμ nH˚ o]¸ø£ øÏ+<ä Çe«ã&ܶsTT. M{Ïì |æ\¢\T #·~y˚˝≤
Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
 ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ #˚jT· &ÜìøÏ M\T>± Á|ü‹ bÕsƒ+¡ ˝Àì ªªnuÛ´Ñ düq+ yÓTs¡T>∑T|üs#¡ T· ø√+&çμμ o]¸ø˝£ À Á|üXï¯ \T
Çe«ã&ܶsTT. M{Ïì |æ\¢‘√ kÕ<Ûäq #˚sTT+#ê*.
 80% eT+~ |æ\¢\T ‘·s¡>∑‹øÏ ìπs›•+∫q kÕeTsê›´\qT kÕ~Û+#ês¡ì ìsê∆]+#·T≈£îqï ‘·s¡Tyê‘· e÷Á‘·y˚T ‘·s¡Tyê‘·
bÕsƒêìøÏ yÓfi≤fl*. $<ë´]ú kÕ~Û+∫q kÕeTsê∆´\qT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ]õwüºs¡T˝À qyÓ÷<äT #Ój·÷´*.

v
 C≤rj·T ^‘·+
` s¡M+Á<äHê<∏é sƒê>∑÷sY
»q>∑DeTq n~ÛHêj·Tø£ »j·TùV≤!
uÛ≤s¡‘· uÛ≤>∑´$<Ûë‘ê!
|ü+C≤ã, dæ+<ÛäT, >∑T»sê‘·, eTsêsƒê,
Á<ë$&É, ñ‘·ÿfi¯, e+>±!

H
$+<Ûä´, Væ≤e÷#·\, j·TeTTHê, >∑+>±!

ES
ñ#·Ã\ »\~Û ‘·s¡+>±!

AD
‘·e X¯óuÛÑHêy˚T C≤π>!
‘·e X¯óuÛÑ Ä•wü e÷"π>
PR
>±ùV≤ ‘·e »j·T>±<∏ë!
A
»q>∑D eT+>∑fi¯<ëj·Tø£ »j·TùV≤!
R
H

uÛ≤s¡‘· uÛ≤>∑´ $<Ûë‘ê!

D

»j·TùV≤! »j·TùV≤! »j·TùV≤!

AN

»j·T »j·T »j·T »j·TùV≤!!

T

Á|ü‹»„
ER
SC

` ô|’&çeTÁ] yÓ+ø£≥düTu≤“sêe⁄
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ Hê e÷‘·èuÛÑ÷$T. uÛ≤s¡rj·TT\+<äs¡÷ Hê dü¨<äs¡T\T.
H˚qT Hê <˚XÊìï Áù|$TdüTÔHêïqT. düTdü+|üqïyÓTÆq, ãVüQ$<ÛäyÓTÆq Hê <˚X¯ yês¡dü‘·«
dü+|ü<ä Hê≈£î >∑s¡«ø±s¡D+. BìøÏ ns¡Ω‘· bı+<ä&Üì¬ø’ düs¡«<ë H˚qT ø£èwæ #˚kÕÔqT.
Hê ‘·*¢<ä+Á&ÉT*ï, ñbÕ<Ûë´j·TT*ï, ô|<ä›\+<ä]ï >ös¡$kÕÔqT. Á|ü‹yê]‘√qT
eTsê´<ä>± q&ÉT#·Tø=+{≤qT. »+‘·Te⁄\|ü≥¢ <äj·T‘√ ñ+{≤qT.
Hê <˚X¯+|ü≥¢, Hê Á|ü»\|ü≥¢ ùdyêìs¡‹‘√ ñ+{≤qì Á|ü‹»„ #˚düTÔHêïqT.
yê] ÁX‚jÓ÷_Ûeè<äT∆˝Ò Hê Äq+<ëìøÏ eT÷˝+.

vi
 |ü]düsê\ $C≤„q+
‘·s¡>∑‹ - 3
e.dü+. bÕsƒ¡+ ù|s¡T |”]j·T&ÉT¢ HÓ\ ù|J\T

1. Äq+<äyÓTÆq ≈£î≥T+ã+ 10 pHé 1-12

2. eTq #·T≥÷º ñqï yÓTTø£ÿ\T 11 E˝…’ 13-22

H
3. eTq #·T≥÷º ñqï »+‘·Te⁄\T 9 E˝…’ 23-33

ES
4. eTq X¯Øs¡+ 9 Ä>∑wüߺ 34-42

AD
5. ÄVü‰s¡+ ` Äs√>∑´+ 10 ôdô|º+ãsY 43-54
PR
6. ˙s¡T ` Á|üø£è‹ es¡+ 10 nø√ºãsY 55-63
A
R

7. eTq Ç\T¢ 9 qe+ãsY 64-78

H
D

8. }]øÏ b˛<ë+ 9 &çôd+ãsY 79-89

AN

9. e÷{≤¢&ÉT≈£î+<ë+ 9 »qe] 90-95

T
ER

10. Ä≥\T ` $H√<ä+ 9 |òæÁãe] 96-105

SC

11. ~≈£îÿ\T - eT÷\\T 9 |òæÁãe] 106-115

12. |ü⁄q'X¯Ãs¡D e÷]Ã, @Á|æ˝Ÿ

ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î $<ë´s¡Tú\≈£î

vii
 $<ë´ Á|üe÷D≤\T - nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T
3e ‘·s>¡ ‹∑ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ªªeTq Á|ü|+ü #·+μμ <ë«sê kÕ~Û+#ê*‡q $<ë´ Á|üe÷D≤\T øÏ+<ä Çe«ã&ܶsTT. $<ë´ dü+e‘·‡s¡+
|üPs¡Ôj˚T´ dü]øÏ $<ë´s¡Tú\T M{Ïì kÕ~Û+#ê*. á $<ë´ Á|üe÷D≤\≈£î nqT>∑TD+>± uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T #˚|ü{≤º*.
á øÏ+<ä Çe«ã&çq HÓ’|ü⁄D≤´\T |æ\¢\˝À n_Ûeè~∆ #˚j·÷*.
1. $wüj·÷e>±Vü≤q :
|æ\\¢ T bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝Àì $$<Ûä uÛ≤eq\qT ns¡+ú #˚dTü ø=ì, ì»J$‘· dü+|òTü ≥q\‘√ b˛\TkÕÔsT¡ . yês¡T H˚sT¡ Ã≈£îqï
uÛ≤eq\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«&É+. b˛*ø£\T uÒ<ëÛ \T #Ó|Œü &É+. eØZø]£ +#·&+É , ø±s¡D≤\qT $e]kÕÔsT¡ .
2. Á|ü•ï+#·&+É `|ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+ :

H
|æ\\¢ T ‘êeTT |ü]o*+∫q |ü]düsê\˝Àì |ü]dæ‘ú T· \qT, dü+|òTü ≥q\qT >∑T]+∫ Á|ü•ïkÕÔsT¡ , @$T »s¡T>∑T‘·T+<√

ES
}Væ≤kÕÔsT¡ .

AD
3. Á|üjÓ÷>±\T #˚j·T&É+ :
|æ\\¢ T düsfi¡ y¯ TÓ qÆ Á|üj÷Ó >±\T#˚dæ yê{Ï <ë«sê uÛ≤eq\qT ne>±Vü≤q #˚dTü ≈£î+{≤s¡T, $e]kÕÔsT¡ . Á|üj÷Ó >∑+
PR
#˚jT· T≥≈£î ñ|üj÷Ó –+∫q |ü]ø£sê\qT, $<ÛëHêìï $e]kÕÔsT¡ , C≤Á>∑‘\Ô· T bÕ{ÏkÕÔsT¡ .
A
4. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T ` ÁbÕC…≈£îº |üqT\T :
R

|æ\\¢ T |ü]o*+#·&+É , #·<eä &É+, #·]Ã+#·&+É <ë«sê düe÷#êsêìï ùdø£]+#·&+É , qyÓ÷<äT#˚jT· &É+, |ü{øºÏ £ s¡÷|ü+˝ÀøÏ
H
D

e÷s¡Ã&É+, $X‚w¢ +æ #·&+É #˚kÕÔsT¡ . ùV≤‘·Tã<ä+› >± $X‚w¢ +æ ∫ kÕ<Ûës¡Dø° ]£ kÕÔsT¡ . ÁbÕC…≈î£ º |üqT\˝À #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Z+{≤s¡T.
AN

yês¡T #˚dqæ ÁbÕC…≈î£ \º qT ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À Á|ü<]ä Ù+∫ $e]kÕÔsT¡ .

5. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\T #˚j·T&É+ :
T

|æ\\¢ T yês¡T H˚sT¡ Ã≈£îqï uÛ≤eq\≈£î ∫Á‘ê\qT ^dæ s¡+>∑T\T y˚jT· T≥ <ë«sê $e]kÕÔsT¡ . $$<Ûä s¡ø±\ kÕeTÁ–ì
ER

ñ|üj÷Ó –+∫ qeT÷Hê\T ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ .

SC

|æ\\¢ T yê] ‘·s>¡ ‹∑ >∑~, bÕsƒX¡ Ê\, yês¡T ìedæ+#˚ M~Û, Á>±eT+ yÓTT<ä˝q’… |ü{≤\T ^j·T >∑\s¡T. yês¡T |ü{≤\˝Àì
∫Vü‰ï\ <ë«sê düe÷#êsêìï Á>∑V≤æ kÕÔsT¡ , $e]kÕÔsT¡ .
6. Á|üX¯+dü :
|æ\\¢ ˝À eT+∫ yÓK’ s¡T\T n_Ûeè~∆ #˚j÷· *. yês¡T ‘·eT #·T≥÷º ñqï »+‘·Te⁄\T, |ü≈îå£ \T, yÓTTø£ÿ\T, dü+|òTü +˝Àì
eTqTwüß\ jÓTTø£ÿ >=|üŒ‘·Hêìï >∑T]Ô+∫ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡ . <äjT· , düV≤ü ø±s¡+, ø£*dæ |üì #˚jT· ≥+ e+{Ï $\Te\qT
bı+<äT‘ês¡T. dü+|òTü +, |ü]düsê\˝Àì _Ûqï‘ê«\qT >∑T]Ô+∫ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡ . s¡øs£ ø¡ ±\ ÄVü‰s¡|⁄ü n\yê≥T¢, Jeq
$<ÛëHê\T, dü+düÿ è‹`dü+Á|ü<ëj·÷\qT Á|üX+¯ dækÕÔsT¡ . e´øÏ>Ô ‘∑ · |ü]X¯óÁuÛ‘Ñ ,· eT+∫ ÄVü‰s¡|⁄ü n\yê≥T¢ ‘·eT |üqT\qT
‘êy˚T dü«j·T+>± #˚dTü ø√e&É+, ô|<ä\› ≈£î, Á|ü‘´˚ ø£ nedüsê\T ø£*–q e´≈£î\Ô ≈£î düV‰ü j·T+ #˚jT· &É+ e+{Ï$ >∑TD≤\T
n\yê≥T #˚dTü ≈£î+{≤s¡T.

viii
 bÕsƒ¡+ Äq+<äyÓTÆq ≈£î≥T+ã+
1
$<ë´s¡Tú\T..
• ≈£î≥T+ã+˝Àì düuÛÑT´\+<äs¡÷ ø£\dæ ñ+&Ü\ì >∑T]ÔkÕÔs¡T. ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\ >∑T]+∫, yês¡T
nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T #˚ùd |üqT\ >∑T]+∫ #Ó|üŒ>∑\T>∑T‘ês¡T.
• ≈£î≥T+ã+˝Àì düuÛÑT´\T ‘·eT bÕÁ‘·qT ne>±Vü≤q #˚düT≈£î+{≤s¡T. ‘·eT Á>±eT+˝À Á|ü»\T
yês¡T #˚ùd |üqT\ >∑T]+∫q düe÷#ês¡+ ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
• ≈£î≥T+ã+˝À me¬ses¡T ø£*dæ J$düTÔHêïs√ >∑T]ÔkÕÔs¡T.

H
• ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\T ‘·eT |ü≥¢ #·÷ù| ÁX¯<ä∆qT ns¡ú+ #˚düT≈£î+{≤s¡T.

ES
• ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\ eT<Ûä´ b˛*ø£\T >∑T]ÔkÕÔs¡T.

AD
Ä s√E Ä~yês¡+. s¡õj·÷ Ä&ÉTø√e&ÜìøÏ sêDÏ yêfi¯¢ Ç+{ÏøÏ yÓ[fl+~. >√&ÉøÏ ‘·–*+∫ ñqï bò˛{À #·÷dæ+~. Ä
bò˛{À˝À ñqï ‘·eT ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\+<ä]ì sêDÏ, s¡õj·÷øÏ |ü]#·j·T+ #˚dæ+~.
PR
A
R
H
D
AN
T
ER
SC

eTq Á|ü|ü+#·+ 1
sêDÏ : Ç~ e÷ ≈£î≥T+ã ∫Á‘· |ü≥+. eT<Ûä´˝À ñqïyêfi¯ófl e÷ ‘ê‘·j·T´, e÷ HêqïeTà. e÷ ‘ê‘·j·T´≈£î m&ÉeTyÓ’|ü⁄q
ñqï~ e÷ Hêqï, e÷ Hêj·TqeTà≈£î ≈£î&çyÓ’|ü⁄ ñqï e´øÏÔ e÷ neTà. á nu≤“sTT e÷ ‘·eTTà&ÉT ∫+≥T. Ç~
e÷ ô|+|ü⁄&ÉT ≈£îø£ÿ {≤MT! y˚TeT+<äs¡+ #ê˝≤ düs¡<ë>±, dü+‘√wü+>± ñ+{≤+.
s¡õj·÷ : zVt≤! MT~ #ê˝≤ eT+∫ ≈£î≥T+ã+.
sêDÏ : MT ≈£î≥T+ã+ >∑T]+∫ ≈£L&Ü #Ó|ü?
s¡õj·÷ : e÷ ≈£î≥T+ã+˝À y˚TeTT eTT>∑TZs¡T düuÛÑT´\+. e÷ Hêqï >±s¡T s¡dü÷˝Ÿ, e÷ neTà Vü≤d”Hê, H˚q÷.

ˇø£ ≈£î≥T+ã+˝À ‘ê‘·j·T´, HêqïeTà, Hêqï, neTà, nqïj·T´, ‘·eTTà&ÉT, nø£ÿ, #Ó*¢ yÓTT<ä˝…’qyês¡T

H
ñ+{≤s¡T. nqï<äeTTà\T eT]j·TT nø£ÿ#Ó˝…¢fi¯flqT ‘√ãT≥Tºe⁄\ì ≈£L&Ü n+{≤s¡T.

ES
AD
MT ≈£î≥T+ã+˝À me¬ses¡T ñ+{≤s¡T?
PR
MT ≈£î≥T+ã+ >∑T]+∫ sêj·T+&ç.
A
R

 e÷ Hêqï ù|s¡T
H

 e÷ neTà ù|s¡T
D
AN

 Hê≈£î ‘√ãT≥Tºe⁄\T ñHêïs¡T.

 e÷ ≈£î≥T+ã+˝À eT+~ düuÛÑT´\T ñHêïs¡T.
T
ER

>∑T+&û\T, n–Z|ü⁄\¢\ Äø±sê\qT ñ|üjÓ÷–+∫ MT ≈£î≥T+ã ∫Á‘·+ ^j·T+&ç

SC

2 ‘·s¡>∑‹ - 3
≈£î≥T+ã düuÛÑT´\T ` #˚ùd |üqT\T
á øÏ+~ ∫Á‘·+ >∑eTì+#·+&ç. Ç~ ^‘ê yêfi¯fl Ç\T¢. ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\T @j˚T |üqT\T #˚düTÔHêïs√ #Ó|üŒ+&ç.

H
ES
AD
PR
A
R
H
D
AN

^‘ê yêfi¯¢ neTà e+≥ #˚düTÔqï~. yêfi¯fl Hêqï ø£f…º\T ø=&ÉT‘·THêï&ÉT. yêfi¯¢ ‘ê‘·j·T´ yÓTTø£ÿ\≈£î ˙fi¯ófl b˛düTÔHêï&ÉT. yêfi¯fl
HêqïeTà ã≥º\T Äs¡u…&ÉT‘·Tqï~. ^‘ê ˙fi¯ófl ‘ÓdüTÔqï~ ÄyÓT ‘·eTTà&ÉT |ü]düsê\T X¯óÁuÛÑ+ #˚düTÔHêï&ÉT.
T
ER
SC

≈£î≥T+ã+˝À Á|ü‹ ˇø£ÿs¡T ˇø£]øÏ ˇø£sT¡ kÕj·T+ #˚dTü ≈£î+≥÷ Ç+{Ï |üqT\qT ìs¡«Væ≤kÕÔsT¡ .

MT ≈£î≥T+ã+˝À e+≥ #˚j·T&É+, |ü]düsê\T X¯óÁuÛÑ+ #˚j·T&É+ e+{Ï |üqT\T me¬ses¡T #˚kÕÔs¡T?

 MT Hêqï @j˚T |üqT\T #˚kÕÔs¡T?

 MT ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\T #˚ùd |üqT˝À¢ qTe⁄« düVü‰j·T|ü&É‘êyê?
 ˙e⁄ MT Ç+{À¢ @j˚T |üqT\T #˚kÕÔe⁄?
 ˙e⁄ MT ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\‘√ ø£*dæ #˚ùd |üqT\T @$?

eTq Á|ü|ü+#·+ 3
≈£î≥T+ã düuÛÑT´\ eT<Ûä´ düVü≤ø±s¡+
≈£î≥T+ã düuÛÑT´\+<äs¡÷ $_ÛqïyÓTÆq |üqT\T #˚dü÷Ô ñ+{≤s¡T. n˝≤π> ø=ìï |üqT\T n+<äs¡÷ ø£*dæ |ü+#·T≈£î+≥÷ ˇø£]ø=ø£s¡T
düVü‰j·T+ #˚düT≈£î+≥÷ |üP]Ô #˚kÕÔs¡T.
øÏ+~ ∫Á‘·+ #·÷dæ me¬ses¡T @j˚T |üqT\T #˚düTÔHêïs√ #Ó|üŒ+&ç.

H
ES
AD
PR
A
R
H
D

MT ≈£î≥T+ã+˝À düuÛÑT´\+<äs¡÷ |üqT\˝À ˇø£]ø=ø£s¡T düVü≤ø£]+#·T≈£î+{≤sê?

AN
T

≈£î≥T+ã düuÛÑT´\ eT<Ûä´ Áù|eT, uÛÑÁ<ä‘·

ER

≈£î≥T+ã+˝Àì düuÛÑT´\+<äs¡÷ ˇø£]ø=ø£s¡T Áù|eT>± ñ+≥÷, s¡ø£åD>± ì\ã&É‘ês¡T. n+‘˚>±ø£ Ç+{À¢ |üqT\qT n+<äs¡÷
SC

düVü≤ø£]+#·T≈£î+≥÷ |üP]Ô#˚düT≈£î+{≤s¡T. ô|<ä›yês¡T ∫qïyê] |ü≥¢ Áù|eT>± ñ+≥÷, uÛÑÁ<ä‘·qT ø£*ŒkÕÔs¡T. n˝≤π> |æ\¢\T ≈£L&Ü
ô|<ä› yê] |ü≥¢ Áù|eT>±, eTsê´<ä>± yÓT\>±*.

Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
1) kÕ<Ûës¡D+>± ≈£î≥T+ã+˝À ‘·*¢ #˚ùd |üqT\T @$?
2) kÕ<Ûës¡D+>± ≈£î≥T+ã+˝À ‘·+Á&ç #˚ùd |üqT\T @$?
3) ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\+<äs¡÷ düVü≤ø£]+#·T≈£î+≥÷ #˚ùd |üqT\T @$?

4 ‘·s¡>∑‹ - 3
 Ç˝≤ #˚<ë›+ !

MT $TÁ‘·T\T ◊<äT>∑T]‘√ #·]Ã+∫ yê] ≈£î≥T+ãdüuÛÑT´\+<äs¡÷ ø£*dæ @j˚T |üqT\T #˚kÕÔs√ ‘Ó\Tø=ì
á øÏ+~ |ü{Ϻø£˝À |üP]+#·+&ç.

ˇø£s=ø=ø£sT¡ düV≤ü ø£]+#·T≈£î+≥÷

e.dü+. $TÁ‘·Tì ù|s¡T ‘·*¢ #˚ùd |üqT\T ‘·+Á&ç #˚ùd |üqT\T #˚ùd |üqT\T

H
ES
AD
≈£î≥T+ã+˝Àì düuÛÑT´\+<äs¡÷ yê] |üqT\T |ü+#·T≈£î+≥÷ ˇø£]ø=ø£s¡T düVü≤ø£]+#·T≈£î+≥÷, Ä |üqT\T |üP]Ô
PR
#˚j·÷*. Ä $<Ûä+>± ñ+&É≥+ e\¢ ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\ eT<Ûä´ Áù|eT, ÄbÕ´j·T‘·\T eT]+‘· ô|s¡T>∑T‘êsTT.
A
eè‘·TÔ\T
R

eTq ≈£î≥T+ã+˝À neTà, Hêqï ‘·øÏÿq ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\+<äs¡÷ |üqT\T #˚j·T&É+ e\¢H˚ eTq nedüsê\T rs¡T‘·THêïsTT. n˝≤π>
H

eTq Á>±eT+˝À ≈£L&Ü, $_ÛqïyÓTÆq eè‹Ô |üqT\T #˚ùdyês¡T ñ+{≤s¡T.

D

 MT Á>±eT+˝À >∑\ $$<Ûä eè‹Ô |üqT\T #˚ùd yê]ì #·÷kÕsê?

AN

á øÏ+~ ∫Á‘ê˝À¢, $$<Ûä eè‹Ô |üqT\T #˚ùd yês¡T ñHêïs¡T. MT Á>±eT+˝À Á|ü»\≈£î yês¡T @ $<Ûä+>± düVü‰j·T|ü&ÉT‘·THêïs√
#Ó|Œü +&ç.
T
ER

Ç‘·&ç ù|s¡T sê»j·T´. Ç‘·&ç ù|s¡T yÓ+ø£j·T´.

áj·Tq #Ó|ü \T ≈£î&É‘ê&ÉT.
SC

áj·Tq ø£Ás¡ |üì #˚kÕÔ&ÉT.

Ç‘·&ç ù|s¡T sêeTqï. Ç‘·&ç ù|s¡T ø=+&Éqï.

áj·Tq ãT≥º\T n\T¢‘ê&ÉT. áj·Tq ø£eå s¡+ #˚kÕÔ&TÉ .

$÷ Á>±eT+˝À Ç‘·s¡ eè‹Ô |üqT\T @$?

eTq Á|ü|ü+#·+ 5
 #·]Ã+#·+&ç
eTq Á>±eT+˝À $$<Ûä eè‹Ô|üqT\ #˚ùdyês¡T ñ+{≤s¡T. sê»j·T´
s¡V≤ü <ës¡T\T, eTTs¡T>∑Tø±\Te\T X¯óÁuÛ+Ñ #˚kÕÔ&TÉ . sê»j·T´ n+fÒ Á>±eT+˝À
yês¡+<ä]ø° m+‘√ Çwüº+. sê»j·T´ ˝≤>±H˚ MT Á>±eT+˝À Ç‘·s¡ eè‹Ô
|üqT\ #˚ùdyês¡T me¬ses¡T ñHêïs¡T?

$$<Ûä eè‹Ô |üqT\ yês¡T yê] yê] |üqT\qT

#˚jT· ø£b˛‘˚˚ @eTe⁄‘·T+~?

H
u≤\ ø±]à≈£î\T

ES
á ne÷àsTT ù|s¡T ø£eT\. áyÓT≈£î ã&çøÏ yÓfi¯fl&É+ n+fÒ #ê˝≤ Çwüº+. ø±˙ ≈£î≥T+ã |ü]dæú‘·T\

AD
ø±s¡D+>± yÓfi¯fl˝Òø£b˛‘·Tqï~. ø£eT\ yêfi¯¢ Hêqï ˇø£ e´ekÕj·T ≈£L©, yêfi¯¢ neTà ≈£L* |üìøÏ
yÓfi¯fl&É+‘√, ‘·q #Ó*¢ì #·÷düTø√e&É+ ø√dü+ ø£eT\ Ç+{Ï <ä>∑Zπs ñ+&Ée\dæ edüTÔqï~. ‘·eT Ç+{Ï
PR
|üqT\T #˚dü÷Ô, s√»+‘ê Ç+{Ï <ä>∑Zπs ñ+≥T+~. m|ü&ÉT ‘·q≈£î düeTj·T+ <=]øÏ‘˚ n|ü&ÉT
|ü⁄düÔø±\T rdæ #·<äTe⁄≈£î+≥T+~. bÕsƒ¡XÊ\≈£î yÓfi¯óÔqï |æ\¢*ï #·÷dæ u≤<Ûä|ü&ÉT‘·T+~.
A
R

#·<äTe⁄ø√e&É+ |æ\¢\ Vü≤≈£îÿ. ø±ã{Ϻ |æ\¢\+<äs¡÷ ‘·|üŒìdü]>± bÕsƒ¡XÊ\≈£î yÓ[fl #·<äTe⁄ø√yê*.

H

‘·*¢<ä+Á&ÉT\+<äs¡÷ ‘·|üŒìdü]>± ‘·eT |æ\¢*ï bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ #˚]Œ+#ê*.

D
AN

Ç˝≤ #˚<ë›+ !
T

MT Ç+{Ï e<ä› á øÏ+~ |üqT\T #˚jT· &ÜìøÏ Á|üjT· ‹ï+#·+&ç. MT|ü≥¢ ≈£î≥T+ã düuTÑÛ ´\T m˝≤ Á|ü‹düŒ+~kÕÔs√ >∑eTì+#·+&ç.
ER

yês¡T dü+‘√wü+ e´ø£Ô|ü]∫q≥¢sTT‘˚ qT yês¡T u≤<ÛäqT e´ø£Ô|ü]∫q≥¢sTT‘˚ qT øÏ+~ |ü{Ϻø£˝À |üP]+#·+&ç:

SC

‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T
H˚qT

‘ê‘·j·T´≈£î HêqïeTà≈£î ª{°μ Çe«&É+.

nqï+ ‹H˚≥|ü&ÉT ø£+#·+ #·T≥Tº nqï+ #·\¢≥+.
Ç+{Ï |üqT\˝À kÕj·T+ #˚j·T&É+.
#·<äTe⁄ø√e&ÜìøÏ bı<äT›H˚ï ìÁ<ä ˝Òeø£b˛e&É+.

6 ‘·s¡>∑‹ - 3
eTq+ á $<Ûä+>± #˚<ë›+
kÕ<Ûës¡D+>±, ø=ìï ≈£î≥T+u≤˝À¢ eT+∫ $<ÛëHê\T bÕ{Ïdü÷Ô ñ+{≤s¡T. yê{Ï e\q Äs√>∑´+ #˚≈£Ls¡T‘·T+~.

y˚TØ : Vü‰jYT! H˚qT y˚TØ. e÷ neTà, Hêqï, #Ó*¢ H˚q÷ Ç+{Ï

˝À|ü*øÏ yÓfi‚fleTT+<äT #Ó|ü*ï #·ø£ÿ>± ãj·T≥H˚ $&ç∫ô|&É‘ê+.

H
ES
s¡yT˚ wt : Vü‰jYT! H˚qT s¡y˚Twt. e÷ neTà, Hêqï ãj·T≥øÏ

AD
yÓfi‚fl≥|ü&ÉT e÷ ‘ê‘ê, Hêj·TqeTà\≈£î qeTdüÿ]+∫ yÓfi¯‘ês¡T.

PR
A
R
H

ñeT : H˚qT ñeT. Hê |ü⁄{Ϻq s√EHê&ÉT ‘·|üŒìdü]>± ˇø£ yÓTTø£ÿ

D

Hê≥T‘êqT.
AN
T
ER
SC

ØHê : Vü‰jYT! H˚qT ØHê. y˚TeTT ÄVü‰sêìï rdüT≈£îH˚eTT+<äT

ÁbÕs¡úq #˚düT≈£î+{≤+. n˝≤π> Á|ü‹s√p sêÁ‹ ≈£î≥T+ã
düuÛÑT´\+<äs¡+ ø£*dæ uÛÀ»q+ #˚kÕÔ+.

MTs¡T ≈£L&Ü MT ≈£î≥T+ã+˝À nqTdü]düTÔqï

eT+∫ $<ÛëHê\T ‘Ó\Œ+&ç?

ø=ìï |ü<‘∆ä T· \T, eTq |üPØ«≈£î\ qT+&ç eTq≈£î n\yê≥T>± e÷s¡‘êsTT.

eTq Á|ü|ü+#·+ 7
á øÏ+~ yêø±´\T dü]>±Z ñHêïj·TqT≈£î+fÒ >∑Ts¡TÔ, dü]>±Z ˝ÒeqT≈£î+fÒ >∑Ts¡TÔ ñ+#·+&ç.

 H˚qT ‘·s¡>∑‹ >∑~ ˝À|ü*øÏ e#˚ÃeTT+<äT, Hê #Ó|ü\qT Áø£eT|ü<ä∆‹˝À ñ+∫ ˝À|ü*øÏ yÓfi¯‘êqT.
 H˚qT ã&ç˝À eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q düeTj·T+˝À es¡Tdü Áø£eT+˝À ì+#·Tì yÓfi¯‘êqT.
 H˚qT e÷ ‘·s¡>∑‹ >∑~ì |ü]X¯óÁuÛÑ+>± ñ+#·T≈£î+{≤qT.
 yês¡+˝À ˇø£s√E >√fi¯ófl ø£‹Ô]+#·T≈£î+{≤qT.
 Á|ü‹s√p ‘·\ <äTe⁄«≈£î+{≤qT.

H
ES
 Á|ü‹s√p ñ‹øÏq <äTdüTÔ˝Ò <Ûä]kÕÔqT.
 H˚qT uÛÀ»HêìøÏ eTT+<äT ‘·sê«‘· ≈£L&Ü Hê #˚‘·T\T X¯óÁuÛÑ+>± ø£&TÉ ≈£îÿ+{≤qT.

AD
qTe⁄« me]˝≤ ñ+{≤e⁄ ?
PR
kÕ<Ûës¡D+>±, ≈£î≥T+ãdüuÛÑT´\T, ô|<ä› yê] b˛*ø£\‘√ ñ+{≤s¡T. ‘·eT Á|ües¡Ôq˝À yê]ì nqTdü]dü÷Ô ñ+{≤s¡T.
A
á øÏ+~ yêø±´\T #·<äe+&ç!
R

sê<Ûä : Vü‰jYT! H˚qT sê<ÛäÛ! Hê

H

#Óe⁄\T e÷ Hêqï >±] #Óe⁄˝≤¢>±

D
AN

ñ+{≤sTT.
T
ER
SC

&˚$&é : Vü‰jYT! H˚qT

&˚$&é! e÷ Hêqï >±]
eTT≈£îÿ˝≤H˚ Hê eTT≈£îÿ
≈£L&Ü yÓTTq‘˚* ñ+≥T+~.
ø√eT* : H˚qT ø√eT*.
Hê E≥Tº n#·Ã+ e÷
neTà E≥Tº˝≤ ˇ‘·TÔ>±
ñ+≥T+~.

8 ‘·s¡>∑‹ - 3
 eTùV≤+Á<ä : Hê ø£fi¯ófl e÷ neTà
ø£fi¯fl˝≤>± ñ+{≤sTT.

H
ES
dürwt : H˚qT dürwt! e÷ Hêj·TqeTà
n+≥÷ ñ+≥T+~, Hê eTTK+ n#·TÃ

AD
e÷ ‘ê‘·j·T´ eTTK+˝≤π> ñ+≥T+<äì.
PR
A
kÕ<Ûës¡D+>± |æ\\¢ øÏ #·sà¡ + s¡+>∑T (>√<ÛTä eT, q\T|ü⁄, ‘Ó\T|ü⁄), m‘·TÔ (bı&Ée⁄, bı{Ï,º eT<Û´ä ) yÓTT<ä˝q’… $ ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\qT+&ç
R

dü+Áø£$Tdü÷Ô ñ+{≤sTT.
H

n˝≤π> ø=ìï kÕs¡T¢ |æ\¢\ Á|ües¡Ôq, ‘·*¢<ä+Á&ÉT©ï

D

Ç‘·s¡ ≈£î≥T+ã düuÛÑT´©ï b˛* ñ+≥T+~. qTe⁄« $÷ eTq˝À n+<ä] eTTU≤\T ˇπø
AN

e÷ej·T´˝≤ q&Éee#·TÃ. $<Ûä+>± ñ+{≤j·÷?

T
ER

øÏc˛sY, dürwt, s¡V”≤yéT, CÀdü|òt eTTU≤\T >∑eTì+#·+&ç. @ $<ÛäyÓTÆq ‘˚&Ü\T >∑eTì+#ês¡T? MT ‘·s¡>∑‹˝À
SC

yê]ì b˛*q yê]ì me]HÓ’Hê #·÷kÕsê! #·÷dæ ñ+fÒ yê] ù|s¡T¢ #Ó|üŒ+&ç.

øÏc˛sY dürwt s¡V≤” yéT CÀdü|tò

eTq Á|ü|ü+#·+ 9
>∑eTìø£ : @ Ç<äs› ÷¡ ˇπø $<Û+ä >± ñ+&ÉsT¡ . s¡+>∑T, m‘·TÔ, ãs¡Te⁄˝À¢ b˛*ø£\T ñ+&Ée#·Tà >±˙ \ø£Då ≤\T y˚sπ $<Û+ä >± ñ+{≤sTT.
ô|’øÏ eTq+ eTq ≈£î≥T+ãdüuÛÑT´\ b˛*ø£\qT ø=ìï+{Ïì ø£*– ñ+{≤+. ô|’øÏ ø£ìŒ+#˚ Äø±sêìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT Çe«≈£î+&Ü,
‘√{Ïyê]‘√ Áù|eT, ÄbÕ´j·T‘· eT]j·TT eTsê´<ä|üPs¡«ø£+>± yÓT\>±*.

Ç˝≤ #˚<ë›+ !
$÷ ‘·s¡>∑‹˝À ø=ìï $wüj·÷\T ùdø£]+#·+&ç. ∫qï Ä≥ Ä&ç+#·+&ç. m+‘·eT+~ |æ\¢\T #˚j·T>∑\T>∑T‘ês√ #·÷&É+&ç

1. $÷ |ü+{ÏøÏ ‘·>∑\Ã≈£î+&Ü, MT Hê\Tø£ 2. $÷ Hê\Tø£ì ˇø£ |üø£ÿ>±

yÓqTø£≈£î eT&É‘·ô|≥º+&ç. ‹|üŒ+&ç.

H
ES
3. MT #˚‹ y˚fió¯ fl s¬ +&ç+{Ïì ø£\T|ü⁄‘·÷ 4. MT ø±*y˚fi¯fl˝À nìï+{Ï˙

AD
'V' Äø±s¡+ ˝≤>± #·÷|æ+#·+&ç. ø£<ä|ü≈£î+&Ü ∫qï y˚\T e÷Á‘·y˚T
ø£<|ä +ü &ç.
PR
A
5. MT #Óe⁄*ï, #˚‹‘√ ‘êø£≈£î+&Ü
R

ø£<ä|ü&ÜìøÏ #·÷&É+&ç.
H
D
AN

Ç˝≤ #˚<ë›+ !
T
ER

MTs¡T me]ì b˛* ñ+{≤s√, MT ‘·*¢<ä+Á&ÉT*ï ˝Ò<ë Ç‘·s¡ ≈£î≥T+ã düuÛÑT´*ï n&ç– á øÏ+~ |ü{Ϻø£˝À |üP]+#·+&ç.
SC

e.dü+. ≈£î≥T+ã düuTÑÛ ´\T me]ì b˛* ñ+{≤s¡T

1.

2.

3.

4.

10 ‘·s¡>∑‹ - 3
 ø°\ø£ |ü<ë\T
≈£î≥T+ã+, ‘ê‘êHêj·TqeTà\T, ‘√ãT≥Tºe⁄\T, ô|+|ü⁄&ÉT »+‘·Te⁄, b˛* ñ+&ÉT≥,
Ä<ëj·T+, eè‘·T\Ô T, nedüsê\T, u≤\ ø±]à≈£î\T.

eTq+ @$T H˚s¡TÃ≈£îHêï+ ?

 eTq+ ≈£î≥T+ã+˝À ìedædüTÔHêï+.

H
ES
 ≈£î≥T+ã+˝À ‘ê‘êHêj·TqeTà\T, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, ‘√ãT≥Tºe⁄\‘√ bÕ≥T ô|+|ü⁄&ÉT »+‘·Te⁄\T ≈£L&Ü ñ+&Ée#·TÃ.

AD
 ≈£î≥T+ã+˝À Á|ü‹ ˇø£ÿ düuÛÑT´&ÉT, Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq bÕÁ‘· b˛wækÕÔs¡T.

 eTq+ ≈£î≥T+ã+ qT+&ç Áù|eT, uÛÑÁ<ä‘· düVü≤ø±sê\T bı+<äT‘·T+{≤+.

PR
 nìï eè‘·TÔ\ |ü≥¢ >ös¡e+ ø£*– ñ+&Ü*.
A
R

 Á>±eT+˝À $$<Ûä eè‹Ô |üì yês¡T ñ+{≤s¡T.

H
D

 |æ\¢\T ñ+&Ée\dæq~ ã&ç˝À e÷Á‘·y˚T ø±˙ |üì˝À ø±<äT. |æ\¢\+<äs¡÷ ‘·|üŒìdü]>± bÕsƒ¡XÊ\≈£î yÓfi≤fl*.
AN

 eTq+ ≈£î≥T+ãdüuÛÑT´\T ˝Ò<ë Ç‘·s¡ s¡ø£Ô dü+ã+BÛ≈£î\ b˛*ø£\T ø£*– ñ+{≤+.

T
ER

nuÛÑ´düq+ yÓTs¡T>∑T|üs¡T#·Tø√+&ç
SC

I. $wüj·÷e>±Vü≤q
1. ≈£î≥T+ã+ n+fÒ @$T{Ï? MT ≈£î≥T+ã+˝À m+‘·eT+~ düuÛÑT´\T ñHêïs¡T?
2. MT Ç+{À¢ ô|+|ü⁄&ÉT »+‘·Te⁄\T ñHêïj·÷? ñ+fÒ ù|s¡T¢ #Ó|üŒ+&ç?
3. MT ≈£î≥T+ã+˝À me]ì u≤>± Çwüº|ü&É‘ês¡T? m+<äT≈£î?
II. Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+
4. qTe⁄« MT ùdïVæ≤‘·Tsê* Ç+{ÏøÏ yÓfi≤fle⁄. yêfi¯fl Ç+{À¢ yês¡T nqTdü]düTqÔ ï eT+∫ $<ÛëHê\T ‘Ó\TdüTø√yê\ì nqT≈£îqï|ü&ÉT,
qTe⁄« m≥Te+{Ï Á|üX¯ï\T n&ÉT>∑T‘êe⁄?

eTq Á|ü|ü+#·+ 11
III. Á|üjÓ÷>±\T ` πøåÁ‘· |ü]o\q\T
5. MT ã+<ÛäTe⁄\˝À me¬se] eTTU≤\T b˛*ø£\T, uÛÒ<ë\T ø£*– ñHêïjÓ÷ sêj·T+&ç.
IV. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T ` ÁbÕC…≈£îº\T
6. MT ≈£î≥T+ã+ düuÛÑT´\T @ |üì #˚kÕÔs√ <ëì m<äTs¡T>± '' ô|≥º+&ç.

nqïj·T´ /
|üì neTà Hêqï H˚qT ‘·eTTà&ÉT nø£ÿ / #Ó*¢ ‘ê‘·jT· ´ Hêj·TqeTà

Ç\T¢ X¯óÁuÛÑ+ #˚j·T&É+

H
ES
e+≥ #˚jT· &É+

AD
ã≥º\T ñ‘·ø£&É+
PR
A
e´ekÕj·T |üqT\T
R
H

<äTø±D+ qT+&ç
D
AN

≈£Ls¡>±j·T\T ‘˚e&É+
T

V. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+

ER

7. ô|+|ü⁄&ÉT »+‘·Te⁄\T ≈£îø£ÿ, |æ*¢ yÓTT<ä˝…’q$ u§eTà\T ^j·T+&ç.

SC

VI. |Á Xü +¯ dü
8. C…d”‡ ‘·q ‘√≥˝À ñqï yÓTTø£ÿ*ï, ô|+|ü⁄&ÉT »+‘·Te⁄*ï m+‘√ Áù|eT>± #·÷düTÔ+~. MTs¡T n˝≤+{Ï$ @yÓTÆHê
#˚düTÔHêïsê? ‘·s¡>∑‹˝À #·]Ã+#·+&ç.

12 ‘·s¡>∑‹ - 3
 bÕsƒ¡+ eTq #·T≥÷º ñqï
2 yÓTTø£ÿ\T

nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T $<ë´s¡Tú\T..

• yÓTTø£ÿ\T, #Ó≥T¢ nedüsêìï ns¡ú+ #˚düTø=ì yê{Ï >∑T]+∫ e÷{≤¢&É‘ês¡T.

• yÓTTø£ÿ\ kÕ<Ûës¡D \ø£åD≤˝…’q s¡+>∑T, Äø±s¡+, |ü]e÷D+, yêdüq\T >∑T]ÔkÕÔs¡T.

H
• yÓTTø£ÿ\ ñ|üjÓ÷>±\T #Ó|üŒ>∑\T>∑T‘ês¡T.

ES
• Á|üø£è‹ô|’ Áù|eT ô|+#·T≈£î+{≤s¡T.

AD
PR
A
R
H
D
AN
T
ER
SC

Ä s√E s¡eT´ |ü⁄{Ϻqs√E. s¡eT´ ‘·q ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\ qT+&ç, ùdïVæ≤‘·T\ qT+&ç #ê˝≤ ãVüQeT‘·T\T n+<äT≈£î+~. s¡eT´
yêfi¯fl Hêqï s¡eT´≈£î ˇø£ >∑T˝≤_ yÓTTø£ÿ ãVüQeT‹>± Ç∫Ã, <ëìøÏ s√p ˙fi¯ófl b˛dü÷Ô ñ+&ÉeTì #ÓbÕŒ&ÉT. eTs¡Tdü{Ïs√E
s¡eT´ yÓTTø£ÿ≈£î ˙fi¯ófl b˛dü÷Ô Ç˝≤ n&ç–+~.

eTq Á|ü|ü+#·+ 13
s¡eT´ : HêHêï! yÓTTø£ÿ H˚\ qT+&ç ˙{Ïì m˝≤ |”\TÃ≈£î+≥T+~?
Hêqï : Ç˝≤sê s¡eT´! á ≥e÷{≤ yÓTTø£ÿ #·÷&ÉT. BìøÏ y˚s¡T¢, ø±+&É+, Ä≈£î\T, |ü⁄e⁄«\T, ø±j·T\T yÓTT<ä˝…’q uÛ≤>±\T
ñHêïsTT.

Ä≈£î

ø±j·T

|ü⁄e⁄«

H
ES
ø±+&É+

AD
y˚sT¡
PR
˙e⁄ m|ü&Ó’Hê yÓTTø£ÿqT ì•‘·+>± |ü]o*+#êyê?
A
R

yÓTTø£ÿ˝À uÛ≤>±\T >∑T]Ô+#·>\∑ yê?

H

yÓTTø£ÿ≈£î y˚s¡T¢ @$<Ûä+>± düVü‰j·T|ü&É‘êjÓ÷ ‘Ó\TkÕ?

D
AN

y˚s¡T¢ H˚\≈£î ~>∑Teq ñ+{≤sTT. Ç$ yÓTTø£ÿuÛ≤>±\T nìï+{Ï˝À eTTK´yÓTÆq$. Ç$ H˚\˝À \eD≤\qT, ˙{Ïì |”\TÃ≈£îì
yÓTTø£ÿ ø±+&É+, Ä≈£î\≈£î |ü+|ü⁄‘êsTT.
T
ER
SC

yÓTTø£ÿ\≈£î Á|ü‹s√p ‘·–q+‘· ˙fi¯ófl b˛j·÷* ˝Òø£b˛‘˚ n$ #·ìb˛‘êsTT.

Ç˝≤ #˚<ë›+ !
$$<Ûä s¡ø±\ y˚s¡T¢ ùdø£]+#·+&ç. nìï yÓTTø£ÿ\ y˚s¡T¢ ˇπø $<Ûä+>±
ñHêïj·÷! MT $TÁ‘·T\‘√ #·]Ã+#·+&ç.
s¡eT´ : HêHêï yÓTTø£ÿ\≈£î y˚sT¡ ¢ eTTK´yÓTqÆ uÛ≤>∑+. nsTT‘˚ yÓTTø£ÿ≈£î
ø±+&É+ ñ|üj÷Ó >∑yT˚ $T?

14 ‘·s¡>∑‹ - 3
Hêqï : y˚s¡T¢ |”\TÃ≈£îqï ˙{Ïì, \eD≤\qT, ø±+&É+ yÓTTø£ÿ˝Àì $$<Ûä uÛ≤>±\≈£î n+<äCÒdüTÔ+~. yÓTTø£ÿ≈£î }‘·+
ÇdüT+Ô ~.
s¡eT´ : HêHêï! á ≥e÷{≤ yÓTTø£ÿ ø±+&É+ düqï>± ñ+~, Bì #·T≥÷º q÷>∑T>± ñ+~.

Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
 ˙e⁄ m|ü&Ó’Hê y˚|ü#Ó≥Tº ø±+&Üìï >∑eTì+#êyê?
 ≥e÷≥ yÓTTø£ÿ ø±+&ÜìøÏ, y˚|ü#Ó≥Tº ø±+&ÜìøÏ >∑\ ‘˚&Ü\T @$T{Ï?

H
ES
AD
PR
A
R
H
D
AN
T

yÓTTø£ÿ\ ø±+&Ü\T $$<Ûäs¡ø±\T>± ñ+{≤sTT. ø=ìï yÓT‘·Ô>±, Ä≈£î|ü#·Ãs¡+>∑T˝À ñ+{≤sTT. ø=ìï >∑{Ϻ>±, >√<ÛäTeTs¡+>∑T˝À
ER

ñ+{≤sTT. ø=ìï yÓTTø£ÿ\ ø±+&Ü\T ˝≤e⁄>±, ø=ìï yÓTTø£ÿ\ø±+&Ü\T düqï>± ñ+{≤sTT.

SC

yÓTTø£ÿ ô|]– ô|<ä<› j

ä T˚ ´ ø=B›, yê{Ï ø±+&Ü\T ≈£L&Ü
ã\+>± e÷s¡‘êsTT. á ã\yÓTÆq ø±+&Üìï Áe÷qT
n+{≤+. á Áe÷qT\T, u…s¡&ÉT‘√ ø£|æŒ ñ+{≤sTT.
ô|<ä›>±, ã\+>± ñqï yÓTTø£ÿ*ï ª#Ó≥T¢μ n+{≤+.
ñ<ë: eTÁ]#Ó≥Tº, ∫+‘·#Ó≥Tº.

‘·≈£îÿe m‘·TÔ˝À ô|s¡T>∑T‘·÷ >∑{Ϻ ø±+&É+ ø£*–

>∑TãTs¡T>± ô|]π> yÓTTø£ÿ*ï ªbı<ä\Tμ n+{≤s¡T.
ñ<ë: >∑T˝≤_, eT+<ës¡.

eTq Á|ü|ü+#·+ 15
∫qï$>± yÓT‘·Ô>±, Ä≈£î|ü#·Ãs¡+>∑T ø±+&Ü\T
ø£*– ñqï yÓTTø£ÿ*ï ª>∑T˝≤àμ\T n+{≤s¡T.
ñ<ë : ‘·T\dæ, >√<ÛäTeT.

@<Ó’Hê ˇø£ Ä<Ûësêìï |ü≥Tº≈£î ô|]π> yÓTTø£ÿ*ï

ªm>∑Áu≤πø yÓTTø£ÿ\Tμ n+{≤s¡T.
ñ<ë : Á<ëø£å, ø±ø£s¡ yÓTTø£ÿ\T.

H
ES
H˚\ô|’ bÕ≈£î‘·÷ ô|]π> yÓTTø£ÿ*ï
ªbÕπø yÓTTø£ÿ\Tμ n+{≤s¡T.

AD
ñ<ë : |ü⁄#·Ãø±j·T, >∑TeTà&çø±j·T.

á øÏ+~ |ü{Ϻø£qT eT]ìï ñ<ëVü≤s¡D\‘√ ì+|ü+&ç.

PR
A
R

#Ó≥T¢ bı<ä\T >∑T˝≤à\T m>∑Áu≤πø yÓTTø£ÿ\T H˚\ô|’ bÕπø yÓTTø£ÿ\T

H
D
AN
T

Ç˝≤ #˚<ë›+ !
ER

MT #·T≥÷º |ü]düsê\˝À ñqï yÓTTø£ÿ*ï >∑eTì+#·+&ç, á øÏ+~ |ü{Ϻø£ |üP]+#·+&ç.

SC

düqïì ø±+&É+ >∑\ yÓTTø£ÿ\T >∑{Ϻ ø±+&É+ >∑\ yÓTTø£ÿ\T

ñ<ë : ‘·T\dæ ñ<ë : e÷$T&ç

16 ‘·s¡>∑‹ - 3
s¡eT´ : z¨! s¡ø£s¡ø±\ ø±+&Ü\T ø£*–q yÓTTø£ÿ\T ñHêïsTT. eT] yÓTTø£ÿ\≈£î m+<äT≈£î nìï Ä≈£î\T ñ+{≤sTT?

Hêqï : eTq+ Äs√>∑´+>± ô|s¡>∑&ÜìøÏ ÄVü‰s¡+ m˝≤ nedüs¡yÓ÷! yÓTTø£ÿ\≈£î ≈£L&Ü b˛wüø±\T nedüs¡+. Ä≈£î\T
yÓTTø£ÿ≈£î ø±e\dæq ÄVü‰s¡+ ‘·j·÷s¡T#˚dæ yÓTTø£ÿ Äs√>∑´+>± ô|s¡>∑&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT.

yÓTTø£ÿ $$<Ûä uÛ≤>±\qT >∑eTì+#·+&ç

nÁ>∑+
n+#·T
áHÓ

H
ø±&É

ES
AD
$$<Ûä s¡ø±\ yÓTTø£ÿ\ jÓTTø£ÿ Ä≈£î\qT |ü]o*+#·+&ç
nìï Ä≈£î\T ˇπø Äø±s¡+˝À, |ü]e÷D+˝À ñ+{≤j·÷?PR
A
R
H
D
AN
T
ER
SC

dü÷s¡´s¡•à
MT≈£î ‘Ó\TkÕ ! Äøχ»Hé

Ä≈£î\T yÓTTø£ÿ≈£î ÄVü‰s¡+ n+~+#˚ ÄVü‰s¡ø£sêà>±sê\T. Ç$ ÄVü‰sêìï >±*, ˙s¡T, ø±s¡“Hé&ӒĬø’‡&é

dü÷s¡´s¡•à düV‰ü j·T+‘√ ‘·j÷· s¡T#˚dTü ≈£î+{≤sTT.
˙s¡T

eTq Á|ü|ü+#·+ 17
Ä≈£î\T $$<Ûä Äø±sê˝À¢, |ü]e÷D+˝À s¡+>∑T yêdüq ø£*– ñ+{≤sTT.
ns¡{Ï #Ó≥Tº Ä≈£î\T #ê˝≤ ô|<ä›$>± ñ+{≤sTT.
eT+<ës¡ #Ó≥Tº Ä≈£î\T yÓ&É\TŒ>± n+#·T\T s¡+|ü|ü⁄ Äø±s¡+˝À ñ+{≤sTT.
u§bÕŒsTT #Ó≥Tº Ä≈£î\T eTq Vü≤düÔ|ü⁄ Äø±s¡+˝À ñ+{≤sTT.
ø=ã“] #Ó≥Tº Ä≈£î\T bı&Ée⁄>± áHÓ\‘√ ñ+{≤sTT.
∫+‘· #Ó≥Tº Ä≈£î\T ∫qï$>± ñ+{≤sTT.
|ü⁄BHê, ø=‹ÔMTs¡, ‘·T\dæ yÓTT<ä˝…’q Ä≈£î\T eT+∫ yêdüqqT ø£*– ñ+{≤sTT.

Ç˝≤ #˚<ë›+ !

H
ES
ø=ìï ìeTà, e÷$T&ç, y˚|,ü ‘·T\dæ, |ü⁄BHê, ø=‹ÔMTs¡ Ä≈£î\T ùdø£]+#·+&ç. Ä≈£î\qT ˇø=ÿø£ÿ{Ï>± ø=+#Ó+ q*|æ yêdüq
#·÷&É+&ç. MT ùdïVæ≤‘·T\˝À #·]Ã+#·+&ç. MT≈£î Ä≈£î\T mìï s¡ø±\T>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êjÓ÷ ‘Ó\TkÕ!

AD
Ä≈£î\ e\¢ ñ|üjÓ÷>±\T
eTq+ Ä≈£î\T nH˚ø£ $<Ûë\T>± ñ|üjÓ÷–+#·T≈£î+{≤+.
PR
A
• eTq+ ø=‹ÔMTs¡, ø£]y˚bÕ≈£î, eTTq>±≈£î, yÓTT<ä˝…’q Ä≈£î\qT ‹+{≤+.
R

• ‘˚j·÷≈£î\‘√ ª{°μ ‘·j·÷s¡e⁄‘·T+~.

H

• y˚bÕ≈£î, ‘·T\dæ yÓTT<ä˝…’q Ä≈£î*ï eT+<äT\ ‘·j·÷Ø˝À ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.

D
AN

• ns¡{Ï Ä≈£î\T, eTÁ] Ä≈£î\T, yÓTT<ä˝…’q Ä≈£î\qT $düÔs¡T¢, bÕÁ‘·\T ‘·j·÷Ø˝À ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
T

ø£è‘·´+
ER

• ø=ìï Ä≈£î\T ùdø£]+#·+&ç. $÷ H√{Ÿ |ü⁄düÔø£+˝À Ä Ä≈£î\ Äø±sê\qT ^j·T+&ç. s¡+>∑T\T y˚dæ ù|s¡T¢ sêj·T+&ç.
SC

Ç˝≤ #˚<ë›+ !
Ä≈£î\ Ä\“yéT ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç
• $$<Ûä Äø±sê\, |ü]e÷D≤\ s¡+>∑T\T >∑\ Ä≈£î\qT ùdø£]+#·+&ç.
• Ä≈£î\≈£î ˇø£yÓ’|ü⁄ b˛düºsY s¡+>∑T #˚j·T+&ç.
• Ä s¡+>∑T n~›q uÛ≤>±ìï H√{ŸãTø˘˝Àì ø±–‘·+ MT<ä n<ä›+&ç.
• Ä≈£î Äø±s¡eT+‘ê |ü&˚˝≤ Ä≈£î yÓT\¢>± n<ä›+&ç.
• $÷ Ä≈£î\ ∫Á‘·+ dæ<ä∆+! #·÷&É+&ç.

18 ‘·s¡>∑‹ - 3
 MT≈£î ‘Ó\TkÕ !
sê*|ü&çq Ä≈£î\qT ø£+b˛düTº ‘·j·÷Ø˝À ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.

Ç˝≤ #˚<ë›+ !
|ü⁄BHê, ø=‹ÔMTs¡, $Ts¡|ü, ≥e÷≥, e+ø±j·T, bÕ\≈£Ls¡ yÓTT<ä˝…’q Ä≈£î ≈£Ls¡\ $‘·ÔHê\T ˝Ò<ë Hês¡Tì ñ|üjÓ÷–+∫
MT ô|s¡{Ï‘√≥ ‘·j·÷s¡T#˚düTø√+&ç.
• ˇø£ >∑T+≥ rj·T+&ç. øÏ+<ä |ü&ɶ Ä≈£î\T, yê&çbÕπsùd ÄVü‰s¡|ü<ës¡eú ´sêú\T, >∑T&É¢ô|+≈£î\T yÓTT<ä˝…’q yê{Ï‘√ Ä >∑T+‘·qT

H
ì+|ü+&ç. <ëìï n˝≤ ø=ìï s√E\T e~*y˚j·T+&ç. nø£ÿ&É ù|&É>± e÷]q |ü<ësêúìï yÓTTø£ÿ\T Äs√>∑´+>± ô|s¡>∑&ÜìøÏ

ES
ms¡Te⁄>± yê&É+&ç.

AD
ÁbÕC…≈£îº |üì
á øÏ+<ä Ç∫Ãq ∫Á‘ê\T >∑eTì+#·+&ç. á ∫Á‘ê\T $$<Ûäs¡ø±\ m+&ÉT{≤≈£î\‘√ ‘·j·÷s¡T#˚j·Tã&ɶ$.
PR
$$<Ûä s¡ø±\ »+‘·Te⁄\ Äø±sê\T m+&ÉT{≤≈£î\‘√ s¡÷bı+~+∫ H√≥T |ü⁄düÔø£+˝À n‹øÏ+#·+&ç.
A
R
H
D
AN
T
ER
SC

s¡eT´ : HêHêï! eTq ‘√≥˝À s¡ø£s¡ø±\ |ü⁄e⁄«\T, |üfi¯ófl ñHêïsTT ø£<ë!

Hêqï : ne⁄qT s¡eT´! yÓTTø£ÿ\ qT+&ç s¡ø£ s¡ø±\ |ü⁄e⁄«\T, |üfi¯ófl, ≈£Ls¡>±j·T\T \_ÛdüTÔHêïsTT. s¡ø£s¡ø±\ s¡+>∑T˝À¢
|ü⁄e⁄«\T \_ÛdüTÔHêïsTT. |ü⁄e⁄«\T |üfi¯ófl>± e÷s¡‘êsTT. #ê˝≤ |üfi¯fl˝À¢ –+»\T ñ+{≤sTT. Ä –+»*ï H˚\˝À
Hê{Ïq|ü&ÉT ‹]– yÓTTø£ÿ\T>± ô|s¡T>∑T‘êsTT.
s¡eT´ : yêyé! yÓTTø£ÿ\T eTq≈£î mìïs¡ø±\T>± ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·THêïjÓ÷! á yÓTTø£ÿqT Ç+{À¢ uÛÁÑ <ä+>± ñ+#·T‘êqT.
Hêqï : ø±<äT! yÓTTø£ÿqT uÛÁÑ <ä+>± ñ+#ê\qT≈£îqï|ü&ÉT dü÷s¡´s¡•à ‘·–˝Ò Á|ü<X˚ +¯ ˝À ñ+#ê*. m+<äTe\¢q+fÒ yÓTTø£ÿ≈£î
˙s¡T, Kì» \eD≤\‘√bÕ≥T dü÷s¡´s¡•à ≈£L&Ü nedüs¡+.
s¡eT´ : HêHêï! yÓTTø£ÿ\T mH√ï s¡ø±\T>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êj·Tì e÷ {°#·sY #ÓbÕŒs¡T.

eTq Á|ü|ü+#·+ 19
 yÓTTø£ÿ\T mìï s¡ø±\T>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êjÓ÷ #Ó|üŒ+&ç?

|üP]Ô ‘·s¡>∑‹ ø£è‘·´+

á øÏ+~ ∫Á‘·+ #·÷&É+&ç. yÓTTø£ÿ\ e\¢ ø=ìï ñ|üjÓ÷>±\T #Ó|üŒ+&ç, sêj·T+&ç.

H
ES
AD
PR
A
R
H
D
AN
T
ER
SC

yÓTTø£ÿ\T eTq≈£î ÄVü‰sêìïkÕÔsTT.

........................................................................................................................................

........................................................................................................................................

........................................................................................................................................

........................................................................................................................................

yÓTTø£ÿ\T eTq≈£î Á|üø£è‹ Ç∫Ãq es¡+. yÓTTø£ÿ\T eTq≈£î ÄVü‰sêìï ÇkÕÔsTT. eTq≈£î dü«#·Ã¤yÓTÆq >±*ì ÇkÕÔsTT. eTq+
$&ç∫q >±* ø±s¡“Hé &ӒĬø’‡&éqT n$ |”\TÃ≈£îì ÁbÕDyêj·TTyÓ’q ªÄøχ»HéμqT eTqøÏkÕÔsTT. ô|<ä› yÓTTø£ÿ\ y˚s¡T¢ H˚\˝À ã\+>±
#=#·TÃø=ìb˛e≥+ e\¢ uÛÑ÷kÕs¡ qwüº+ ø±≈£î+&Ü ø±bÕ&É‘êsTT.

20 ‘·s¡>∑‹ - 3
 yÓTTø£ÿ*ï q]øÏy˚ùdÔ e÷qyê[ eTqT>∑&Éπø eTT|ü ø£\T>∑T‘·T+~. yÓTTø£ÿ*ï dü+s¡øÏå+∫,
eTq |ü⁄&É$Tì ø±bÕ&É≥+ eTq+<ä] u≤<Ûä´‘·.

ø°\ø£ |ü<ë\T
b˛wüø±\T, áHÓ\T, Je⁄\T, düJe⁄\T, ø±s¡“Hé &ӒĬø’‡&é, Äøχ»Hé, uÛÑ÷kÕs¡+.

H
ES
eTq+ @$T H˚s¡TÃ≈£îHêï+ ?

AD
• y˚s¡T¢, ø±+&É+, Ä≈£î\T, |ü⁄e⁄«\T, |ü+&ÉT¢ yÓTT<ä˝…’q$ yÓTTø£ÿ\ $$<Ûä uÛ≤>±\T. yÓTTø£ÿ Á|ü‹uÛ≤>∑eTT ˇø£ Á|ü‘˚´ø£ |üìì
ìs¡«]ÔdTü +Ô ~. PR
• y˚s¡T¢: yÓTTø£ÿ˝À n‹ eTTK´yÓTÆq uÛ≤>∑+, Ç$ yÓTTø£ÿì H˚\˝À |ü{Ϻ ñ+#·T‘êsTT. H˚\˝À \eD≤*ï, ˙{Ïì |”\TÃ≈£îì
A
yÓTTø£ÿ≈£î n+~kÕÔsTT.
R

• ø±+&É+: y˚s¡T¢ |”\TÃ≈£îqï \eD≤*ï, ˙{Ïì ø±+&É+ yÓTTø£ÿ˝Àì nìï uÛ≤>±\≈£L düs¡|òüsê #˚düTÔ+~. yÓTTø£ÿ≈£î ndüsê
H

ÇdüTÔ+~. yÓTTø£ÿ\ ø±+&Ü\T $_Ûqï+>± ñ+{≤sTT.

D

˝≤e⁄ ø±+&É+ ø£*–q yÓTTø£ÿ\ ø±+&Ü\qT ªÁe÷qTμ n+{≤+. e÷$T&ç, sê$ eT]j·TT y˚|ü yÓTT<ä˝…’q #Ó≥T¢ e÷qT\T
AN

ø£*– ñ+{≤sTT. á e÷qT\T u…s¡&ÉT‘√ ø£|üŒã&ç ñ+{≤sTT.

• Ä≈£î\T: yÓTTø£ÿ\ Ä≈£î\T $$<Ûä Äø±sê˝À¢, |ü]e÷D≤˝À¢, s¡+>∑T˝À¢ ñ+{≤sTT. nìï Ä≈£î\≈£L áHÓ\T ñ+{≤sTT. yÓTTø£ÿ\T
T
ER

ø±s¡“Hé`&Ó’`Ĭø’‡&é |”\TÃ≈£îì, Äøχ»Hé $&ç∫ô|&É‘êsTT.

SC

nuÛÑ´düq+ yÓTs¡T>∑T|üs¡T#·Tø√+&ç

I. $wüj·÷e>±Vü≤q
1. yÓTTø£ÿ\ $$<Ûä uÛ≤>±\T #Ó|üŒ+&ç?
2. y˚s¡T¢, yÓTTø£ÿ≈£î @$<Ûä+>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘êjÓ÷ #Ó|üŒ+&ç?
3. ø±+&É+ yÓTTø£ÿ≈£î @$<Ûä+>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~?

eTq Á|ü|ü+#·+ 21
II. Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+
4. d”‘· Ç\T¢, \ø°å à\ Ç\T¢ #·÷&É+&ç.
yê] Çfi¯ófl |ü]o*+∫ ø=ìï Á|üX¯ï\T n&É>∑+&ç.

H
ES
d”‘· ìyêdü+ \øÏå à ìyêdü+

AD
Á|üX¯ï\T n&É>∑+&ç :
d”‘· ìyêdü+ô|’ Á|üX¯ï\T : PR
\øÏå à ìyêdü+ô|’ Á|üX¯ï\T :
A

Á|üjÓ÷>±\T ` πøåÁ‘· |ü]o\q\T

R

III.
H

5. MT |ü]düs¡ ÁbÕ+‘·+˝À ñqï >∑T˝≤à\T, bı<ä\T, m>∑Áu≤πø$, H˚\ô|’ ÁbÕπø$ >∑T]Ô+∫ ù|s¡T¢ sêj·T+&ç?
D

IV. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T ` ÁbÕC…≈£îº\T

AN

6. yêdüq Ç#˚à ø=ìï Ä≈£î*ï $÷ |ü]düsê\˝À ùdø£]+#·+&ç. yê{Ï ù|s¡T¢ sêj·T+&ç.

u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+
T

V.
ER

7. $÷≈£î q∫Ãq #Ó≥Tº u§eTàqT ^j·T+&ç. s¡+>∑T\T y˚j·T+&ç.

SC

8. á øÏ+~ Ä≈£î\≈£î s¡+>∑T\T y˚j·T+&ç.

VI. |Á Xü +¯ dü
9. #Ó≥¢ ø=eTà\T $]∫y˚j·T&É+ #·÷dæq|ü&ÉT qTe⁄« @$<Ûä+>± nqTuÛÑ÷‹ #Ó+<äT‘êe⁄? @$T #˚kÕÔe⁄?
10. $÷ bÕsƒ¡XÊ\ Äes¡D˝À sê*q Ä≈£î*ï #·÷dæ qTe⁄« @$T#˚kÕÔe⁄?

22 ‘·s¡>∑‹ - 3
 bÕsƒ¡+ eTq #·T≥÷º ñqï
3 »+‘·Te⁄\T

nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T $<ë´s¡Tú\T..

• »+‘·Te⁄\ >∑T]+∫, n$ ‹H˚ ÄVü‰s¡+ >∑T]+∫, n$ mø£ÿ&É ìedækÕÔjÓ÷ eTq≈£î m˝≤
düVü‰j·T|ü&É‘êjÓ÷ #Ó|üŒ>∑\T>∑T‘ês¡T.
• ‘·eT |ü]düsê\˝À ñ+&˚ $$<Ûä »+‘·Te⁄*ï >∑T]ÔkÕÔs¡T.

H
• ‘·eT düMT|ü |ü]düsê\˝À ñqï »+‘·Te⁄\ kÕ<Ûës¡D \ø£åD≤*ï, ø£<ä*ø£*ï, #˚ùd <Ûä«qT*ï >∑T]ÔkÕÔs¡T.

ES
• ìyêdü düú˝≤\ Ä<Ûës¡+>± $$<Ûä s¡ø±\ »+‘·Te⁄\˝À >∑\ uÛÒ<ë\T >∑T]ÔkÕÔs¡T.
• ‘·eT |ü]düsê\˝À¢ »+‘·Te⁄\ |ü≥¢ düTìï‘·‘·«+ ô|+bı+~+#·T≈£î+{≤s¡T.

AD
• »+‘·Te⁄\≈£î ‘êeTT m˝≤ düVü‰j·T|ü&É>∑\s√ ne>±Vü≤q #˚düT≈£î+{≤s¡T.

PR
ÁoqT ‘·q‘√bÕ≥T>± #·~y˚ ùdïVæ≤‘·T\‘√ ø£*dæ ‘·q e÷eTj·T´>±] e´ekÕj·Tøπ Áå ‘êìøÏ yÓfi≤fl&ÉT. nø£ÿ&É s¡øs£ ø¡ ±\ »+‘·Te⁄\T,
A
|ü≈îå£ \qT #·÷&É&+É ‘√ yês¡T ñ<˚«>±ìøÏ ˝Àqj·÷´s¡T. øÏsD¡ Y NeT\|ü⁄≥º˝ÀøÏ NeT\T yÓfifl¯ &É+ >∑eTì+#ê&ÉT. ≈£îdüTeT #Ó≥Tº MT<ä
R

ñqï ñ&ÉT‘·©ï, ∫\Tø£*ï >∑eTì+∫+~. Ç|ü&ÉT e´ekÕj·Tøπ Áå ‘·+ ∫Á‘êìï >∑eTì<ë›+.

H
D
AN
T
ER
SC

• ∫Á‘·+˝À #·÷dæq »+‘·Te⁄\ ù|s¡T¢ #Ó|üŒ+&ç?

• MT |ü]düsê\˝À MTs¡T @j˚T »+‘·Te⁄*ï #·÷XÊs¡T?

eTq Á|ü|ü+#·+ 23
eTq #·T≥÷º ñqï »+‘·Te⁄\T
á uÛÑ÷$Tô|’ eTq‘√bÕ≥T>± »+‘·Te⁄\T, |ü≈£åî\T ≈£L&Ü ìedædüTÔHêïsTT. eTq#·T≥÷º $$<Ûä s¡ø±\ »+‘·Te⁄\THêïsTT. n$ $$<Ûä
Á|ü<˚XÊ\˝À ìedædüTÔ+{≤sTT. n$ eTq≈£î mH√ï $<Ûë\T>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&TÉ ‘·THêïsTT. ø=ìï eTq‘√ bÕ≥T>± eTq |ü]düsê˝À¢,
eT]ø=ìï n&Ée⁄˝À¢ ìedædüTÔHêïsTT.

eT∫Ãø£ #˚düT≈£îH˚ »+‘·Te⁄\T n&É$ »+‘·Te⁄\T (eq´eTè>±\T)

H
≈£îø£ÿ Äe⁄
@qT>∑T

ES
|ü⁄*
õsê|ò”

AD
≈£î+<˚\T y˚Tø£
PR ôV’≤Hê
qø£ÿ
A
>∑Ti¿+ JÁu≤
R

ø√&çô|≥º
H

>=Á¬s
D

u≤‘·T dæ+Vü≤+ ˙{Ï@qT>∑T

AN

bÕe⁄s¡+
T
ER

∫s¡T‘·
ˇ+f… >±&ç<ä |æ*¢ sêã+<äT s¬ H’ √dæsd¡ t
SC

eTq Ç+&É¢˝À eTq‘√bÕ≥T>± ìedæ+#˚ |æ*¢, ≈£îø£ÿ yÓTT<ä˝…’q yê{Ïì ô|+|ü⁄&ÉT »+‘·Te⁄\T n+{≤s¡T. ≈£îø£ÿ\T eTq Ç+&É¢≈£î
ø±|ü˝≤ ñ+&É≥y˚T ø±≈£î+&Ü <=+>∑*ï |ü≥Tºø√e&É+˝À düVü‰j·T|ü&É‘êsTT. |æ\T¢\T m\Tø£\qT |ü≥Tº≈£î+{≤sTT.
Äe⁄\T, y˚Tø£\T, >=Á¬s\T, u≤‘·T\T, >∑TÁsê*ï øπ Áå ‘ê\˝À ñ+#·T‘ês¡T. Äe⁄\T eTq≈£î bÕ\T ÇkÕÔsTT. m<äT\› T eT]j·TT <äTqï\T
e´ekÕj·T |üqT˝À¢ düVü‰j·T|ü&É‘êsTT. ø√&çô|≥º\T, u≤‘·T\T >∑T&ÉT¢ ô|&É‘êsTT. y˚Tø£\T bÕ\T, e÷+dü+ ÇkÕÔsTT. >∑TÁsê\T,
>±&ç<ä\T ãs¡Te⁄\T yÓ÷kÕÔsTT. Çe˙ï eT∫Ãø£ #˚düT≈£îH˚ »+‘·Te⁄\T.

eTq Çfi¯fl˝À¢ ô|+|ü⁄&ÉT »+‘·Te⁄\T eTq≈£î düV‰ü j·T|ü&≥É y˚T ø±≈£î+&Ü dü+‘√cÕìï ≈£L&Ü ÇkÕÔsTT.

24 ‘·s¡>∑‹ - 3
dæ+Vü≤+, |ü⁄*, m\T>∑Tã+{Ï, @qT>∑T yÓTT<ä˝…’q »+‘·Te⁄\T n&Ée⁄˝À¢ ìedækÕÔsTT. yê{Ïì eq´eTè>±\T n+{≤s¡T.
ø£è‘·´+
∫Á‘·+ #·÷dæ ô|+|ü⁄&ÉT »+‘·Te⁄*ï, D ‘√q÷, eq´eTè>±\qT W ‘√q÷ >∑T]Ô+#·+&ç.

H
ES
AD
PR
A
R
H
D
AN
T

<äTeTT≈£î - m>∑Ts¡T
ER

e÷<Ûä$ sêeT∫\Tø£qT |ü≥Tºø√e&ÜìøÏ yÓfi¯fl>± n~ m–]b˛sTT+~.

SC

• sêeT∫\Tø£ m–]b˛e&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü qç <˚$T{Ï?

• »+‘·Te⁄\T ˇø£ #√≥ qT+&ç Ç+ø√#√{ÏøÏ m˝≤ ø£<äT\T‘êjÓ÷ ˙≈£î ‘Ó\TkÕ?
ø=ìï »+‘·Te⁄\T q&ÉTkÕÔsTT, ø=ìï bÕ≈£î‘êsTT, ø=ìï
<äTeTT≈£î‘êsTT, ø=ìï á<äT‘êsTT. |ü≈îå£ \T ˇø£ #√≥
ã*¢ qT+&ç Ç+ø√#√{ÏøÏ m>∑Ts¡T‘êsTT. Ç+<äTø√dü+ n$
‘=+&É
ø±fi¯ófl, s¬ ø£ÿ\T, ‘√ø£qT ≈£L&Ü ñ|üj÷Ó –kÕÔsTT. #˚|\ü T
yê{Ï yÓTT|üŒ\T, ‘√ø£ düV‰ü j·T+‘√ ˙{Ï˝À á<äT‘êsTT.

bÕeTT

eTq Á|ü|ü+#·+ 25
ø£è‘·´+
»+‘·Te⁄\T ˇø£ #√≥T qT+&ç Ç+ø√#√≥T≈£î $$<Ûä s¡ø±\T>± #·*kÕÔsTT. øÏ+~ ∫Á‘ê\T |ü]o*+#·+&ç. n$ @$<Ûä+>±
#·*kÕÔjÓ÷ sêj·T+&ç.

H
ES
bÕe⁄s¡+ |æ*¢ ≈£îø£ÿ ø£+>±s¡÷

AD
PR
A
|ü⁄* ≈£î+<˚\T ã*¢ ø√‹ bÕeTT
R
H
D
AN

#˚|ü Äø√º|dü t ø£|Œü ø±øÏ

T
ER

bÕe⁄s¡+
………………. ø±øÏ
, ………………. m>∑s¡>∑\e⁄
, ………………. ÁbÕø£>∑\e⁄
SC

……………….
………………. , ………………. q&Ée>∑\e⁄
………………. , ………………. ¬>+‘·>∑\e⁄
………………. , ………………. á<ä>∑\e⁄
………………. , ….…………… <äTeTø£>∑\e⁄

Hê Ç\T¢
|æ\¢\+<ä]˙ #·÷dæ ≈£î+<˚\T u§]j·T˝ÀøÏ <ä÷]+~.

≈£î+<˚\T ‘·q ìyêdü+ ˝ÀøÏ |üs¡T¬>‹Ô+~. $T>∑‘ê »+‘·Te⁄\T mø£ÿ&Óø£ÿ&É ìedækÕÔjÓ÷ ˙≈£î ‘Ó\TkÕ?

26 ‘·s¡>∑‹ - 3
 »+‘·Te⁄\T $$<Ûä Á|ü<˚XÊ\˝À ìedækÕÔsTT. ø=ìï »+‘·Te⁄\T #Ó≥¢ô|’q, ø=ìï ˙{Ï˝À eT]ø=ìï H˚\ MT<ä ìedækÕÔsTT.
H˚\ MT<ä ìedæ+#˚ »+‘·Te⁄\qT ªªuÛÑ÷#·s¡Je⁄\Tμμ n+{≤s¡T.
 Äe⁄, ≈£îø£ÿ, |æ*¢, ø√&ç yÓTT<ä˝…’q$ H˚\ô|’ ìedækÕÔsTT.
 ø±øÏ, |æ#·TÃø£, >∑T&É¢>∑÷ã, ø√‹, $T&É‘· yÓTT<ä˝…’q$ #Ó≥¢ MT<ä ìedækÕÔsTT.

˙{Ï˝À ìedæ+#˚ »+‘·Te⁄*ï ªª»\#·sJ¡ e⁄\Tμμ n+{≤s¡T. |ü&eÉ Äø±s¡|⁄ü X¯Øs¡+, yêC≤\T, yÓTT|üŒ\T, ‘√ø£ ˙{Ï˝À ìedæ+#·&ÜìøÏ
M{Ïì düV‰ü j·T|ü&‘É êsTT.
 #˚|ü\T ˙{Ï˝À ìedækÕÔsTT.
 H˚\ MT<ë, ˙{Ï˝ÀqT ìedæ+#˚ Je⁄*ï ªªñuÛj
Ñ T· #·sJ¡ e⁄\Tμμ

H
n+{≤s¡T. ‘˚eT>± ñ+&˚ #·sà¡ +, y˚fifl¯ eT<Û´ä #·sà¡ +, ã\yÓTqÆ

ES
yÓqTø£ø±fi¯ófl M{ÏøÏ H˚\MT<ë, ˙{Ï˝Àq÷ ìedæ+#·&ÜìøÏ
ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT.

AD
ñ<ë: ø£|üŒ, kÕ\e÷+&ÉsY.
 MT Ç+{À¢ ˙yÓ|ü&Ó’Hê ã*¢ì #·÷XÊyê?
 MT Ç+{À¢ ˙e⁄ #·÷dæq Ç‘·s¡ »+‘·Te⁄\T @$?
PR
A
ø£è‘·´+
R

∫Á‘·+ #·÷dæ »+‘·Te⁄\ ù|s¡T¢, n$ ìedæ+#˚ Á|ü<˚XÊ\qT #Ó|üŒ+&ç, sêj·T+&ç.

H
D
AN
T
ER
SC

eTq Á|ü|ü+#·+ 27
ø£è‘·´+
»+‘·Te⁄\T, n$ ìedæ+#˚ Á|ü<˚XÊ\qT nqTdü]+∫ yê{Ï ù|s¡T¢ sêj·T+&.ç
ñuÛj
Ñ T· #·sJ¡ e⁄\T
uÛÑ÷ #·s¡ Je⁄\T (H˚\ MT<ä ìedæ+#˚$) »\#·s¡ Je⁄\T (˙{Ï˝À ì$dæ+#˚$) (H˚\ MT<ä ˙{Ï˝ÀqT ìedæ+#˚$)

H
ES
»+‘·Te⁄\T mø£ÿ&É ìedækÕÔjÓ÷ ˙≈£î ‘Ó\TkÕ?

AD
dæ+Vü≤+ >∑TVü≤˝À, |ü≈£åî\T >∑÷fi¯fl˝À, bÕeTT\T, m\Tø£\T ø£\T>∑T˝À¢q÷, ø√‘·T\T #Ó≥¢ MT<ë ìedækÕÔsTT. eTqTwüß\T
PR
‘·j÷· s¡T#˚dqæ ìyêkÕ\˝À á ô|+|ü⁄&ÉT »+‘·Te⁄\T ìedækÕÔsTT. ø=ìï »+‘·Te⁄*ï »+‘·T Á|ü<sä Ù¡ qXÊ\˝À¢ ≈£L&Ü ñ+#·T‘ês¡T.
A
R
H
D
AN

ø£|üŒ #Ós¡Te⁄˝À ìedædüTÔ+~.

T

|ü≈£åî\T ìedæ+#˚ Á|ü<˚X¯+

ER
SC

ø√fi¯flqT ñ+#˚ Á|ü<˚X¯+

>∑Ti≤¿\T ñ+&˚ Á|ü<˚X¯+

|ü+<äT\T ìedæ+#˚ Á|ü<˚X¯+

≈£îø£ÿ*ï ñ+#˚ Á|ü<˚X¯+

28 ‘·s¡>∑‹ - 3
 s¡|òüTT ≈£îø£ÿøÏ _düÿ≥T¢ y˚XÊ&ÉT. ≈£îø£ÿ Ä _düÿ≥¢qT dü+‘√wü+>± ‹+~.

eTq≈£î Äø£*>± ñqï|ü&ÉT ÄVü‰s¡+ rdüT≈£î+{≤+. »+‘·Te⁄\T @+ ‹+{≤jÓ÷ MT≈£î ‘Ó\TkÕ?

»+‘·Te⁄\T $$<Ûä s¡ø±\ ÄVü‰s¡+ rdüT≈£î+{≤sTT. Äe⁄\T, m<äT›\T, >±&ç<ä\T, >∑Ti¿eTT\T, @qT>∑T\T, õ+ø£\T yÓTT<ä˝…’q$
yÓTTø£ÿ\ qT+&ç \_Û+#˚ |ü<ësêú\T e÷Á‘·y˚T ‹+{≤sTT. ñ&É‘·\T ø±j·T\÷, –+»\÷ ‹+{≤sTT. á »+‘·Te⁄*ï ªªXÊø±Vü‰s¡T\Tμμ
n+{≤s¡T. |ü⁄*, dæ+Vü≤+, qø£ÿ, yÓTTdü* yÓTT<ä˝q’… »+‘·Te⁄\T Ç‘·s¡ »+‘·Te⁄\ e÷+kÕìï ‹+{≤sTT. á »+‘·Te⁄*ï ªªe÷+kÕVü‰s¡T\Tμμ
n+{≤s¡T. m\T>∑Tã+{Ï, ø±øÏ, ø√‘·T\T, ≈£îø£ÿ\T yÓTTø£ÿ©ï, e÷+kÕìï ‹+{≤sTT. M{Ïì ªªñuÛÑj·÷Vü‰s¡T\Tμμ n+{≤s¡T.

H
ES
XÊø±Vü‰s¡T\T e÷+kÕVü‰s¡T\T ñuÛj
Ñ ÷· Vü‰s¡T\T

AD
PR
A
R
H
D
AN

H˚HÓe]ì ?
T
ER
SC

d”‘êø√ø£∫\Tø£\T, ‘˚HÓ{°>∑\T |ü⁄cÕŒ˝À¢ eTø£s¡+<ä+ |”\TÃ≈£î+{≤sTT.

sêã+<äT\T, ø±≈£î\T, qø£ÿ\T #·ìb˛sTTq, ≈£î[flb˛sTTq »+‘·T ø£fi‚ãsê*ï
‹+{≤sTT. M{Ïì ªªX¯óÁuÛ|Ñ ]ü #˚‘√{°\Tμμ n+{≤s¡T.

Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
 <√eT\ ÄVü‰s¡+ @$T{Ï?
 ˙e⁄ XÊø±Vü‰]yê, e÷+kÕVü‰]yê ˝Òø£ ñuÛÑj·÷Vü‰]yê? @ esêZìøÏ #Ó+<äT‘êe⁄?

eTq Á|ü|ü+#·+ 29
ø£è‘·´+
»+‘·Te⁄\ u§eTà*ï yê{Ï ÄVü‰s¡+‘√ »‘·|sü #¡ +· &ç.

H
ES
AD
PR
A
R

ñqï≥Tº+&ç, ≈£îø£ÿ ñ&ÉT‘·qT #·÷∫ yÓTTs¡>&∑ +É yÓTT<ä˝{… +ºÏ ~. n~ #·÷dæ ≈£îdüTeT ≈£L&Ü ≈£îø£ÿ ˝≤>± ns¡e&É+ ÁbÕs¡+_Û+∫+~.
H
D

ÄyÓT ùdïVæ≤‘·T\T s¡ø£s¡ø±\ »+‘·Te⁄˝≤¢>± ns¡e&É+ yÓTT<ä˝…{≤ºs¡T.

AN

eTq uÛ≤yê\T e´ø£Ô+#˚j·T&ÜìøÏ e÷{≤¢&É‘ê+. »+‘·Te⁄\T ‘·eT uÛ≤yê\T m˝≤ e´ø£Ô|üs¡TkÕÔjÓ÷

˙≈£î ‘Ó\TkÕ?
T
ER

»+‘·Te⁄\T Ç‘·s¡T*ï ôV≤#·Ã]+#·&ÜìøÏ, ‘·eT ìyêdü ÁbÕ+‘ê˝À¢øÏ sê≈£î+&Ü ñ+&É{≤ìøÏ <Ûä«qT\T #˚kÕÔsTT, ns¡TkÕÔsTT. |ü≈£åî\T
SC

‘·eTqT >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ, Ç‘·s¡ |ü≈£åî\≈£î düe÷#ês¡+ n+~+#·&ÜìøÏ s¡ø£s¡ø±\ <Ûä«qT\T #˚kÕÔsTT.

Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
MTs¡T m|ü&Ó’Hê á <Ûä«qT\T $Hêïsê :
˝Ò>∑<ä÷&É ‘·q‘·*¢ì #·÷dæq|ü⁄&ÉT n]#˚ <Ûä«ì.
ø√sTT\ Ç‘·s¡ ø√sTT\\≈£î »yê_#˚à <Ûä«ì.
ã*¢ MT Ç+{À¢ n]#˚ ns¡T|ü⁄\T.
sêÁ‹|üP≥ >=\¢uÛ≤eT Ä|ü≈£î+&Ü #˚ùd ø°#·T<Ûä«ì.

30 ‘·s¡>∑‹ - 3
 Ç˝≤ #˚<ë›+ !
øÏ+<ä Ç∫Ãq »+‘·Te⁄\ ns¡T|ü⁄\T / X¯u≤›\T |æ\¢\‘√ #˚sTT<ë›+
á »+‘·Te⁄\T m˝≤ ns¡TkÕÔjÓ÷ ˙≈£î ‘Ó\TkÕ?
»+‘·Te⁄\ X¯u≤›\qT @eT+{≤s√ |ü{Ϻø£˝À Çe«ã&ܶsTT.

yÓTTs¡>∑≥+ - ø°#·T<Ûä«ì - düøÏ*+#·&É+ - ø±yéø±yé - y˚T...y˚T - e÷´yé - >±+Á&ç+#·T - ãTdüø=≥Tº - ≈£L..} - >∑TÁs¡T>∑TÁs¡T
≈£îø£ÿ - yÓTTs¡T>∑T >∑Ti¿eTT - ……………

|æ*¢ - ………………… |ü+~ - ……………

H
ø±øÏ - ………………… >±&ç<ä - ……………

ES
|ü⁄* - ………………… y˚Tø£ - ……………

AD
>=\¢uÛ≤eT - ………………… ø√sTT\ - ……………

PR
|æ\¢\+<äs¡÷ Ä&ÉT≈£î+≥T+&É>± |üøÏå>∑÷&ÉT qT+&ç ∫qï |üøÏå|æ\¢ øÏ+<ä |ü&ç+~. øÏs¡DY |üs¡T¬>‹Ô Ä |üøÏå|æ\¢qT #˚‘·T˝À¢øÏ
rdüT≈£îHêï&ÉT. ÁoqT #Ó≥Tºô|’øÏ møÏÿ |üøÏå|æ\¢qT |üøÏå>∑÷{Ï˝À C≤Á>∑‘·Ô>± ñ+#ê&ÉT. Ç~ #·÷dæq e÷eTj·T´ yê]ì n_Ûq+~+#ê&ÉT.
A
R

|æ\¢\+<ä]˙ |æ*∫ e÷eTj·T´ Ç˝≤ #ÓbÕŒ&ÉT.

H
D

ªªeTq #·T≥÷º ñqï |ü]düsê˝À¢ nìï s¡ø±\ Je⁄\T ñqï|ü&˚ |ü]düsê\T ÄVü‰<¢ øä s£ +¡ >± ñ+{≤sTT.
AN

eTq+ |ü≈îå£ ©ï, »+‘·Te⁄©ï ø±bÕ&Ü*. ø±˙, ø=+‘·eT+~ |æ\\¢ T |ü≈îå£ \ >∑T&Éq¢ T |ü>T∑ \>=≥º&+É , |üø>åÏ ÷∑ fi¯flqT
#Ó<sä >¡ =≥º&+É , d”‘êø√ø£∫\Tø£, ‘·÷˙>∑\ s¬ ø£ÿ\T |”ø&£ +É , M~Û ≈£îø£ÿ\ô|’ sêfi¯ófl s¡Te⁄«‘·T+&É≥+ #˚dTü +Ô {≤s¡T.
T
ER

MTs¡T n˝≤+{Ï |üqT\T #˚jT· ≈£L&É<Tä . eTq+ »+‘·Te⁄\qT ø±bÕ&Ü*. n$ ≈£L&Ü eTq˝≤π> u≤<Û|ä &ü ‘É êsTT.
n$ düVü≤»+>± eTq‘√bÕ≥T>± J$+#˚˝≤ #·÷&Ü*. eq´eTè>±\ ìyêkÕ\qT dü+s¡øÏå+#·&É+ ø√dü+
SC

eTq+ n&Ée⁄©ï ø±bÕ&Ü*. |ü≈£åî\ø°, »+‘·Te⁄\ø° ø±e\dæq ÄVü‰sêìï n+~+#·&Éy˚T ø±≈£î+&Ü yê{Ïì
dü+s¡øÏå+#·e\dæq u≤<Ûä´‘· ≈£L&Ü eTq<˚μμ.

ø°\ø£ |ü<ë\T

e´ekÕj·T øπ Áå ‘·+, »+‘·Te⁄\T, |ü≈îå£ \T, ø°≥ø±\T, eq´eTè>±\T, ô|+|ü⁄&ÉT »+‘·Te⁄\T, XÊø±Vü‰], e÷+kÕVü‰],
ñuÛj
Ñ ÷· Vü‰], uÛ÷Ñ #·sJ¡ e⁄\T, »\#·sJ¡ e⁄\T, ñuÛj Ñ T· #·sJ¡ e⁄\T, dü+s¡ø+åÏ #·T, |üø>åÏ ÷∑ &ÉT, uÛ≤ee´ø°øÔ s£ D¡ .

eTq Á|ü|ü+#·+ 31
 eTq+ @$T H˚s¡TÃ≈£îHêï+ ?

 á Á|ü|ü+#·+˝À eTq‘√bÕ≥T>± |ü≈£åî\T, »+‘·Te⁄\T ìedædüTÔHêïsTT.

 »+‘·Te⁄\T ¬s+&ÉT s¡ø±\T: ô|+|ü⁄&ÉT »+‘·Te⁄\T, n&É$ »+‘·Te⁄\T (eq´eTè>±\T).
 »+‘·Te⁄\T q&Ée&É+, bÕø£≥+, <ä÷ø£&É+, m>∑s¡&É+, á<ä≥+ <ë«sê ˇø£#√≥T qT+&ç Ç+ø√#√≥T≈£î #·*kÕÔsTT.
 »+‘·Te⁄\T H˚\ô|’, ˙{Ï˝À ìedækÕÔsTT.
 »+‘·Te⁄\T $$<Ûä s¡ø±\ ÄVü‰sêìï ‹+{≤sTT.
 »+‘·Te⁄\T ‘·eTuÛ≤yêìï e´ø°Ôø£]+#·&ÜìøÏ $$<Ûä s¡ø±\ <Ûä«qT\T #˚kÕÔsTT.
 |ü≈£åî\T, »+‘·Te⁄\ |ü≥¢ eTq+ <äj·T ø£*– ñ+&Ü*.

H
ES
AD
nuÛÑ´düq+ yÓTs¡T>∑T|üs¡T#·Tø√+&ç

I. $wüj·÷e>±Vü≤q
PR
A
1. ô|+|ü⁄&ÉT »+‘·Te⁄\ ù|s¡T¢ ◊~+{Ïì #Ó|üŒ+&ç, sêj·T+&ç.
R

................. ................. ................. ................. .................

H

2. »+‘·Te⁄\T ˇø£ #√{ÏqT+&ç Ç+ø√ #√{ÏøÏ m˝≤ ø£<äT\T‘êsTT ?

D

3. eTq #·T≥÷º ñqï |ü≈£åî\T, »+‘·Te⁄\≈£î ˙e⁄ m˝≤ düVü‰j·T|ü&É‘êe⁄ ?

AN

II. Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+

4. H˚HÓe]H√ #Ó|üŒ+&ç ?
T
ER

A) bı&ÉTe⁄>± ñ+{≤qT. B) ˙{Ï˝À ìedækÕÔqT.

Hê≈£î ø±fi¯ófl, #Óe⁄\T ˝Òe⁄. m|ü&É÷ ìÁ~+#·qT.
SC

bÕ≈£î‘êqT, NeT\ |ü⁄≥º˝À ìedækÕÔqT. yÓTT|üŒ\‘√ XÊ«dækÕÔqT

me]ì ? H˚HÓe]ì ? me]ì ? H˚HÓe]ì ?
C) Hê≈£î Hê\T>∑T ø±fi¯óflHêïsTT. D) Hê≈£î ¬sø£ÿ\THêïsTT.
bÕ\T ÇkÕÔqT. Äø±X¯+˝À #ê˝≤ m‘·TÔ m>∑s¡>∑\qT.
Ä≈£î\T ‹+{≤qT. H˚\ô|’q ñqï ∫qï edüTÔe⁄\qT ≈£L&Ü #·÷&É>∑\qT.
me]ì ? H˚HÓe]ì ? me]ì ? H˚HÓe]ì ?
III. Á|üjÓ÷>±\T ` πøåÁ‘· |ü]o\q\T
5. ø=ìï |ü≈£åî\T m>∑Ts¡>∑\e⁄, ø=ìï m>∑Ts¡˝Òe⁄. ˙ #·T≥÷º ñqï |ü≈£åî\qT |ü]o*+∫ øÏ+<ä Ç∫Ãq |ü{Ϻø£˝À yê{Ï ù|s¡T¢
sêj·T+&ç.

32 ‘·s¡>∑‹ - 3
 m>∑Ts¡>\∑ e⁄ m>∑Ts¡˝eÒ ⁄

IV. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T ` ÁbÕC…≈£îº\T

6. øÏ+~ »+‘·Te⁄\ s¡ø±\≈£î dü+ã+~Û+∫ ¬s+&ÉT ∫Á‘ê\T ùdø£]+∫ Ç∫Ãq U≤∞ düú˝≤˝À¢ n‹øÏ+#·+&ç.

Ç+{À¢ ô|+#·T≈£îH˚ ô|+|ü⁄&ÉT »+‘·Te⁄\T n&É$ »+‘·Te⁄\T |ü≈îå£ \T

»+‘·Te⁄\T

H
ES
AD
PR
A
R
H
D

V. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+

AN

7. øÏ+<ä Çe«ã&çq ∫Á‘·+ / u§eTà\T ^dæ s¡+>∑T\T y˚j·T+&ç.

T
ER
SC

VI. |Á Xü +¯ dü
8. <√eT\T eTq≈£î Vü‰ì #˚kÕÔsTT nì ˙≈£î ‘Ó\TdüT. <√eT\qT n]ø£≥&º ÜìøÏ rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘\Ô· T / bÕ{Ï+#·ee\dæq
3 |ü<ä∆‘·T\T sêj·T+&ç.

eTq Á|ü|ü+#·+ 33
 bÕsƒ+¡ eTq X¯Øs¡+
4
nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T $<ë´s¡Tú\T..
• yê] X¯Øs¡ uÛ≤>±\ >∑T]+∫ ns¡ú+ #˚düT≈£î+{≤s¡T, e÷{≤¢&É>∑\s¡T.
• <ä+‘ê\T, #˚‘·T\T X¯óÁuÛÑ|üs¡#·Tø√e&É+, yÓTTˆˆÄs√>∑´|ü⁄ n\yê≥T¢ Á|ü<ä]Ù+#·>∑\s¡T.
• X¯Øs¡ uÛ≤>±\qT >∑T]Ô+∫, yê{Ï >∑T]+∫ e÷{≤¢&É>∑\s¡T.

H
• ~yê´+>∑T\|ü≥¢ kÕqTuÛÑ÷‹/<äj·T ø£q|üs¡TkÕÔs¡T.

ES
• ‘·|ü&ÉT düŒs¡Ù qT+&ç m˝≤ ‘·|æŒ+#·Tø√yê˝À ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.

AD
• eT+∫ düŒs¡Ù @<√, #Ó&ÉT/‘·|ü&ÉT düŒs¡Ù @<√ ‘Ó\T|ü>∑\s¡T.

PR
s¡|Tüò T bÕsƒX¡ Ê\≈£î yÓfifl¯ &ÜìøÏ dæ<e∆ä Te⁄‘·THêï&ÉT. <äTdüT\Ô T <Û]ä +∫q ‘·sê«‘· m˝≤ ñHêï&√ #·÷düT≈£îì, ‘·\ <äTe⁄«ø√e&ÜìøÏ
n<ä+› ˝À ‘·qqT ‘êqT #·÷düT≈£îHêï&ÉT.
A
R
H

˙ X¯Øs¡ uÛ≤>±\ ù|s¡T¢ ø=ìï+{Ïì ‘Ó\T|ü>\∑ yê?

D
AN

‘·\
ø£qTï
T

<ä+‘·+ eTT≈£îÿ
ER

H√s¡T
>=+‘·T
SC

#˚sTT

y˚\T

bÕ<ä+
eTq X¯Øs¡+ $$<Ûä uÛ≤>±\T ø£*– ñ+≥T+~. á uÛ≤>±\T $$<Ûä |üqT\qT #˚j·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. eTTK´+>±
eTq X¯Øs¡+ 3 uÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+#·ã&ç ñ+≥T+~. n$ ‘·\, yÓTT+&Ó+, ø±fi¯ófl, #˚‘·T\T, yÓT&É ‘·\qT $T>∑‘ê X¯Øs¡ uÛ≤>∑+‘√
ø£\T|ü⁄‘·T+~. ‘·\ n≥÷, Ç≥÷ ø£<ä|ü&ÜìøÏ yÓT&É ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.

34 ‘·s¡>∑‹ - 3
 • n<ä+› ˝À ˙ eTTU≤ìï #·÷düT≈£îqï|ü&ÉT @ uÛ≤>±\T ˙≈£î ø£q|ü&‘É êsTT?
‘·\ yÓ+Á≥Tø£\T
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç qT<äTs¡T
ø£qTï #Ó$
1. |ü{≤ìï |ü]o*+#·+&ç. H√s¡T
2. |ü≥+˝À ø£ì|æ+∫q uÛ≤>±\ ÁbÕeTTK´‘· (ñ|üj÷Ó >∑+) #Ó|Œü >∑\yê? eTT≈£îÿ
#Ó+|ü
yÓTT‘·Ô+ ‘·s¡>∑‹ ø£è‘·´+ >∑&+¶É
$<ë´s¡Tú\+<ä]‘√ yê] X¯Øs¡uÛ≤>±\ >∑T]+∫ n$ #˚ùd |üqT\ >∑T]+∫ e÷{≤¢&ç+#·+&ç.
1 2 3

H
ES
AD
PR
A
R
H

4 5 6
D
AN
T
ER
SC

eTq eTTK+˝À ø£fi¯ófl, eTT≈£îÿ, #Óe⁄\T, H√s¡T yÓTTˆˆuÛ≤>±\qT #·÷kÕÔ+. ø£fi¯ófl eTq #·T≥÷º ñqï edüTÔe⁄\qT #·÷&É{≤ìøÏ,
eTT≈£îÿ XÊ«dü/}|æ] rdüTø√e&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. eTq H√{Ï <ë«sê ÄVü‰sêìï rdüT≈£î+{≤+. H√s¡T e÷{≤¢&É{≤ìøÏ ≈£L&Ü
ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. #Óe⁄\T $q{≤ìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT.
• ∫Á‘êìï >∑eTì+#·+&ç.
• |æ\¢\T @+ #˚düTÔHêïs¡T?
• #·|üŒ≥T¢ ø=≥º&ÜìøÏ @ X¯Øs¡ uÛ≤>±\T ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT?
• #˚‘·T\‘√ eTq+ @j˚T |üqT\T #˚kÕÔ+?
• ø±fi¯fl‘√ eTq+ #˚ùd |üqT˝Ò$?

eTq Á|ü|ü+#·+ 35
 eTq #˚‘T· \T X¯óÁuÛ+Ñ #˚jT· &ÜìøÏ, sêj·T&ÜìøÏ, ‹q&ÜìøÏ, edüTeÔ ⁄\qT |ü≥Tºø√e&ÜìøÏ, |üqT\T #˚jT· &ÜìøÏ düV‰ü j·T|ü&‘É êsTT.
q&Ée&ÜìøÏ, |üs¡T¬>‘·Ô&ÜìøÏ, ¬>+‘·&ÜìøÏ, <äTeTø£&ÜìøÏ ø±fi¯ófl düVü‰j·T|ü&É‘êsTT. |ü~#˚‹y˚fi¯ófl, |ü~ø±*y˚fi¯ófl ñHêïsTT. #·s¡à+
X¯Øs¡+ ˝À|ü* uÛ≤>±\qT ø£|æŒ ñ+#·T‘·T+~. y˚&ç, #·*, >∑s¡T≈£î düŒs¡Ù\qT >∑T]Ô+#·>∑\T>∑T‘·T+~.

ø£è‘·´+
eTq≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ uÛ≤>±\T
• f…*$»Hé #·÷&É{≤ìøÏ ____________

• dü+^‘·+ $q&ÜìøÏ ____________

H
bÕ≥\T bÕ&É{≤ìøÏ ____________

ES
• |üP\ yêdüq #·÷&É{≤ìøÏ ____________

AD
• #ê¬ø¢≥T¢ s¡T∫ #·÷&É{≤ìøÏ ____________
• ∫Á‘·+ ^j·T&ÜìøÏ ____________ PR
• ã+‹ì ‘·qï&ÜìøÏ
A
____________
R
H
D
AN

ø£è‘·´+
T

H˚qT #·÷&É>∑\qT
ER

ˇø£ ãT≥º˝À ø=ìï |üP\T, >∑+≥, r|æ |ü<ës¡ú+, |ü⁄düÔø£+, ô|ì‡˝Ÿ, <ä÷~, ñìï
ñ+#·+&ç. MT ùdïVæ≤‘·T\+<ä]ø° ˇø£] ‘·sê«‘· ˇø£]øÏ ø£fi¯fl≈£î >∑+‘·\T ø£{Ϻ
SC

ãT≥º˝À ñqï edüTÔe⁄\qT >∑T]Ô+#·eTì n&É>∑+&ç. yê{Ïì düŒs¡Ù, <Ûä«ì, s¡T∫,

yêdüq <ë«sê edüTÔe⁄\qT >∑T]Ô+#·eTì Ä<˚•+#·+&ç.
MT ø£fi¯fl≈£î >∑+‘·\T ø£{Ϻq|ü⁄&ÉT @ edüTÔe⁄\qT MTs¡T #·÷&É˝Òs¡T.
Ä edüTÔe⁄\qT ‘Ó\TdüTø√&ÜìøÏ Ç‘·s¡ X¯Øs¡uÛ≤>±˝…’q eTT≈£îÿ, #Óe⁄\T, Hê\Tø£,
#˚‘·T\qT ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ.
øπ e\+ eTq+ ø±fi¯fl‘√ e÷Á‘·yT˚ ôdø’ ˝Ï ŸqT q&É|>ü \∑ e÷? Ç+<äT˝À Ç+ø± @j˚T X¯Øs¡u≤Û >±\qT ñ|üj÷Ó –kÕÔ+. $$<Ûsä ø¡ ±\
|üqT\qT #˚j·T&É+˝À $$<Ûä X¯Øs¡uÛ≤>±\qT düeTq«j·T+ #˚düT≈£î+{≤+.
MTs¡T ø£fi¯ófl / ø±fi¯ófl ˝Òì yê]ì #·÷XÊsê?

36 ‘·s¡>∑‹ - 3
 Vü‰jYT! Hê ù|s¡T sêõ. ˇø£ Á|üe÷<ä+˝À Hê ø±fi¯ófl bı>=≥Tº≈£îHêïqT. n+<äTπø H˚qT
#·Áø±\ ≈£îØà ñ|üjÓ÷–düTÔHêïqT. H˚qT bÕsƒ¡XÊ\≈£î yÓfi¯fl{≤ìøÏ, ˇø£ #√{Ï qT+&ç
Ç+ø√ #√{ÏøÏ yÓfi¯fl{≤ìøÏ Hê ùdïVæ≤‘·T\T düVü‰j·T|ü&É‘ês¡T.

H
Vü‰jYT! Hê ù|s¡T k˛eTT. H˚qT |ü⁄≥Tºø£‘√H˚ n+<ÛäT&çì. H˚qT #·÷&É˝ÒqT ø£qTø£

ES
edüTÔe⁄\qT ‘êø£{≤ìøÏ, >∑T]Ô+#·{≤ìøÏ Hê #˚‘·T\qT ñ|üjÓ÷–kÕÔqT.

AD
PR
sêõ, k˛eTT\ ˝≤>±H˚ #ê˝≤eT+~ X¯Øs¡uÛ≤>±\qT ø√˝ÀŒsTTqyês¡THêïs¡T. yês¡T Á|üe÷<äeXÊ‘·TÔ >±˙, |ü⁄≥Tºø£‘√H˚
˝À|ü+ <ë«sê >±˙ X¯Øs¡u≤Û >±\qT ø√˝ÀŒsTT ñ+&Ée#·TÃ. M]ì #·÷dæq|ü⁄&ÉT yê]‘√ düTìï‘·+>± Á|üe]Ô+#ê*. yê]øÏ düV‰ü j·T|ü&Ü*.
A
R
H
D

M]ì e÷s¡Tù|s¡‘¢ √ |æ\e≈£L&É<Tä , yê]‘√ ùdïVü≤|üPs¡«ø£+>± yÓT\>±*,

AN

yê]‘√ bÕ≥T>± ø£*dæyÓT*dæ Ä&ÉTø√yê*, #·<äTe⁄ø√yê*.

T

Äs√>∑´yÓTÆq X¯Øs¡+
ER

eTq+ eTq X¯Øsêìï m|ü&É÷ X¯óÁuÛÑ+>± ñ+#·Tø√yê*. ã\+>± ñ+&É{≤ìøÏ

SC

Äs√>∑´ø£s¡yÓTÆq ÄVü‰sêìï rdüTø√yê*. eTq+ m≈£îÿe>± ≈£Ls¡>±j·T\T, |ü+&ÉT¢

‹Hê*. eTq+ ô|s¡>∑{≤ìøÏ, ã\yÓTÆq e´øÏÔ>± ø±yê\+fÒ Äs√>∑´e+‘·yÓTqÆ
X¯Øs¡+ nedüs+¡ . sêE eT÷&Ée ‘·s>¡ ‹∑ #·<Tä e⁄‘T· Hêï&ÉT. ˇø£s√E bÕsƒX¡ Ê\≈£î
Vü‰»s¡Tø±˝Ò<Tä . n‘·ì ùdïVæ≤‘·T\T sêE ø√dü+ m<äTs¡T#·÷düTHÔ êïs¡T. Ç+‘·˝À
sêE #Ó˝…¢\T e∫à {°#·s¡TqT ø£*dæ sêE Äs√>∑´+ dü]>± ˝Òq+<äTq
Vü‰»s¡Tø±˝Òø£b˛‘·Tqï $wüj·÷ìï #Ó|æŒ+~.

sêE m+<äT≈£î nHês√>∑´+>± ñHêï&√ }Væ≤+#·>∑\yê?

eTq Á|ü|ü+#·+ 37
Äs√>∑´+>± ñ+&É{≤ìøÏ eT+∫n˝yê≥T¢

s√E≈£î ¬s+&ÉTkÕs¡T¢ <ä+‘ê\qT yêsêìø=ø£kÕ] #˚‹ ˙{Ïì m≈£îÿe>± ‘ê>±*

‘√eTTø√yê* s√p kÕïq+ #˚j·÷* >√fi¯flqT ø£‹Ô]+#·Tø√yê*

H
ES
AD
eTs¡T>∑T<=&ç¶ì yê&çq ‘·sê«‘· ‹q{≤ìøÏ eTT+<äT
düãT“‘√ #˚‘·T\T ‹qï ‘·sê«‘· #˚‘·T\T s√p ‘·|üŒø£ |ü+&ÉT¢, ≈£Ls¡>±j·T\T
ø£&ÉT>∑Tø√yê* X¯óÁuÛÑ+>± ø£&ÉTø√ÿyê* PR yê´j·÷eT+ #˚j·÷* ‹Hê*
A

Ç˝≤ #˚<ë›+ !
R
H

˙ #˚‘·T\T m˝≤ X¯óÁuÛÑ|üs¡#·Tø√yê˝À ˙≈£î ‘Ó\TkÕ? Á|ü<ä]Ù+#·+&ç, nuÛ≤´dü+ #˚j·T+&ç.

D

düãT“qT rdüTø√+&ç, MT #˚‘·T\qT ∫Á‘·+˝À #·÷|æq $<Ûä+>± ø£&ÉTø√ÿ+&ç.

AN

ÄVü‰s¡+ rdüT≈£îH˚eTT+<äT, ‘·sê«‘· MT #˚‘·T\qT X¯óÁuÛÑ+>± ø£&ÉTø√ÿq≥¢sTT‘˚ nHês√>∑´+ bÕ\e⁄‘ês¡T.

T
ER
SC

ns¡#˚‹ì ns¡#˚‹‘√ y˚fi¯fl eT<Ûä´ #˚‘·T\ yÓqTø£uÛ≤>∑+ u§≥qy˚\T yÓTT<ä\T

#˚‹y˚fi¯fl yÓqTø£yÓ’|ü⁄ #˚‹y˚* >√fi¯ófl eTDÏø£≥T¢ ‘·&ç˝Ò≈£î+&Ü X¯óÁuÛÑ+>± ‘·T&ÉT#·Tø√e&É+

38 ‘·s¡>∑‹ - 3
MT¬s+‘· u≤>∑THêïs√ b˛\TÃø√+&ç
dü¬s’q >∑Ts¡TÔqT ( ) ˝Òø£ () >∑Ts¡TÔqT Á|ü‹ n+X¯+ ∫es¡ Áu≤¬ø≥Tº˝À >∑T]Ô+#·+&ç.
1. eT+∫ ÄVü‰sêìï ‹q+&ç ( )
2. M&çj÷Ó >π yéT‡ Ä&É+&ç ( )
3. s√p ˙s¡T m≈£îÿe>± ‘ê>∑+&ç ( )
4. eTs¡T>∑T<=&çì¶ yê&çq ‘·sê«‘· #˚‘T· \T ø£&TÉ ø√ÿ+&ç ( )
5. ‹q{≤ìøÏ eTT+<äT #˚‘T· \T ø£&TÉ ø√ÿ+&ç ( )

H
6. HÓ\ø√kÕ] kÕïq+ #˚jT· +&ç ( )

ES
7. s√p <ä+‘ê\qT ‘√eTTø√yê* ( )
8. HÓ\ø√kÕ] #˚‹>√fi¯ó¢ ø£‹]Ô +#·Tø√yê* ( )

AD
9. kÕïq+ #˚dqæ ‘·sê«‘·, <äTdüT\
Ô T <Û]ä +∫q ‘·sê«‘· n<ä+› eTT+<äT ( )
ì\ã&ç m+‘· X¯óÁuÛ+Ñ >±, ‘êC≤>± ñHêïH√ >∑eTìkÕÔqT PR eT<Ûä´y˚\T
#·÷|ü⁄&ÉT y˚\T ñ+>∑s¡y˚\T
A
R

MT≈£î ‘Ó\TkÕ ! ∫{ϬøHÓ y˚\T

H

u§≥q y˚\T
D

#˚‹ y˚fifl¯ ≈£î ≈£L&Ü ù|s¡TH¢ êïsTT. eTq≈£î ◊<äT y˚fió¯ flHêïsTT.
AN

ø±˙ ø=+‘·eT+~øÏ Äs¡Ty˚fió¯ fl ≈£L&Ü ñ+{≤sTT.

T
ER

eT+∫ düŒs¡Ù - #Ó&ÉT düŒs¡Ù

Ç|üŒ{Ï es¡≈î£ eTq X¯Øs¡ uÛ≤>±\ >∑÷]à n<Û´ä j·Tq+ #˚XÊ+. eTq X¯Øs¡+˝À ø=ìï uÛ≤>±\qT s¡V≤ü dü´ uÛ≤>±\+{≤s¡ì MT≈£î ‘Ó\TkÕ?
SC

øÏ+~ ∫Á‘êìï |ü]o*+#·+&ç. s¡Vü≤dü´ uÛ≤>±\T

ô|<ë\T
#Ûê‹
|æsT¡ <äT\T
ø±fi¯fl eT<Ûä´

eTq Á|ü|ü+#·+ 39
 #Ûê‹, ø±fi¯fl eT<Û´ä eT]j·TT yÓqTø£ uÛ≤>±\T mes¡T #·÷&É≈L£ &Éì, ‘êø£≈L£ &Éì uÛ≤>±\T. ø£qTø£ M{Ïì s¡V≤ü dü´ uÛ≤>±\T
n+{≤s¡T. M{Ïì ‘êø£≥+ dü]jÓTÆ q |ü<‹∆ä ø±<äT. me¬sq’ ô|<äy› êfi¯ófl s¡V≤ü dü´ uÛ≤>±\qT ‘êø£≥+ yê{Ï >∑T]+∫ e÷{≤¢&&É +É dü]jÓTÆ q~
ø±<äT. eTq+ ∫qï |æ\\¢ T>± ñqï|ü&ÉT eTq ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T kÕïq+ düeTj·T+˝À X¯óÁuÛ+Ñ #˚jT· e#·TÃ.

eT+∫ düŒs¡Ù nq>±H˚$T

eT+∫ düŒs¡Ù eTq≈£î uÛÁÑ <ä‘q· T ø£*–+#˚ düŒs¡Ù. neTà øö–*+‘·, Hêqï eTq*ï #˚sTT |ü≥Tº≈î£ ì
q&ç|+æ #˚ $<Ûëq+, ùdïVæ≤‘·T\ øö–*+‘·, ‘·+Á&ç ‘·\ ìeTs¡&+É , ùdïVæ≤‘·T\ ø£s#¡ ê\q+, uÛTÑ C≤\ô|’
#˚‘T· \T y˚jT· &É+ e+{Ï$ eT+∫ düŒs¡Ù≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T.

H
ES
AD
#Ó&ÉT düŒs¡Ù nq>±H˚$T PR
eTq≈£î <äT'K+, uÛj Ñ T· +, ø√|ü+, Ä+<√fi¯qqT ø£*–+#˚ düŒs¡ÙqT #Ó&TÉ düŒs¡Ù n+{≤s¡T.
A
s¡V≤ü dü´ uÛ≤>±\qT ‘êπø düŒs¡ÙqT #Ó&TÉ düŒs¡Ù nì n+{≤s¡T. m+<äTø£+fÒ á düŒs¡Ù eTq≈£î
R

nkÂø£sê´ìï ø£*–düT+Ô ~. yê{Ïì me«]ì ‘êø£ìy=«<äT.›

H
D
AN

me¬sq’ s¡V≤ü dü´ nej·Tyê\qT ‘êøÏq|ü&ÉT @$T #˚j÷· *.

T

1. >∑{>ºÏ ± ns¡yê*.
ER

2. nø£ÿ&ç qT+&ç <ä÷s¡+>± bÕ]b˛yê*.

3. MT≈£î qeTàø£yTÓ qÆ e´øÏøÔ Ï (neTà, Hêqï, HêqeTà, ‘ê‘·jT· ´...) ‘Ó*j·TCÒj÷· *.
SC

düV‰ü j·T+ ø√dü+ ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\≈£î, Ä Á|ü<X˚ +¯ qT+&ç qqTï ‘êø£e<äT› nì

ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î, ô|<ä\› ≈£î #Ó|Œü +&ç yÓ+≥H˚ yÓ[flb˛+&ç _>∑sZ >¡ ± ns¡e+&ç

40 ‘·s¡>∑‹ - 3
 eTqøÏ ‘Ó*dæq e´≈£îÔ\T >±ì, ‘Ó*j·Tì e´≈£îÔ\T >±ì s¡Vü≤dü´ nej·Tyê\qT ‘êøÏ uÛÑj·÷+<√fi¯q ø£*>∑+#· e#·TÃ.
n≥Te+≥|ü&ÉT dæ>∑TZ |ü&É≈£î+&Ü ô|<ä›yêfi¯fløÏ #ÓbÕŒ*.

MT≈£î ‘Ó\TkÕ !
#Ó˝’ Ÿ¶ ˝…H’ é 1098, Ä|ü<˝ä Àñqï u≤\\qT ø±bÕ&É&ÜìøÏ, dü+s¡ø+åÏ #·&ÜìøÏ
Çs¡yH’Ó ê\T>∑T >∑+≥\÷ |üì#˚ùd C≤rj·T n‘·´edüs¡ e´edü.ú
1098øÏ ˇø£ÿ bò˛Héø±˝Ÿ #˚jT· +&ç ` Ä|ü<˝ä À ñqï |æ\*¢ ï Ä<äTø√+&ç.

H
ES
AD
ø°\ø£ |ü<ë\T PR
A
X¯Øs¡uÛ≤>±\T, ‘·\, yÓTT+&Ó+, ø±fi¯ófl, #˚‘·T\T, yÓT&É, XÊ«dæ+#·&É+, ˝À<äTdüTÔ\#˚ ø£|üŒã&çq uÛ≤>±\T,
R

C≤„H˚+Á~j·÷\T, Äs√>∑´+, #˚‘·T\T X¯óÁuÛÑ|üs¡#·Tø=qT≥, yê´j·÷eT+, ~yê´+>∑T\T, eT+∫ düŒs¡Ù, #Ó&ÉT düŒs¡Ù.
H
D
AN
T
ER

eTq+ @$T H˚s¡TÃ≈£îHêï+ ?

SC

1. $$<Ûä |üqT\T #˚j·T{≤ìøÏ eTq X¯Øs¡ uÛ≤>±\T ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT.

2. eTq X¯Øs¡+ ‘·\, yÓTT+&Ó+, ø±fi¯ófl, #˚‘·T\T nH˚ eT÷&ÉT uÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+#·ã&çq~.
3. eTq≈£î ◊<äT C≤„H˚+Á~j·÷\THêïsTT.
4. eTq≈£î Äs√>∑´+>± ñ+&Ü\+fÒ eTq X¯Øs¡+ >∑T]+∫ C≤Á>∑‘·Ô nedüs¡+.
5. ~yê´+>∑T\ |ü≥¢ eTq+ ùdïVü≤|üPs¡«ø£+>± ñ+&Ü*.
6. eT+∫ düŒs¡Ù eTq≈£î uÛÑÁ<ä‘·qT, dü+s¡ø£åDqT ø£\T>∑CÒdüTÔ+~.
7. #Ó&ÉT düŒs¡Ù eTq≈£î u≤<Ûä, ø√|ü+, uÛÑj·T+, dü+~>∑›‘·\qT ø£\T>∑CÒdüTÔ+~.
8. @~ eT+∫ düŒs¡Ù, @~ #Ó&ÉT düŒs¡Ù nqï~ eTq+ ‘Ó\TdüTø=ì ñ+&Ü*.

eTq Á|ü|ü+#·+ 41
 nuÛÑ´düq+ yÓTs¡T>∑T|üs¡T#·Tø√+&ç

I. $wüj·÷e>±Vü≤q
1. MT ‘·\˝Àì X¯Øs¡uÛ≤>±\ ù|s¡T¢ ‘Ó*j·TCÒj·T+&ç.
2. bò˛Hé e÷{≤¢&É&ÜìøÏ @ X¯Øs¡uÛ≤>±\qT ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T?
3. MT≈£îqï eT÷&ÉT eT+∫ n\yê≥T¢ sêj·T+&ç.
II. Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+
4. $TeTà*ï me¬s’Hê #Ó&ÉT |ü<ä∆‹˝À ‘êøÏq|ü&ÉT MTs¡T eTÚq+>± ñ+fÒ @+ »s¡T>∑T‘·T+~?

H
III. Á|üjÓ÷>±\T ` πøåÁ‘· |ü]o\q\T

ES
5. s¡$ ‘·q <äTdüTÔ\T n<ä›+˝À >∑eTì+∫ ‘·q uÛ≤yê\qT á$<Ûä+>± sêXÊ&ÉT.

AD
H˚qT n+<ä+>± ø£q|ü&ÉT‘·THêïqT. Hê <äTdüTÔ\T X¯óÁuÛÑ+>±, Äs√>∑´+>± ñHêïsTT.
s¡$ ˝≤π> MT <äTdüTÔ\qT n<ä›+˝À >∑eTì+∫ MT |ü]o\q\T #Ó|üŒ+&ç, sêj·T+&ç.
IV. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T ` ÁbÕC…≈£îº\T PR
6. MT ùdïVæ≤‘·T\qT >∑eTì+∫ yês¡T bÕ{ÏdüTÔqï eT+∫ n\yê≥¢qT sêj·T+&ç.
A
R

V. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+

H

7. |üø£ÿ |ü{≤ìøÏ uÛ≤>±\ ù|s¡T¢ sêj·T+&ç.

D
AN
T
ER

VI. Á|üX¯+dü
SC

8. MT bıs¡T–+{Ïyês¡T / n|ü]∫‘·T\T $TeTà*ï #Ó&ÉT>± ‘êøÏ‘˚ MTπs+ #˚kÕÔs¡T?

MT bÕsƒ¡XÊ\˝À ˇø£ n<ë›ìï @sêŒ≥T#˚dæ ÁbÕs¡úHê düeTj·÷ìøÏ eTT+<äT |æ\¢\qT ‘·eTì

‘êeTT n<ä›+˝À #·÷düTø√eTì #ÓbÕŒ*. yê] nqTuÛÑ÷‘·T\qT #Ó|üŒeTì ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT
n&É>±*. s√p ‘·\<äTe⁄«≈£îì e∫Ãq yê]ì, X¯óÁuÛÑyÓTÆq <äTdüTÔ\T <Ûä]+∫q yê]ì
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Á|üX¯+dæ+#ê*.

42 ‘·s¡>∑‹ - 3
 bÕsƒ¡+ ÄVü‰s¡+ - Äs√>∑´+
5
nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T $<ë´s¡Tú\T..
• JesêX¯ó\≈£î ÄVü‰s¡+ nedüsêìï >∑T]ÔkÕÔs¡T.
• yÓTTø£ÿ\T, »+‘·Te⁄\ qT+&ç s¡ø£s¡ø±\ ÄVü‰s¡|ü<ësêú\T \_ÛkÕÔj·Tì >∑T]ÔkÕÔs¡T.
• |ü≈£åî\T, »+‘·Te⁄\≈£î ÄVü‰s¡+ eTTK´eTì ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.

H
ES
• ÄVü‰s¡+ e+&˚ $<ÛëHêìï ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.

AD
Hê ù|s¡T C≤Hé. Ä~yês¡+ s√E e÷ Çs¡T>∑Tbıs¡T>∑T‘√ ø£*dæ ø£ècÕíõ˝≤¢˝Àì eT+–q|üP&ç ;#Y≈£î $Vü‰s¡j·÷Á‘·≈£î yÓfi≤fl+.
PR
e÷‘√bÕ≥T s¡øs£ ø¡ ±\ s¡T∫ø£sy¡ TÓ qÆ ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\qT rdüTø¬ fi≤fl+. Ä düeTTÁ<ä rs¡+ (;#Y)˝À #ê˝≤ Äq+<ä+>± >∑&bç Õ+, düeTTÁ<ä+˝À
á‘· ø={≤º+. düeTTÁ<ä rs¡+˝À Ä≥\T Ä&Ü+. Ä*Ã|üŒ\T @s¡T≈£îHêï+. Ä eT<Ûë´Vü≤ï+ |ü⁄*¨s¡, ô|s¡T>∑qï+, e&É, ñbÕà,
A
eTs¡eTsê\T, ø±*Ãq yÓTTø£ÿC§qï, ãJ®\T, d”«≥T¢, n|üŒ&Ü\T, bı+>∑* yÓTTˆˆ ‹Hêï+.
R
H
D
AN
T
ER
SC

C≤Hé ≈£î≥T+ãdüuÛÑT´\T, yê] Çs¡T>∑Tbıs¡T>∑T yês¡T s¡ø£s¡ø±\ ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\qT $Vü‰s¡j·÷Á‘·˝À ‹Hêïs¡T. MT $TÁ‘·T\T
ìqï @j˚T ÄVü‰s¡|ü<ësêú\T ‹Hêïs√ n&ç– ‘Ó\TdüTø√+&ç.

eTq Á|ü|ü+#·+ 43
˙e⁄, ˙ ùdïVæ≤‘·T\T á s√E Ç+{Ï <ä>∑Zs¡ @+ ‹Hêïs√ |ü{Ϻø£˝À sêj·TeTì #ÓbÕŒ*. ({°#·sYqT q\¢ã\¢ô|’ yê{Ïì sêj·TeTHê*)
$<ë´]ú ù|s¡T ñ<äjT· + eT<Ûë´Vü≤ï+ kÕj·T+Á‘·+ sêÁ‹

H
ñ<äj·T+ |üP≥ e÷eT÷\T>± n+<äs¡÷ @+ ‹+{≤s¡T?

ES
AD
eTq≈£î \_Û+#˚ ÄVü‰s¡|ü<ësêú\qT ã{Ϻ eTq ÄVü‰s¡|ü⁄ n\yê≥T¢ ñ+{≤sTT. eTq˝À #ê˝≤ eT+~ e] nqï+ ‹+{≤s¡T.
m+<äTø£+fÒ eTq ÁbÕ+‘·+˝À e] m≈£îÿe>± \_ÛdüTÔ+~ ø£qTø£. e] nqï+‘√ bÕ≥T bÕ\T, ô|s¡T>∑T, Ç&û,¢ <√X¯, >∑T&ÉT¢ ≈£L&Ü eTq+
‹+{≤+. PR
A
R
H
D
AN
T
ER
SC

eTq+ ÄVü‰s¡+ m+<äT≈£î ‹Hê*?

C≤Hé ˇø£s√E yêfi¯fl Hêqï yÓ+≥ bıs¡T>∑÷s¡T yÓfi≤fl&ÉT. #ê˝≤ùd|ü⁄ Á|üj÷· D+ #˚jT· &É+ e\q eT<Ûë´Vü≤ï+ uÛÀ»q+ #˚jT· ˝Òøb£ ˛j·÷s¡T.
C≤Hé #ê˝≤ ˙s¡dü|ü&ܶ&ÉT.
˙e⁄ m|ü&Ó’Hê ‹q≈£î+&Ü bÕsƒ¡XÊ\≈£î yÓfi≤flyê? Ä s√E ˙≈£î m˝≤ nì|æ+∫+~?
eTq+ ÄVü‰s¡+ rdüTø√ø£b˛‘˚ Ä≥\T Ä&É˝Ò+. ‘·s¡>∑‹˝À ≈£Ls√Ã˝Ò+, |üì#˚j·T˝Ò+. |üì #˚j·T&ÜìøÏ, Ä≥˝≤&É{≤ìøÏ, |üs¡T¬>‘·Ô&ÜìøÏ
X¯øÏÔ nedüs¡+. ÄVü‰s¡+ X¯øÏÔìdüTÔ+~. |üì #˚j·T&ÜìøÏ, ô|s¡>∑&ÜìøÏ, ã‘·ø£&ÜìøÏ eTq+ ÄVü‰s¡+ rdüT≈£î+{≤+.
C≤Hé yêfi¯fl ‘ê‘·j·T´ sêÁ‹|üP≥ e] nqï+ ‹q&ÉT. ˇø£{Ï ˝Ò<ë ¬s+&ÉT |ü+&ÉT¢ ‹ì ˇø£ >±¢düT bÕ\T ‘ê>∑T‘ê&ÉT.

nìï ej·TdüT\ yês¡T ˇπø s¡ø£yÓTÆq ÄVü‰sêìï rdüT≈£î+{≤sê?

44 ‘·s¡>∑‹ - 3
$$<Ûä ej·TdüT\ yês¡T rdüT≈£îH˚ ÄVü‰s¡+
bÕsƒX¡ Ê\ qT+&ç Ç+{ÏøÏ e#˚à <ë]˝À C≤Hé y˚sTT+∫q y˚sT¡ X¯qø±ÿj·T\T ø=Hêï&ÉT. n$ ˇø£ dü+e‘·‡s¡+ ej·TdüT ñqï ‘·q ‘·eTTà&çøÏ
Çyê«\ì nqT≈£îHêï&ÉT. ‘·*¢ n‘·ìï Ä|æ ª{≤yéT #ê˝≤ ∫qï|æ\¢yê&ÉT yê{Ïì ‹q˝Ò&ÉTμ n+~. C≤Hé yêfi¯fl ‘ê‘·j·T´ <ä>∑Z]øÏ yÓfi≤fl&ÉT.
Äj·Tq ≈£L&Ü ªH˚qT yê{Ïì qeT\˝ÒqTμ ªbÕ\˝À¢ n≥T≈£î\T y˚dæ ‹HêïqTμ nì nHêï&ÉT.
C≤Hé ‘·*¢ n‘·ìï y˚s¡TX¯qø±ÿj·T\T ‘·eTTà&çøÏ Çe«≈£î+&Ü m+<äT≈£î Ä|æ+~?
C≤Hé ‘ê‘·j·T´ bÕ\˝À¢ n≥T≈£î\T ø£*|æ ‹Hêï&ÉT. m+<äT≈£î?

∫qï |æ\¢\≈£î <ä+‘ê\T ñ+&Ée⁄. yês¡T ÄVü‰sêìï qeT\˝Òs¡T. n+<äTπø, yê]øÏ bÕ\T ˝Òø£ yÓT‘·Ôì ÄVü‰sêìï ÇkÕÔs¡T.
me]øÏ <ä+‘ê\T+&Éy√ yês¡T qeT\˝ÒsT¡ . yÓT‘·ìÔ |ü<ësêúìï e÷Á‘·yT˚ rdüT≈£î+{≤s¡T. n+<äTe\q, ÄVü‰s¡|⁄ü n\yê≥T¢ nqï$ ej·TdüTqT
ã{Ϻ e÷s¡T‘·÷ ñ+{≤sTT.

H
MT ô|<ä› yê]ì n&ç– |ü{Ϻø£˝À ì+|ü+&ç

ES
ej·TdüT ‹q>∑\$ ‹q˝Òì$

AD
2 dü+e‘·‡sê\T
20 dü+e‘·‡sê\T PR
80 dü+e‘·‡sê\T
A
R

eTq+ ‹H˚ ÄVü‰s¡+

H

eTq≈£î ÄVü‰s¡+ yÓTTø£ÿ\T, »+‘·Te⁄\ qT+&ç \_ÛdüTÔ+~.

D

C≤Hé yêfi¯fl neTà ≈£Ls¡>±j·T\T, >∑T&É¢‘√ s¡ø£s¡ø±\ e+≥ø±\T e+&ÉT‘·T+~?

AN

á ∫Á‘êìï #·÷&É+&ç ≈£Ls¡>±j·T\‘√ @j˚T s¡ø±\ e+≥ø±\T ‘·j·÷s¡T #˚kÕÔs¡T?

T
ER
SC

eTq Á|ü|ü+#·+ 45
≈£Ls¡>±j·T\T >∑T]Ô+∫ ù|s¡q¢ T sêj·T+&ç. ôV≤˝ŸŒu≤ø˘‡qT ñ|üj÷Ó –+#·+&ç.
e+ø±j·T, u…+&Éø±j·T, kıs¡ø±j·T, ns¡{,Ï ø±uÒõ, eTTq>∑ø±j·T,
;{Ÿs÷¡ {Ÿ, j·÷|æ˝Ÿ, ø±©|òe¢ü sY

H
ES
AD
PR
A
R
H
D
AN
T
ER
SC

46 ‘·s¡>∑‹ - 3
yÓTTø£ÿ\ qT+&ç \_Û+#˚ ÄVü‰s¡+
yÓTTø£ÿ˝À $$<Ûä uÛ≤>±\qT eTq+ ‹+{≤+. ø=ìï yÓTTø£ÿ\ Ä≈£î\T, ø±+&É+, |ü⁄cÕŒ\T, |ü+&ÉT¢, $‘·ÔHê\T, y˚s¡¢qT eTq+ ‹+{≤+.
nqï+ eTq ÄVü‰s¡+˝À Á|ü<ÛëqyÓTÆq~. Ç~ e] |ü+≥ qT+&ç \_ÛdüTÔ+~. eTq+ ‹H˚ ÄVü‰s¡<ÛëHê´\˝À C§qï, >√<ÛäTeT eTTK´yÓTÆq~.
eTq+ e] ø±≈£î+&Ü dü»®\T, kÕeT\T, sê>∑T\T, ø=Ás¡\T yÓTT<ä\>∑T ÄVü‰s¡|ü⁄ <ÛëHê´\T ÄVü‰s¡+>± rdüT≈£î+{≤+.
yÓTTø£ÿ˝À¢ eTq+ ‹q<ä>Z∑ uÛ≤>±\qT ˇø£kÕ] |ü]o*<ë›+

H
n\¢+

ES
e] >√<ÛTä eT dü»\® T

AD
PR
;{Ÿs÷¡ {Ÿ eTT\¢+– ã+>±fi¯<äT+|ü
A
ø±´s¡{Ÿ
R
H

MT≈£î ‘Ó\TkÕ !
D
AN

eTq≈£î #Ós¡≈£î qT+&ç #·¬øÿs¡, u…\¢+ \_ÛkÕÔsTT.

T
ER

Ä≈£î≈£Ls¡\T : MTs¡T ‹qï Ä≈£î≈£Ls¡\T >∑T]+∫ e÷{≤¢&É+&ç.

SC

Á|üøè£ ‹#˚ eTq≈£î Á|ükÕ~+|üã&çq yÓTTø£ÿ˝À b˛wüø£ $\Te\T m≈£îÿe>± ñqï

uÛ≤>∑yT˚ Ä≈£î\T. eTq+ s¡øs£ ø¡ ±\ Ä≈£î\qT ‹+{≤+.

ø±´uÒõ |ü⁄wüŒe÷? Äø±? MT ñbÕ<Ûë´j·TT&çì n&ç– ‘Ó\TdüTø√+&ç.

‘√≥≈£Ls¡ eTTq>∑Ä≈£î\T bÕ\≈£Ls¡ ø£]y˚bÕ≈£î

eTq Á|ü|ü+#·+ 47
 eTq+ ns¡{,Ï ø±*|òe¢ü sY\ |ü⁄cÕŒ\qT ÄVü‰s¡+>± rdüT≈£î+{≤+. \e+>±\˝À yÓTT>∑\Z T s¡T∫>± ñ+&ç eTkÕ˝≤\T>± yê&É‘ês¡T.
≈£î+≈£îeT |üP\qT Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ e+≥ø±\T ‘·j÷· s¡T #˚jT· &ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .

eTq+ e÷$T&ç, Hê]+», C≤eT, u§bÕŒsTT, Ä|æ˝Ÿ, ns¡{Ï, Á<ëø£å, <√dü, ø£s¡÷“», |ü⁄#·Ãø±j·T |ü+&É¢qT #ê˝≤ Çwüº+>±
‹+{≤+. nìï |ü+&ÉT¢ rj·T>± ñHêïj·÷? eTq+ |ü+&É¢qT ‹Hê*. n$ eT+∫ Äs√>±´ìïkÕÔsTT.

H
ES
AD
PR
A
R
H

MT≈£î ‘Ó\TkÕ !
D
AN

|ü⁄≥º>=&ÉT>∑T ˇø£ •©+Á<Ûä+. nH˚ø£ b˛wüø±\qT ø£*– ñ+≥T+~.

T
ER

≥e÷{≤, <√dü ≈£L&Ü |ü+&˚¢ ø±˙ M{Ïì eTq+ ≈£Ls¡>±j·T\T>± ñ|üjÓ÷–kÕÔ+.

SC

á |ü+&ÉT˝À @ uÛ≤>±ìï eTq+ ‹+{≤+?

48 ‘·s¡>∑‹ - 3
 e+≥q÷HÓ\T mø£ÿ&ç qT+∫ \_ÛkÕÔjÓ÷ ˙≈£î ‘Ó\TkÕ?

y˚s¡TX¯q>∑, qTe⁄«\T, Äyê\T, dü÷sê´ø±+‘·+, Ä*yé $‘·ÔHê\ qT+&ç q÷HÓ\T ‘·j·÷s¡T #˚kÕÔs¡T. J&ç|ü|ü, |ü∫Ããsƒê˙\T,
sêC≤à–+»\T / ms¡T|ü⁄ øÏ&ûï ;Hé‡ / EqTeTT\T, y˚s¡TX¯qø±ÿj·T\T yÓTTˆˆ $‘·ÔHê\qT eTq+ ‹+{≤+.

H
ES
ø£+<äT\T, ô|dü\T, $TqTeTT\T yÓTT<ä˝q’… |ü|ü ~qTdüT\T, e], >√<ÛTä eT –+»\T e+≥øÏ ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .

AD
»+‘·Te⁄\ qT+&ç \_Û+#˚ ÄVü‰s¡+
PR
eTq+ eTq ÄVü‰s¡+>± bÕ\T, >∑T&ÉT¢, e÷+kÕìï ñ|üjÓ÷–düTÔHêï+. Äe⁄\T, y˚Tø£\T, ãÁ¬s\T eTq≈£î bÕ\T ÇkÕÔsTT. bÕ\ qT+&ç
eTq≈£î ô|s¡T>∑T, yÓqï, HÓsTT´ yÓTT<ä˝…’q |ü<ësêú\T \uÛÑ´eTe⁄‘êsTT.
A
R
H
D
AN
T
ER
SC

eTq Á|ü|ü+#·+ 49
 eTq+ e÷+dü+, >∑T&É¢ ø=s¡≈î£ ø√fi¯ófl, u≤‘·T\qT ô|+#·T≈£î+{≤+.

>∑T&ÉT‘¶ √ ‘·j÷· s¡T #˚dqæ @<ÓH’ ê ÄVü‰s¡ |ü<ës¡+ú ù|s¡T ˙e⁄ ‘Ó\T|ü>\∑ yê?

Á|ü»\T e÷+dü+ ø=s¡≈î£ |ü+<äT\T, y˚Tø£\T, >=Á¬s\T, ãÁ¬s\qT ô|+#·T≈£î+{≤s¡T.

H
ES
n˝≤π> #˚|\ü T, s=j·T´\T, |”‘\· T, q‘·\Ô T yÓTTˆˆ düeTTÁ<äJe⁄\ qT+&ç ≈£L&Ü ÄVü‰s¡+ \_ÛdTü +Ô ~.

AD
PR
MT≈£î ‘Ó\TkÕ !
A
R

‘˚HÓ{°>∑\T |üP\ qT+&ç eTø£s¡+<ëìï ùdø£]kÕÔsTT. ‘˚HÓ|ü≥Tº˝À

H

eTø£s¡+<ëìï ì\« #˚kÕÔsTT. ‘˚HÓ|ü≥Tº qT+&ç eTq+ ‘˚HÓqT bı+<äT‘ê+.

D
AN

MT neTà≈£î qTe⁄« Ç+{Ï |üqT\˝À @ $<Û+ä >± düV‰ü j·T|ü&‘É êe⁄?

C≤Hé yêfi¯fleTà≈£î ≈£Ls¡>±j·T\qT ∫qï ∫qï eTTø£ÿ\T>± ‘·s¡>∑≥+˝À düVü‰j·T|ü&É‘ê&ÉT. Ä dü+<äs¡“¤+˝À Ä eTTø£ÿ\qT C≤Hé H˚s¡T>±
T

‹Hêï&ÉT.
ER

e+&ÉT≈£îì ‹H˚ |ü<ësêú\T - e+&É≈£î+&Ü ‹H˚ |ü<ësêú\T

SC

eTq+ @ ≈£Ls¡>±j·T\qT H˚s¡T>± ‹qe#·TÃ?

e+ø±j·TqT e+&É≈î£ +&Ü ‹qe#êÃ?

eTq+ _j·T´+, ≈£Ls¡>±j·T\T, e÷+dü+ yÓTT<ä˝…’q yê{Ïì e+&É≈£î+&Ü ‹q˝Ò+. ø=ìï ≈£Ls¡>±j·T\qT eTq+ e+&É≈£î+&Ü
‹qe#·TÃ. ñ<ë: ø±´¬s{Ÿ, ñ*¢, ø°s¡<√dü. ø=ìï e+&ç ‹H˚$, e+&É≈£î+&Ü H˚s¡T>± ‹H˚ ÄVü‰s¡|ü<ësêú\ ù|s¡T¢ sêj·T+&ç.
e+&çq$
e+&É≈î£ +&Ü H˚sT¡ >±
‹H˚$

50 ‘·s¡>∑‹ - 3
ø=ìï |ü<ësêú\qT m+<äT≈£î e+&Ü*?
|ü<ësêú\qT e+&çq|ü&ÉT Ä |ü<ës¡ú+ yÓT‘·Ô>±, s¡T∫>± ‘·j·÷s¡e⁄‘·T+~. düT\uÛÑ+>± Js¡íeTe⁄‘·T+~. ø=ìï ÄVü‰s¡|ü<ësêú\qT
e+&É≈£î+&Ü ‹+fÒ Js¡í+ ø±e⁄.
C≤Hé yêfi¯fl neTà ≈£Ls¡>±j·T\‘√ s¡ø£s¡ø±\ e+≥ø±\qT ‘·j·÷s¡T #˚dæ+~. ÄyÓT #·{°ï, kÕ+u≤sY, ≥e÷{≤ nqï+, s¡dü+
≥e÷{≤\qT ñ|üjÓ÷–+∫ ‘·j·÷s¡T #˚dæ+~.
á $<Û+ä >±H˚ eTq+ s¡øs£ ø¡ ±\ e+≥ø±\T ‘·j÷· s¡T#˚jT· >∑\e÷? m+<äT≈£î?
˙≈£î nqï+ e+&É≥+ ‘Ó\TkÕ?
C≤Hé yêfi¯fl neTà>±s¡T Ä$]‘√ Ç&û¢\qT, y˚sTT+#·&É+ <ë«sê n|üŒ&Ü\qT ‘·j·÷s¡T #˚dæ+~.
MT Hêqï>±]ì n&ç– á |ü{Ϻø£ ì+|ü+&ç. MT C≤_‘êqT MT ùdïVæ≤‘·T\ C≤_‘ê‘√ dü]b˛\Ã+&ç.
e+&˚ $<Ûëq+ |ü<ësêú\T

H
ES
ñ&çø+Ï #·&+É
y˚sTT+#·&+É

AD
y˚|⁄ü &TÉ
Ä$]˝À ñ&çøÏ+#·&É+ PR
A
Ç˝≤ #˚<ë›+ !
R
H

MT≈£î ÇwüºyÓTÆq e+≥ø±ìï MT neTà düVü‰j·T+‘√ ‘·j·÷s¡T#˚ùd $<ÛëHêìï sêdüTø=ì e∫à ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À Á|ü<ä]Ù+#·+&ç.
D

e+≥ bÕÁ‘·\T
AN

eTq+ e+≥ e+&É{≤ìøÏ e+≥ bÕÁ‘·\T ñ|üjÓ÷–kÕÔ+. y˚j·T+#·&ÜìøÏ ô|Hêìï, Ä$]‘√ ñ&çøÏ+#·&ÜìøÏ ≈£îø£ÿsYqT, ‘·≈£îÿe ôd>∑ô|’
ø±\Ã&ÜìøÏ Á–˝ŸqT ñ|üjÓ÷–kÕÔ+.
T
ER

‘·s¡>∑‹>∑~ #·s¡Ã
øÏ+<ä #·÷|æq ∫Á‘ê\qT >∑eTì+#·+&ç. yê{Ï ù|s¡T, n$ m+<äT≈£î ñ|üj÷Ó –kÕÔs√ #Ó|üŒ+&ç, sêj·T+&ç.
SC

eTq Á|ü|ü+#·+ 51
 H
ES
AD
PR
A
R
H
D
AN
T
ER
SC

eT+∫ ÄVü‰s¡|ü⁄ n\yê≥T¢

MT≈£îqï eT+∫ ÄVü‰s¡|ü⁄ n\yê≥¢≈£î m<äTs¡T>± () e÷s¡Tÿ ô|≥º+&ç.
1. uÛÀ»HêìøÏ eTT+<äT, ‘·sê«‘· #˚‘T· \T X¯óÁuÛ+Ñ #˚dTü ≈£î+{≤qT. ( )
2. ÄVü‰sêìï u≤>± q$T*, yÓT\¢>± ‹+{≤qT. ( )
3. Ç+{À¢, bÕsƒ¡XÊ\˝À ‹H˚≥|ü&ÉT Hê ø£+#·+˝À ÄVü‰sêìï $T>∑\ÃqT. ( )
4. kÕ+u≤s¡T˝À nìï ≈£Ls¡>±j·T\qT H˚qT ‹+{≤qT. ( )
5. ≈£Ls¡\˝À y˚dæq ø£]y˚bÕ≈£î, ø=‹ÔMTs¡\qT ‹+{≤qT. ( )
6. ‹H˚≥|ü&ÉT dü]>± ≈£Ls¡TÃ+{≤qT, ø£+#·+ #·T≥÷º ÄVü‰s¡+ ∫+<äs¡e+<äs¡>± y˚j·TqT. ( )
7. ‹q&ÜìøÏ eTT+<äT, e+&˚≥|ü&ÉT |ü+&ÉT¢, ≈£Ls¡>±j·T\qT X¯óÁuÛÑ+>± ø£&ÉT>∑T‘êqT. ( )

52 ‘·s¡>∑‹ - 3
 Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
C≤Hé ≈£î≥T+ãdüuÛÑT´\T n+<äs¡÷ ø£*dæ ≈£Ls¡TÃì ‹+{≤s¡T. Ä düeTj·T+˝À yês¡T
f…*$»Hé, yÓTTu…fi’ fl¯ \qT Ä|òt #˚kÕÔsT¡ . m+<äT≈£î?
|ü≈£åî\T, »+‘·Te⁄\ ÄVü‰s¡+
|ü≈îå£ \T, »+‘·Te⁄\T @ ÄVü‰sêìï rdüT≈£î+{≤sTT? #Ó|Œü +&ç. Ç‘·sT¡ \‘√ |ü+#·Tø√+&ç.

C≤Hé yêfi¯fl neTà |ü∫à ãsƒê˙\T ˇø£ |üfiflË +˝À m+&Éu{… +ºÏ ~. n|ü&ÉT Ç+{Ï
ô|s¡{˝Ï Àì C≤eT#Ó≥Tºô|’ qT+&ç ˇø£ ñ&ÉT‘· øÏ+~øÏ ~– sêe≥+ C≤Hé >∑eTì+#ê&ÉT.

H
ñ&ÉT‘· |ü∫Ããsƒê˙\T ‹q&É+ »]–+~. n|ü&˚ ˇø£ ø±øÏ m>∑Ts¡T‘·÷ e∫Ã

ES
yê{Ïì ‹q&É+ Äs¡+_Û+∫+~. eTq #·T≥÷º s¡øs£ ø¡ ±\ |ü≈îå£ \T, »+‘·Te⁄\T

AD
ñHêïsTT. á |ü≈îå£ \T, »+‘·Te⁄\T ˇπøs¡øy£ TÓ qÆ ÄVü‰sêìï ‹+{≤j·÷?

ø°\ø£ |ü<ë\T PR
e+&Éì ÄVü‰s¡+, e+&çq ÄVü‰s¡+, Js¡í+, Äs√>∑´ø£sy¡ TÓ qÆ , e+≥ø£+, ‘·j÷· Ø $<Ûëq+, n\yê≥T¢.
A
R
H
D

eTq+ @$T H˚s¡TÃ≈£îHêï+ ?

AN

1. eTq+ ìedæ+#·&ÜìøÏ, |üì#˚jT· &ÜìøÏ ÄVü‰s¡+ nedüs+¡ . |ü≈îå£ \T, »+‘·Te⁄\≈£î ≈£L&Ü ÄVü‰s¡+ nedüs+¡ .
2. $$<Ûä ej·TdüT\ yê]øÏ $$<Ûä s¡ø±\ ÄVü‰s¡+ nedüs¡+.
T

3. yÓTTø£ÿ\T, »+‘·Te⁄\ qT+&ç eTq≈£î ÄVü‰s¡+ \_ÛdTü +Ô ~.

ER

4. $$<Ûä s¡ø±\ yÓTTø£ÿ\ Ä≈£î\T, ø±+&É+, |üP\T, |ü+&ÉT¢, $‘·HÔ ê\T, y˚sq¢¡ T ÄVü‰s¡+>± ñ|üj÷Ó –kÕÔ+.
SC

5. »+‘·Te⁄\ qT+&ç bÕ\T, e÷+dü+, |ü≈îå£ \ qT+&ç >∑T&ÉT,¢ e÷+dü+ \_ÛkÕÔsTT.

6. $$<Ûä s¡ø±\ ÄVü‰s¡|<ü ësêú\qT e+&É{≤ìøÏ s¡øs£ ø¡ ±\ bÕÁ‘·\T, |ü<‘∆ä T· \T ñ|üj÷Ó –kÕÔ+.

nuÛÑ´düq+ yÓTs¡T>∑T|üs¡T#·Tø√+&ç

I. $wüj·÷e>±Vü≤q
1. eTq+ ÄVü‰sêìï ‹qø£b˛‘˚ @+ »s¡T>∑T‘·T+~?
2. e+&É≈£î+&ÜH˚ ‹q>∑*π> |ü<ësêú\ ù|s¡T¢ #Ó|üŒ+&ç.
3. ÄVü‰s¡+ ÁbÕeTTK´‘· @$T{Ï ?

eTq Á|ü|ü+#·+ 53
II. Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+
4. |ü⁄*¨s¡ #˚j·T&ÜìøÏ MT neTà>±]ì @j˚T Á|üX¯ï\T n&ÉT>∑T‘êe⁄?
III. Á|üjÓ÷>±\T ` πøåÁ‘· |ü]o\q\T
5. ô|dü\qT ˙{Ï˝À 3 >∑+≥\T bÕ≥T Hêqu…≥º+&ç. á Hêqu…{Ϻq yê{Ïì s¡Te÷\T˝ÀøÏ e÷]à >∑{Ϻ>±
ø£≥º+&ç. ˇø£ sêÁ‘·+‘ê ñ+#·+&ç. MT |ü]o\q\T qyÓ÷<äT #˚j·T+&ç.
IV. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T ` ÁbÕC…≈£îº\T
6. MT ÁbÕ+‘·+˝Àì yÓTTø£ÿ\T, »+‘·Te⁄\ qT+&ç \_Û+#˚ ÄVü‰s¡|ü<ësêú\ C≤_‘ê ‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç.
yÓTTø£ÿ\ qT+∫ \_Û+#˚ ÄVü‰s¡+ »+‘·Te⁄\ qT+∫ \_Û+#˚ ÄVü‰s¡+

H
ES
AD
PR
A
R

u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+

H

V.
D

7. MTøÏwüºyÓTÆq |ü+&ÉT¢, ≈£Ls¡>±j·T\ u§eTà\T ^j·T+&ç.

AN
T
ER
SC

VI. |Á Xü +¯ dü
8. @j˚T eT+∫ ÄVü‰s¡|ü⁄ n\yê≥¢qT MT $TÁ‘·T\≈£î dü÷∫kÕÔe⁄?
9. ÄVü‰s¡+ eè<∏ë >∑T]+∫ 2 ìHê<ë\T sêj·T+&ç.

54 ‘·s¡>∑‹ - 3
 bÕsƒ¡+
6 ˙s¡T - Á|üø£è‹ es¡+

nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T $<ë´s¡Tú\T..

• ˙{Ï >∑T]+∫ e÷{≤¢&>É \ ∑ s¡T.
• ˙s¡T @$<Û+ä >± $ìjÓ÷–düTH Ô êïs√, <äT]«ìjÓ÷>∑eTe⁄‘·T+<√, ˙{Ïì m˝≤ Ä<ë #˚dTü ø√yê˝À
‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.

H
• J$‘·+˝À ˙{Ï nedüsêìï ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.

ES
• ˙s¡T <=]πø Á|ü<X˚ Ê\T >∑T]+∫, ˙{Ïø=s¡‘· >∑T]+∫ #Ó|Œü >∑\s¡T.
• dü«#·Ãy
¤ TÓ qÆ ˙{Ï ÁbÕeTTK´‘· >∑T]+∫ ‘Ó\T|ü>\∑ s¡T.

AD
• ˙{Ïì dü+s¡ø+åÏ #·T≈£îH˚, Ä<ë #˚ùd |ü<‘ ∆ä T· \qT ì‘·´J$‘·+˝À bÕ{ÏkÕÔsT¡ .

PR
A
R
H
D
AN
T
ER

Vü‰jYT $TÁ‘·T˝≤sê
H˚qT yêq∫qT≈£îqT Hê >∑T]+∫
‘Ó\TdüTø√yê\qT≈£î+≥THêïsê?
SC

s¡+&ç, Hê ø£<∏ä MT≈£î #ÓãT‘êqT.

eTq Á|ü|ü+#·+ 55
 Vü‰jYT! H˚qT yêq∫qT≈£îqT. H˚qT y˚T|òü÷\ qT+&ç C≤]|ü&ܶqT. MT J$‘·+˝À Hê≈£î #ê˝≤ ÁbÕeTTK´‘· ñ+~. Á|üø£è‹
Á|ükÕ~+∫q es¡y˚T ˙s¡T. ˙s¡T ˝Ò≈£î+&Ü ˙e⁄ J$+#·˝Òe⁄. yÓTTø£ÿ\T, »+‘·Te⁄\T J$+#·&ÜìøÏ ≈£L&Ü ˙s¡T nedüs¡+. eTq+
ì‘·´ J$‘·+˝À ˙{Ïì |ü\Ts¡ø±\T>± ñ|üjÓ÷–kÕÔ+. MT ì‘·´J$‘·+˝À H˚qT m˝≤ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·THêïH√ MT≈£î ‘Ó\TkÕ?
Hê‘√bÕ≥T>± s¡+&ç. H˚qT MT≈£î m+‘·>± nedüs¡yÓ÷, Hê ø£<∏ä #ÓãT‘êqT.
˙{Ï ñ|üjÓ÷>±\T
ø£è‘·´+
|æ\¢˝≤¢sê MT Çs¡T>∑Tbıs¡T>∑Tyês¡T ˙s¡T @ $<Ûä+>± yê&ÉT≈£î+≥THêïs√ Ä˝À∫+∫ #Ó|üŒ+&ç.

H
ES
AD
PR
A
R
H
D
AN
T
ER
SC

eTq Ç+&É¢˝À #ê˝≤ s¡ø±\ |üqT\ ø√dü+ eTq+ ˙{Ïì ñ|üjÓ÷–kÕÔ+. M{Ï‘√bÕ≥T>± Ç‘·s¡ |üqT\≈£î ≈£L&Ü
ñ|üj÷Ó –kÕÔ+.

56 ‘·s¡>∑‹ - 3
∫Á‘ê\qT #·÷<ë›+

ì|ü / n–ïì Äs¡Œ&ÜìøÏ e´ekÕj·T+

H
ES
AD
PR
A
R
H

#˚|ü\ ô|+|üø£+ ø£≥º&Ü\≈£î

D
AN

MTs¡T ˙{Ï jÓTTø£ÿ ø=ìï ñ|üjÓ÷>±\T #·÷XÊs¡T. $T>∑‘ê yê{ÏøÏ m˝≤ ˙s¡T ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+<√ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+. ¬s’‘·T\T
|ü+≥\T |ü+&ç+#·&ÜìøÏ ˙s¡T \_Û+#·&É+ô|’H˚ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.
T
ER

MTs¡T m|ü&Ó’Hê #˚|ü\T, s=j·T´\T ô|+#˚ #Ós¡Te⁄\T #·÷XÊsê?

SC

˙s¡T \_Û+#˚ Á|ü<˚XÊ\T

MT Ç+{ÏøÏ ø±yê*‡q ˙s¡T mø£ÿ&ç qT+∫ ‘Ó#·TÃ≈£î+{≤s¡T?
MT Çs¡T>∑Tbıs¡T>∑T yês¡T ≈£L&Ü n<˚#√≥ qT+&ç ˙s¡T ‘Ó#·TÃ≈£î+{≤sê?
˙s¡T $$<Ûä s¡ø±\ eqs¡T\T qT+&ç \_ÛdTü +Ô ~. ˙s¡T eTTK´+>± es¡¸+ qT+&ç \_ÛdTü +Ô ~.

MT≈£î ‘Ó\TkÕ ! e÷]à 22q ªÁ|ü|ü+#· »\ ~H√‘·‡e+μ

eTq Á|ü|ü+#·+ 57
 düeTTÁ<ë\T, q<äT\T, düsd¡ Tü ‡\T, Á|üyêVü‰\T, #ÓsT¡ e⁄\T,
#Ó\eT\T, ˙s¡T <=]πø düV≤ü »yÓTqÆ eqs¡T\T.

düeTTÁ<ä+ q~ düs¡düT‡

H
ES
Äqø£≥º\T, ø±\Te\T, >=≥º|ü⁄u≤e⁄\T, #˚‹|ü+|ü⁄\T yÓTT<ä˝…’q$ e÷qe ì]à‘·yÓTÆq ˙s¡T \_Û+#˚ Á|ü<˚XÊ\T.

AD
PR
A
R

Äqø£≥º ø±\Te u≤$

H
D
AN
T
ER
SC

#˚‹|ü+|ü⁄ >=≥º|ü⁄u≤$ uÀs¡Tu≤$

ø£è‘·´+
MT Á>±eT+˝À \_Û+#˚ ˙{Ï eqs¡T <ä>sZ∑ ¡ () >∑Ts¡TôÔ |≥º+&ç
eqs¡T {Ïø˘e÷sYÿ eqs¡T {Ïø˘e÷sYÿ
1. q~ 4. ≈£îfi≤sTT ˙s¡T

2. ø±\Te 5. uÀs¡T u≤$

3. u≤$ 6. {≤´+ø˘/#Ós¡Te⁄

58 ‘·s¡>∑‹ - 3
˙{Ï ø=s¡‘·

H
ES
AD
PR
Á|ü»\T #ê˝≤ Á>±e÷˝À¢ u≤e⁄\ qT+∫ ˙s¡T ‘Ó#·TÃ≈£î+{≤s¡T. ø=+‘·eT+~ s√EyêØ nedüsê\≈£î ˙{Ïì #ê˝≤<ä÷s¡+ yÓ[fl
‘Ó#T· Ã≈£î+≥T+{≤s¡T. u≤e⁄\T, ≈£î+≥\T y˚d$ü ø±\+˝À m+&çb˛‘êsTT uÀs¡Tu≤e⁄˝À¢ ˙s¡T ≈£L&Ü u≤>± ‘·–bZ ˛‘·T+~. ø=ìï ÁbÕ+‘ê\˝À
A
Á|ü»\T ˙{Ï {≤´+ø£s¡T¢ ø=s¡≈£î, M~Û ≈£îfi≤sTT˝À¢ e#˚à ˙{Ïø√dü+ m<äTs¡T #·÷düTÔ+{≤s¡T.
R
H
D
AN
T
ER
SC

eTq Á|ü|ü+#·+ 59
 Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
ø£eT* yêfi¯flHêqï ªªuÛ÷Ñ uÛ≤>∑+ 3e+‘·T\T ˙{Ï‘√ ì+&ç ñ+~. #ê˝≤ ˙s¡T eTq≈£î á uÛ÷Ñ $Tô|’ \_ÛdTü +Ô ~μμ nHêï&ÉT.
ø±˙ yêfi¯fl n‘·ÔeTà #Ó|æŒ+~ eTq≈£î ˙{Ï ø=s¡‘· ñ+~, ˙s¡T Ä<ë #˚j·÷*‡q nedüs¡+ ñ+~. Á|üdüTÔ‘·+ eTq+ ˙{Ïì eè<∏ë
#˚düTÔqï $<Ûä+>±H˚ eè<∏ë#˚dü÷Ô b˛‘˚ @<√ ˇø£s√E ‘ê>∑{≤ìøÏ ≈£L&Ü ˙s¡T <=s¡ø£ì |ü]dæú‹ edüTÔ+~ n+~. m+<äTø√
Ä˝À∫+#·+&ç?

eTq≈£î ˙s¡T \_Û+#˚ nìï eqs¡T\ ˙{Ïì H˚sT¡ >± ‘êπ>j·T>∑\yê?

H
düTs¡øÏå‘· ˙s¡T

ES
eTq #·T≥÷º ˙s¡T s¡ø£s¡ø±\ eqs¡T\ qT+&ç \_ÛdüTÔ+~ ø±˙ Ä ˙{Ïì eTq+ H˚s¡T>± ‘ê>∑˝Ò+. Ä ˙s¡T s¡ø£s¡ø±\ #·s¡´\ <ë«sê
ø£\Twæ‘y· TÓ Æ ñ+≥T+~.

AD
øÏ+~ ∫Á‘ê\qT >∑eTì+#·+&ç n+<äT˝À yês¡T @+ #˚dTü HÔ êïs√ >∑eTì+#·+&ç.
PR
A
R
H
D
AN
T
ER
SC

e÷qe⁄\T #˚ùd $$<Ûä s¡ø±\ |üqT\ <ë«sê ˙s¡T ø£\Twæ‘·eTe⁄‘·T+~. eTq+ dü«#·Ã¤yÓTÆq ˙s¡T ‘ê>±*. Á|üuÛÑT‘·«+ yês¡T
düTs¡øÏå‘·yÓTÆq eT+∫˙s¡T |ü<∏äø£+ <ë«sê dü«#·Ã¤yÓTÆq ˙{Ïì Á|ü»\≈£î n+~düTÔ+~. düTs¡øÏå‘·+ ø±ì ˙{Ïì ‘ê>∑e<äT›.

d”\T y˚j·Tì ˝Òø£ d”kÕ\˝À, bÕ´¬ø{Ÿ\˝À #ê˝≤ø±\+ ì\« ñ+&˚ ˙{Ïì yê&Ésê<äT.

eTq+ ‘êπ> ˙s¡T X¯óÁuÛÑ+>±qT, Vü‰ìø£s¡ dü÷ø£åàJe⁄\T ˝Ò≈£î+&Ü ñ+&Ü*. kÕ<Ûës¡D+>± ˙{Ïì y˚&ç#˚j·T&É+ <ë«sêH˚ X¯ó~∆
#˚dTü +Ô {≤s¡T. n˝≤π> ˙{Ïì e&ÉuÀj·TT≥ <ë«sê, ˙{Ïì X¯ó~∆#j ˚ T· T kÕ<ÛHä ê\ <ë«sê ≈£L&Ü ˙{Ïì X¯ó~∆ #˚jT· e#·TÃ. ˙{Ïì X¯óÁuÛ|Ñ sü ∫¡ q,
eT÷dæ ñqï bÕÁ‘·\˝À ì\«#˚j·÷*.

60 ‘·s¡>∑‹ - 3
 Ç|üŒ{Ïes¡≈£î eTq+ ÁbÕs¡úq >∑+≥, ‘·s¡>∑‹ |”]j·T&é
>∑+≥, $sêeT|ü⁄ >∑+≥ $ì ñ+{≤+. ø±˙ Á|üdüTÔ‘·+ eTq
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yês¡T ˇø£ Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq >∑+≥qT
|ü]#·j·T+ #˚XÊs¡T. n<˚ ªª˙{Ï>∑+≥μμ Ç~ s√E≈£î 2kÕs¡T¢
yÓ÷>∑T‘·T+~. Bì ñ<˚›X¯´+ $<ë´s¡Tú\qT ‘·–q+‘·˙s¡T
‘êπ>˝≤ #˚j·T&Éy˚T. ‘·<ë«sê $<ë´s¡Tú\T ìs¡®©ø£s¡D≈£î
>∑T]ø±≈£î+&Ü #·÷&É≥+, Äs√>∑´+>± ñ+&É≥+.
eTq˝À #ê˝≤eT+~ ˙s¡T ‘ê>∑&ÜìøÏ ˙{Ï u≤{Ïfi¯¢qT yê&É‘ês¡T.
eTq+ m+<äT≈£î ‘·s¡#·T>± ˙{Ï u≤{Ïfi¯¢qT ø£&ÉT>∑T‘ê+? m+<äTø£+fÒ s√>∑ø±s¡ø£ÁøÏeTT\T Ä u≤{Ï˝Ÿ‡˝À eè~∆ #Ó+<äe#·TÃ.

H
n≥Te+{Ï u≤{Ïfi¯ó¢ ˝Òø£ bÕÁ‘·\T yê&çq≥¢sTT‘˚ eTq+ nHês√>±´ìøÏ >∑Ts¡e⁄‘ê+. n+<äTπø ˙{Ï u≤{Ïfi¯¢qT ñ|ü˙{Ï‘√

ES
X¯óÁuÛÑ|üs¡#ê*.
ø£è‘·´+ : Á|ü<ä]Ù+#·+&ç ` Ä#·]+#·+&ç

AD
˙{Ï u≤{Ïfi¯¢qT ø£&çπ> $<ÛëHêìï |ü]o*+∫ n<˚$<Ûä+>± MTs¡T #˚j·T+&ç.
PR
˙{Ï u≤{Ïfi¯ó¢ rdüTø=ì n+<äT˝À ∫{Ϭø&ÉT ñ|üy˚j·T+&ç, ø=ìï y˚&ç ˙fi¯óflb˛dæ
∫Á‘·+˝À #·÷|æq≥T¢>± Áãwt‘√ u≤>± s¡T<ä+› &ç.
A
R
H

|æ\\¢ ÷ MT≈£î Ç+ø√ eTTK´yÓTqÆ $wüj÷· ìï ‘Ó\T|üuÀ‘·THêïqT. H˚qT MT≈£î #ê˝≤ neT÷\´yÓTqÆ /$\TyÓq’ <ëìï
D

n+<äTπø qqTï eè<∏ë#˚j·Tø£+&ç. qqTï eè<∏ë#˚ùdÔ @+ »s¡T>∑T‘·T+<√ MT≈£î ‘Ó\TkÕ?

AN

øÏ+~ ∫Á‘ê\qT >∑eTì<ë›+.

T
ER
SC

Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
MT #·T≥Tº Á|üø£ÿ\ (|ü]düsê˝À¢) ˙s¡T @ $<Ûä+>± eè<∏ë#˚düTÔHêïs√ >∑eTì+#·+&ç. yês¡T ˙s¡T eè<∏ë
#˚j·T≈£î+&Ü ìs√~Û+#ê\+fÒ @+ #˚j·÷*? yê]øÏ @$<Ûä+>± düVü‰j·T|ü&>É ∑\e⁄?

eTq Á|ü|ü+#·+ 61
˙{Ïì m˝≤ Ä<ë #˚j·÷*?
sêeTT yêfi¯fl ≈£î≥T+ã düuTÑÛ ´\T ˙{Ïì Ä<ë#˚jT· {≤ìøÏ ø=ìï |ü<‘∆ä T· \T yê]+{À¢ bÕ{ÏdTü HÔ êïs¡T.
• ‘ê>∑{≤ìøÏ ∫qï >±¢düTqT ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
• $T–*b˛sTTq ˙{Ïì yÓTTø£ÿ\≈£î ñ|üj÷Ó –+#·&+É . bÕπs ≈£îfi≤sTT ˙{Ï øÏ+<ä ø±≈£î+&Ü,
bÕÁ‘·˝À ˙{Ïì |ü+&É÷,¢ ≈£Ls¡>±j·T\T ø£&>É {∑ ≤ìøÏ ñ|üj÷Ó –+#·&+É .
• ã¬ø{Ÿ ì+&ç ˙s¡T bı]¢b˛j˚T˝≤ #˚j·Ts¡T.
• <ä+‘ê\T X¯óÁuÛÑ+ #˚düTø=H˚≥|ü&ÉT, <äTdüTÔ\T ñ‹πø≥|ü&ÉT, kÕïq+ #˚ùd≥|ü&ÉT ˙s¡T
yê&É≥+ nsTTq yÓ+≥H˚ ≈£îfi≤sTT ø£fkºÒ ÕÔsT¡ .
• >={≤º\T, kÕ¬ø{Ÿ\T ø±s¡≈î£ +&Ü m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT ‘·ìF #˚dTü +Ô {≤s¡T.
• ˙{Ï {≤´+≈£î\T ì+&çq yÓ+≥H˚ $<äT´‘Y yÓ÷≥sY Ä|æyd˚ Tü +Ô {≤s¡T.
• ˙{Ï eè<∏ëô|’ ìHê<ë\T ‘·j·÷s¡T#˚düTÔ+{≤s¡T.
• ˙s¡T bÕÁ‘·\ô|’ qT+&ç bı]¢b˛≈£î+&Ü #·÷kÕÔs¡T.

H
• bÕÁ‘·\ô|’ qT+&ç ˙s¡T bı]¢b˛e&É+ ø£+fÒ eTT+<˚ ≈£îfi≤sTT Äù|kÕÔs¡T.

ES
ø°\ø£ |ü<ë\T

AD
˙{Ï eqs¡T\T, düTs¡øÏå‘· ˙s¡T, ˙{Ï bÕs¡T<ä\, ì\«#˚dæq ˙s¡T, ˙{Ï ø=s¡‘·, ˙{Ï {≤´+ø£s¡T,
#˚|\ü T, s=j·T´\ ô|+|üø+£ (eT‘·‡´es¡qú +), e´ekÕj·T+.
PR
A
R
H

eTq+ @$T H˚s¡TÃ≈£îHêï+ ?

D
AN

• eTq+ s√EyêØ Jeq+˝À ˙{Ïì mH√ï s¡ø±\T>± ñ|üjÓ÷–düTÔHêï+.

• es¡¸+ Á|ü<Ûëq ˙{Ï eqs¡T.
T

• düeTTÁ<ë\T, q<äT\T, düs¡düT‡\T, ôd\j˚Tfi¯ófl, #Ós¡Te⁄\T, }≥u≤e⁄\T ˙{ÏøÏ Á|ü<Ûëq eqs¡T\T.

ER

• Äqø£≥º\T, u≤e⁄\T, >=≥º|ü⁄ u≤e⁄\T, uÀs¡T|ü+|ü⁄\T, ø±\Te\T e÷qe ì]à‘· ˙{Ïeqs¡T\T.

• e÷qe⁄ì #·s¡´\ e\q ˙s¡T ø±\Twü´eTe⁄‘·T+~.
SC

• X¯óÁuÛÑyÓTÆq, düTs¡øÏå‘·yÓTÆq ˙{Ïì eTq+ ‘ê>±*.

• ˙{Ïì eè<∏ë #˚j·Tsê<äT.

nuÛÑ´düq+ yÓTs¡T>∑T|üs¡T#·Tø√+&ç

I. $wüj·÷e>±Vü≤q
1. ì‘·´ J$‘·+˝À ˙{Ï ñ|üjÓ÷>±\T ‘Ó\T|ü+&ç?
2. ˙s¡T ˝Òø£b˛‘˚ @+ »s¡T>∑T‘·T+<√ }Væ≤+#·+&ç?

62 ‘·s¡>∑‹ - 3
 3. ˙s¡T \_Û+#˚ eqs¡T\≈£î ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D*e«+&ç.
4. ˙e⁄ @$<Ûä+>± ˙{Ïì Ä<ë #˚kÕÔe⁄?
II. Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+
5. bÕ‘·s√E˝À¢ ˙{Ï eqs¡T\T >∑T]+∫ MT ‘·*¢<ä+Á&ÉT\qT @j˚T Á|üX¯ï\T n&ÉT>∑T‘êe⁄?
III. Á|üjÓ÷>±\T ` πøåÁ‘· |ü]o\q\T
6. MT Á>±eT+˝À s¡ø‘
åÏ ˙· {Ï düs|¡ süò ê |ü<øä∏ +£ øπ +Á<ëìï dü+<ä]Ù+∫ @j˚T |ü<‘∆ä T· \ <ë«sê ˙s¡T düs|¡ süò ê #˚dTü HÔ êïs√ ùdø£]+#·+&ç,
sêj·T+&ç.
IV. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T ` ÁbÕC…≈£îº\T
7. MT ùdïVæ≤‘·T\ <ë«sê ˙{Ï Ä<ë |ü<ä∆‘·T\T düe÷#êsêìï ùdø£]+#·+&ç.

H
ùdïVæ≤‘·Tì ù|s¡T ˙s¡T \_Û+#˚ eqs¡T ˙{Ï Ä<ë |ü<‹∆ä

ES
AD
PR
A
R
H
D
AN

V. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+

8. u≤{Ï˝Ÿ, Áãwt ∫Á‘ê\qT ^dæ yê{Ïì m˝≤ ñ|üjÓ÷–+#ê˝À ‘Ó\Œ+&ç?
T
ER
SC

VI. |Á Xü +¯ dü
9. ˇø£s√E <˚$ ‘·q ùdïVæ≤‘·T\ Ç+{ÏøÏ Ä&ÉTø√e&ÜìøÏ ãj·T\T<˚]+~. <ë]˝À ø=+‘·eT+~ |æ\¢\T uÀs¡T|ü+|ü⁄ <ä>∑Zs¡ ˙{Ïì
eè<∏ë #˚düTÔ+&É≥+ >∑eTì+∫+~.
<˚$ yê]‘√ @+ #Ó|æŒ ñ+≥T+<äì ˙e⁄ nqT≈£î+≥THêïe⁄? Ä kÕúq+˝À ˙y˚ ñ+fÒ @+ #˚kÕÔe⁄?

eTq Á|ü|ü+#·+ 63
 bÕsƒ¡+ eTq Ç\T¢
7
nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T $<ë´s¡Tú\T..
• Äyêdü+ jÓTTø£ÿ ÁbÕeTTK´‘·qT >∑T]+∫ ‘Ó\T|ü>∑\s¡T.
• ‘·q Çs¡T>∑T bıs¡T>∑T yê] ìyêkÕ\qT >∑T]ÔkÕÔs¡T. ìyêdü+ nìï Je⁄\ ÁbÕ<∏ä$Tø£ nedüs¡eTì
ø£qT>=+{≤s¡T.

H
• $$<Ûä s¡ø±\ Ç+&É¢qT >∑T]ÔkÕÔs¡T, ù|<ä\ ìyêdü dæú‹>∑‘·T\≈£î ø±s¡D≤\T ø£qT>=+{≤s¡T.

ES
• ÄyêkÕ\˝À _Ûqï‘·«+ nqï~ yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+<äì ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.

AD
• |ü≈£åî\T, »+‘·Te⁄\T, ø°≥ø±\≈£î ≈£L&Ü Äyêdü+ nedüs¡eTì ns¡ú+ #˚düT≈£î+{≤s¡T.

PR
A
eTq≈£î Ç\T¢ m+<äT≈£î nedüs¡+ ?
R

eTq+<ä]ø° ñ+&É{≤ìøÏ Ç\T¢ nedüs+¡ . eTq≈£î m+&É,

H
D

yêq, #·*, <äTeTTà, Á≈£Ls¡eTè>±\ qT+&ç s¡ø£åD≈£î Ç\T¢

AN

nedüs¡+. ˇø£ s√E sêE yêfi¯fl ‘ê‘·j·T´ M~Û>∑T+&Ü

yÓfi¯óÔHêïs¡T. bÕ‘· ìyêdü+ kÕúq+˝À ø=‘·Ô Ç\T¢ ø£≥º&É+ yês¡T
T

>∑eTì+#ês¡T.
ER

‘ê‘·jT· ´ : zVt≤! ø=‘·Ô Ç\T¢ ø£&ÉT‘·THêïs¡T.

SC

sêE : ne⁄qT ‘ê‘·j·T´, #ê˝≤ ô|<ä›~>±

ñ+~.
‘ê‘·jT· ´ : ø±˙ Çø£ÿ&É ˇø£ >∑T&çôd ñ+&˚~ n+<äT˝À ˇø£ #êø£* e´øÏÔ ñ+&˚yê&ÉT.
sêE : ‘ê‘·j·T´! eTq Ç\T¢ ø=‘·Ô>± ø£{≤ºsê ?
‘ê‘·jT· ´ : ne⁄qT MT Hêqï ∫qï>± ñqï|ü&ÉT ô|+≈£î{Ï+{À¢ ñ+&˚yêfi¯¢+.
sêE : z¨! Á|üdüTÔ‘·+ eTq+ |üø±ÿ Ç+{À¢ ñ+≥THêï+. ø±ã{Ϻ, Ç+&É¢˝À #ê˝≤ s¡ø±\T ñHêïsTT ø£<ë? ‘ê‘·j·T´!
‘ê‘·jT· ´ : ne⁄qT, Ä~e÷qe⁄&ÉT >∑TVü≤˝À¢ ìedæ+#˚yê&ÉT. ø±˙ Á|üdüTÔ‘·+ eTqTwüß\T s¡ø£s¡ø±\ Ç+&É¢˝À ìedædüTÔHêïs¡T.
sêE : >∑TVü≤˝À¢Hê ‘ê‘·j·÷´! #ê˝≤ ÄX¯Ãs¡´+>± ñ+<˚!

64 ‘·s¡>∑‹ - 3
‘ê‘·jT· ´ : eTq+ Ç+{ÏøÏ yÓ[flq ‘·sê«‘· ˙≈£î ˇø£ |ü⁄düÔø£+ ÇkÕÔqT. n+<äT˝À s¡ø£s¡ø±\ Ç+&É¢ >∑T]+∫ $e]+#ês¡T. ˙e⁄
Ä |ü⁄düÔø±ìï #·~$‘˚ yê{Ï >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTÔ+~.
ìyêkÕ\ |ü]D≤eTÁø£eT+
#ê˝≤ ø±\+ øÏ+<ä≥ eTìwæ m˝≤ ìedæ+#˚yê&√ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
øÏ+<ä Çe«ã&çq ∫Á‘ê\qT >∑eTì+∫ Çfi¯fl |ü]D≤eTÁø£e÷ìï ‘Ó\TdüTø√+&ç.

 

H
ES
>∑TVü≤\T |ü⁄]\T¢ eT{Ϻ\T¢

AD
PR
  
A
R
H
D

ô|+≈£î{Ï\T¢ &Üu≤Ç\T¢ ãVüQfi¯ n+‘·düTú\ uÛÑeq+

AN

ô|<ä›\ e÷≥
MT ô|<ä›\qT n&ç– yês¡T m≥Te+{Ï Ç+&É¢˝À ñ+&˚yês√ ‘Ó\TdüTø√+&ç.
T
ER

$$<Ûä s¡ø±\ Ç+&ÉT¢

eTq+ Ç+&É¢ |ü]D≤eTÁø£e÷ìï >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêï+.
SC

Ç|ü&ÉT, eTq #·T≥÷º ñqï Á|ü»\T yê] Ç+&ÉT¢ m˝≤ ø£{≤ºs√ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.

Á|ü»\T Ç+&É¢qT ø£≥Tºø√e&ÜìøÏ Ä<Ûës¡|ü&çq n+XÊ\T

• yê‘êes¡D+ • Ä]úø£ |ü]dæú‹
• \uÛ´Ñ eTj˚T´ kÕeTÁ– • dü\ú + \uÛ´Ñ ‘·

eTq+ $$<Ûä s¡ø±\ e´≈£îÔ\T ìedæ+#˚ $$<Ûä s¡ø±\ Ç+&É¢qT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.

eTq Á|ü|ü+#·+ 65
 Hê ù|s¡T #Ó+#·j·T´. H˚qT q\¢eT\ n&É$˝À
ìedædTü +Ô {≤qT. Ç~ e÷ Ç\T¢. #ê˝≤ |ü≈îå£ \T, »+‘·Te⁄\T
e÷ #·T≥÷º ñ+{≤sTT. e÷ neTà, Hêqï s¡øs£ ø¡ ±\ |ü+&ÉT,¢
<äT+|ü\T, ‘˚H,Ó ∫+‘·|+ü &ÉT, ≈£î+≈£î&ÉT ø±j·T\T n&É$˝À
qT+&ç ùdø£]kÕÔs¡T. yê{Ïì dü+‘·˝À n$Tà _j·T´+,
≈£Ls¡>±j·T\T, düãT“\T, e÷≈£î ø±e\dæq düsT¡ ≈£î\T ‘ÓkÕÔsT¡ .

#Ó+#·j·T´ Ç+{Ïì >∑eTì+#·+&ç

Ç\T¢ m˝≤ ñ+~ ?
MT Ç+{ÏøÏ Ä Ç+{ÏøÏ ‘˚&Ü ñ+<ë ?

H
ne⁄qT nsTT‘˚ @ $<Ûä+>± ‘˚&Ü ñ+~ ?

ES
AD
Hê ù|s¡T sêE. y˚T+ >∑T&çôd˝À ìedækÕÔ+.
PR
>√&É\ìï yÓ<äTs¡T‘√ ì]à+#·ã&ç ñ+{≤sTT.
ô|’ø£|ü ø=ã“] ˝Ò<ë ‘ê{Ï Ä≈£î\‘√ ˝Ò<ë
A
R

>∑&綑√ ø£|üŒã&ç ñ+≥T+~.

H
D
AN

Hê ù|s¡T y˚T]. y˚T+ ô|+≈£î{Ï\T¢˝À

T

ìedækÕÔ+. >√&É\T Ç≥Tø£, dæyÓT+≥T‘√

ER

‘·j·÷¬s’ ñ+{≤sTT. ô|’ø£|ü ô|+≈£î\‘√

ø£|üŒã&ç ñ+≥T+~. e÷≈£î y˚dü$˝À #ê˝≤
SC

#·\¢>± ñ+≥T+~.

Hê ù|s¡T $»jYT. y˚T+ eT{Ϻ Ç+{Ï˝À

ñ+{≤+. >√&É\T, Ç+{Ï ô|’ø£|ü eT{Ϻ‘√ #˚dæ
ñ+≥T+~. eT{Ϻì ~yÓTà\T>± e÷]Ã
m+&Éu…&É‘ês¡T. e÷ Ç\T¢ y˚dü$˝À
#ê˝≤ #·\¢>± ñ+≥T+~.

66 ‘·s¡>∑‹ - 3
 Hê ù|s¡T CÀwü|òt. y˚T+ sê‹‘√ ø£{Ϻq Ç+{À¢
ñ+{≤+. Ç+{Ï >√&É\T, ô|’ø£|ü sê‹‘√ ø£≥ºã&ç
ñ+≥T+~. á s¡ø£yÓTÆq Ç+&ÉT¢ sêj·T\d”eT
õ˝≤¢˝À¢ ø£qã&É‘êsTT.

Hê ù|s¡T s¡õj·÷. y˚T+ ãVüQfi¯ n+‘·düTú\

uÛÑeq+˝À 3e n+‘·düTú˝À ñ+≥THêï+. >∑~

H
>√&É\T Ç≥Tø£\T, dæyÓT+≥T, #Óø£ÿ‘√ ì]à+#·ã&ç

ES
ñ+{≤sTT. #·\TesêsTT‘√ |üs¡#·ã&ç ñ+{≤sTT.
e÷≈£î ø±s¡TqT ì\|ü&ÜìøÏ düú\+,

AD
n+<äyÓTÆq ‘√≥ ñ+~.

PR
Hê ù|s¡T s¡dü÷˝Ÿ. y˚T+ Ç+{Ï ($˝≤¢)˝À
A

ñ+≥THêï+. >∑~ >√&É\T Ç≥Tø£\T, dæyÓT+{Ÿ‘√

R

ì]à+#·ã&ç ñ+{≤sTT. e÷ Ç+{À¢

H

4 >∑<äT\THêïsTT. Ç+{Ï H˚\ #·\TesêsTT‘√

D

|üs¡#·ã&ç ñ+≥T+~. e÷≈£î ø±s¡TqT

AN

ì\T|ü⁄≈£îH˚+<äT≈£î düú\+,
n+<äyÓTÆq ‘√≥ ñ+~.
T
ER
SC

Hê ù|s¡T XË’\T. y˚TeTT >∑T&Üs¡+˝À

ìedækÕÔ+. >∑T&Üsê\T ø±Hê«dt >∑T&ɶ‘√ ‘·j·÷¬s’
ñ+{≤sTT. yÓ<äTs¡T u§+>∑T\qT M{ÏøÏ Ä<Ûës¡+>±
ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. y˚T+ ˇø£#√{Ï qT+&ç Ç+ø√
#√{ÏøÏ ã‘·ø£{≤ìøÏ yÓfi¯SÔ ñ+{≤+.

á s¡ø£yÓTÆq >∑T&Üsê\T eTq≈£î ìsêàD≤\T »]π> #√≥, uÛÑeHê\T ì]à+#˚ düú\+˝ÀqT, $T*≥Ø ôd’ì≈£î\T yês¡T |üì#˚ùd
#√≥ y˚düT≈£î+{≤s¡T. n˝≤π> düs¡ÿdt˝À |üì#˚ùdyês¡T ≈£L&Ü >∑T&Üsê\T y˚düT≈£î+{≤s¡T. m+<äT≈£+fÒ yês¡T ˇø£ ÁbÕ+‘·+ qT+&ç
Ç+ø√ ÁbÕ+‘êìøÏ yÓfi¯fle\dæ ñ+≥T+~.

eTq Á|ü|ü+#·+ 67
 ø±s¡yêHé : Ç~ ã+&ç #·Áø±\T, f…Æs¡¢‘√ ì]à+#·ã&ç ñ+≥T+~. ˇø£ ÁbÕ+‘·+ qT+&ç
Ç+ø√ ÁbÕ+‘êìøÏ q&É|ü&ÜìøÏ M\T>± ñ+≥T+~.

• MTs¡T @ s¡ø£yÓTÆq Ç+{À¢ ñ+≥THêïs¡T ?

@ Çfi¯¢sTT‘˚ ˇø£#√{Ï qT+&ç Ç+ø√#√{ÏøÏ e÷s¡Ã{≤ìøÏ M\T>± ñ+{≤jÓ÷ yê{Ïì ªª‘ê‘êÿ*ø£ ìyêkÕ\Tμμ n+{≤s¡T. n˝≤
e÷s¡Ã&ÜìøÏ M\Tø±ì Çfi¯¢qT ªªXÊX¯«‘· ìyêkÕ\Tμμ n+{≤s¡T.

H
ES
ø£#êà Çfi¯ó¢, |üø±ÿ Çfi¯ó¢
eTq+ $$<Ûä s¡ø±\ Çfi¯¢ >∑T]+∫ H˚s¡TÃ≈£îHêï+. Çfi¯ó¢ 2 s¡ø±\T>± $uÛÑõ+#·ã&ç ñHêïsTT. n$ ø£#êà Ç\T¢, |üø±ÿ Ç\T¢.

AD
PR
A
R

@ Ç\T¢ eT{Ϻ, >∑&ç¶#˚ ì]à+#·ã&ç ñ+{≤jÓ÷ yê{Ïì ø£#êà Ç\T¢

H

n+{≤s¡T. nìï >∑T&çôd\T ø£#êà Çfi‚¢.

D
AN
T
ER

Ç≥Tø£\T, ÇdüTø£, ÇqTeTT‘√ ì]à+#·ã&çq Çfi¯ì¢ ï+{Ï˙ ªª|üø±ÿÇ\T¢μμ

SC

n+{≤s¡T. á s¡ø£yÓTÆq Ç\T¢ #ê˝≤ <äè&ÛÉ+>± ñ+{≤sTT.

Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
• Çfi¯ó¢ ˇø£ <ëì‘√ Ç+ø=ø£{Ï ‘˚&Ü>± ñ+{≤sTT m+<äT≈£î ?
• ø=ìï ≈£î≥T+u≤\T XÊX¯«‘·+>± ˇπø Á|ü<˚X¯+˝À ñ+&És¡T. ˇø£ Á|ü<˚X¯+ qT+&ç Ç+ø√ Á|ü<˚XÊìøÏ yÓfi¯SÔ ñ+{≤s¡T.
m+<äT≈£î Ç˝≤ »s¡T>∑T‘·T+~ ? yês¡T m≥Te+{Ï düeTdü´\qT m<äTs=ÿ+≥T+{≤s¡T ?

68 ‘·s¡>∑‹ - 3
ø£è‘·´+
øÏ+~ìe«ã&çq Çfi¯flqT >∑T]Ô+∫ yê{Ï ù|s¡T¢ sêj·T+&ç.

H
ES
$$<Ûäs¡ø±\ ô|’ø£|ü\T

AD
Ç+{ÏøÏ ñ+&˚ ô|’uÛ≤>±ìï ô|’ø£|ü n+{≤s¡T.
øÏ+~ Ç∫Ãq s¡ø£s¡ø±\ ô|’ø£|ü\qT |ü]o*+#·+&ç? PR
A
R
H
D
AN

˝ÀVü≤|ü⁄ sπ ≈£î\T
T

ø±+Áø°≥T ô|’ø£|ü
ER
SC

ô|+≈£î\ ô|’ø£|ü

>∑&ç¶ Ä≈£î\‘√ ø£|üŒã&çq ô|’ø£|ü

nìïs¡ø±\ Çfi¯fl ô|’ø£|ü\T ˇπø $<Ûä+>± ˝Òe⁄ nqï~ eTq+ >∑T]Ô+#ê+ ø£<ë! ø=ìï #·<äTqT >±qT, @≥yê\T>±qT ñHêïsTT.

Ç+{Ï ô|’ø£|ü @≥yê\T>± ì]à+#·ã&ç ñ+≥T+~ m+<äT≈£î ?

eTq Á|ü|ü+#·+ 69
 Ç˝≤ #˚<ë›+ !

1. H˚\ô|’ ñ+#·ã&çq πs≈£î 2. Ç≥Tø£ô|’ @≥yê\T>± 3. ¬s+&ÉT Ç≥Tø£\ô|’ @≥yê\T>±

ñ+#·ã&çq πs≈£î ñ+∫q πs≈£î

H
ES
ô|’ ∫Á‘ê\˝Àì 3 πs≈£î\˝À @ πs≈£îô|’ qT+&ç ˙s¡T ‘·«s¡>± øÏ+~øÏ Á|üeVæ≤düTÔ+~ ? m+<äT≈£î ?
|üP]\T¢ ô|’ø£|ü uÛÑeHê\ e÷~]>± #·<äTqT>± ñ+fÒ @+ »s¡T>∑T‘·T+~ ?

AD
Ç+{Ï˝Àì kÂø£sê´\T
PR
nq÷wü ‘·q ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, nqï<äeTTà\‘√ ø£*dæ 2 >∑<äT\Tqï Ç+{À¢ ìedædüTÔ+~. yês¡T ˇø£ >∑~˝À e+≥ #˚j·T&É+, ‹q{≤ìøÏ,
¬s+&Ée >∑~ f…*$»Hé #·÷&É{≤ìøÏ, #·<äTe⁄ø√&ÜìøÏ, ìÁ<äb˛e&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–düTÔHêïs¡T.
A
R

Á|”‹ ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\‘√ ø£*dæ πøe\+ ˇø£ >∑~ Ç+{À¢ ìedædüTÔ+~. yês¡T nø£ÿ&É m˝≤
H

ìedækÕÔs√ }Væ≤+#·+&ç? MT Ç\T¢ m˝≤ ñ+~?

D
AN

MT Ç+{À¢ @j˚T kÂø£sê´\T ñHêïsTT.

ø£è‘·´+
T

MTøÏwüºyÓTÆq Ç\T¢ u§eTà ^j·T+&ç

ER
SC

70 ‘·s¡>∑‹ - 3
MT bıs¡T–+{ÏøÏ yÓ[fl @j˚T kÂø£sê´\THêïjÓ÷ >∑eTì+#·+&ç?
øÏ+~ |ü{Ϻø£˝À ø=ìï edü‘·T\T Çe«ã&ܶsTT. yê{Ϭø<äTs¡T>± () e÷s¡Tÿ ô|≥º+&ç.

e.dü+. Ç+{Ï˝À ñqï kÂø£s´¡ + ne⁄qT ø±<äT

1. Vü‰\T
2. |ü&øÉ >£ ~∑
3. e+≥>∑~

H
4. eTs¡T>∑T<=&ç¶

ES
5. ‘√≥

AD
6. ˙{Ï kÂø£s¡´+
7. $<äT´‘·TÔ PR
A
8. ‘·\T|ü⁄\T
R
H

9. øÏ{øÏ \° T
D
AN

X¯óÁuÛÑ‘· ` |ü]X¯óÁuÛÑ‘·
ˇø£ Ç+{À¢ nìï kÂø£sê´\Tqï|üŒ{Ïø° <ëìï X¯óÁuÛÑ+>± ñ+#·Tø√e&É+ #ê˝≤ eTTK´+.
T
ER

MT Ç+{Ïì X¯óÁuÛÑ+>± ñ+#·T≈£î+{≤yê?

SC

˙ |ü⁄düÔø±\T, ô|qTï\T, ô|ì‡\T¢ #·~$q ‘·sê«‘· mø£ÿ&É ñ+#·T‘êe⁄?

ˇø£ y˚fi¯ MT Ç+{À¢ #Ó‘·Ô≈£î+&û ˝Òø£b˛‘˚ @+ #˚kÕÔe⁄?

ø=ìï Ç\T¢ X¯óÁuÛÑ+>± ñ+{≤sTT. n≥Te+{Ï Çfi¯¢qT #·÷dæq|ü⁄&ÉT nìï edüTÔe⁄\T #ê˝≤ bı+~ø£>± neTsêÃs¡T nì|ædüTÔ+~.
ø=ìï Çfi¯ófl n+<ä+>± ñ+&Ée⁄. Ç\T¢ m˝≤+{Ï<H’Ó ê n~ >∑T&çôdH’ ê, ô|+≈£î{Ïfis¢¯ TTHê, |üø±ÿÇ\T¢ nsTTHê eTq+ edüTeÔ ⁄\T bı+~ø£>±
neT]Ñ˚ n~ X¯óÁuÛÑ+>± ø£ì|ædüTÔ+~. Ç≥Te+{Ï X¯óÁuÛÑyÓTÆq Çfi¯¢˝À ìedæ+#·&É+ ns√>∑´ø£s¡+ ≈£L&Ü.

eTq Á|ü|ü+#·+ 71
MT Ç+{Ï #·T≥÷º #Ó‘·Ô n˝≤π> e~˝ÒùdÔ @eTe⁄‘·T+~ ?
MT Ç+{Ï #·T≥÷º #Ó‘·ÔqT X¯óÁuÛÑ|üs¡#·≈£î+&Ü n˝≤π> e~˝ÒùdÔ <äTsê«düq edüTÔ+~. <√eT\T, á>∑\T eè~∆ #Ó+<äT‘êsTT. eTq+
m|ü&É÷ #Ó‘·ÔqT eTq Ç+{ÏøÏ <ä÷s¡+>± |ü&˚j·÷*. eTq Ç\T¢ m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT X¯óÁuÛÑ+>± ñ+#·Tø√yê*.

Ç\T¢ ˝Òì Á|ü»\T

\ø£àå DY yêfi¯fl }] qT+&ç $XÊK|ü{≤ïìøÏ e\dü e#êÃ&ÉT. ñ<√´>∑+ ø√dü+ yÓ‹øπ Á|üjT· ‘·ï+˝À ñHêï&ÉT. n‘·ì ≈£î≥T+ã+ ø=~› s√E\
bÕ≥T ¬s’˝Ò«ùdºwüHé˝À ñ+&Ée\dæ e∫Ã+~. yê]øÏ ìedæ+#·&ÜìøÏ düú\+ <=s¡ø£q+<äTq yês¡T ô|ò¢ÌzesY Á_&ç® øÏ+<äøÏ yê] eTø±+
e÷sêÃs¡T.

H
ES
˙e⁄ m|ü&Ó’Hê ô|ò¢ÔzesY Á_&ç® øÏ+<ä ˝Òø£ ô|<ä› ô|<ä› ô|’|ü⁄\˝À ìedæ+#˚yê]ì #·÷XÊyê?

AD
PR
A
R
H
D
AN
T
ER
SC

ô|’|ü⁄˝À¢ ìedædüTÔqï Á|ü»\T ô|ò¢ÌzesY Á_&ç® øÏ+<ä ìedædüTÔqï Á|ü»\T

• yês¡T n˝≤ ìedæ+#·&ÜìøÏ ø±s¡D≤\T @$T{Ï ?

• yês¡T es¡¸+, #·*, >±* qT+&ç ‘·eTqT ‘êeTT @ $<Ûä+>± s¡øÏå+#·T≈£î+{≤s¡T ?
• Ç˝≤+{Ï Ç\T¢qT ˙e⁄ m|ü&Ó’q #·÷XÊyê ?
• ø=+‘·eT+~ Á|ü»\≈£î Ç\T¢ ñ+&Ée⁄. m+<äT≈£î ?
• yês¡T m≥Te+{Ï düeTdü´\qT m<äTs=ÿ+{≤s¡T ?
• Ç\T¢ ˝Òì yê]ì #·÷dæq|ü⁄&ÉT ˙πøeTì|ædüTÔ+~ ?

72 ‘·s¡>∑‹ - 3
»+‘·Te⁄\ Ç\T¢ / ìyêkÕ\T
Á|ü»\T mø£ÿ&É ìedækÕÔs√ eTq+ #·÷XÊ+. »+‘·Te⁄\≈£î ≈£L&Ü ìyêkÕ\T ñ+{≤j·Tì ˙yÓ|ü&Ó’Hê Ä˝À∫+#êyê ?
øÏ+~ Ç∫Ãq ∫Á‘êìï #·÷&É+&ç.

»+‘·Te⁄\≈£î ìyêkÕ\T m+<äT≈£î nedüs¡+ ?

H
ES
»+‘·Te⁄\≈£î ≈£L&Ü ìyêkÕ\T nedüs¡+. ìyêkÕ\T »+‘·Te⁄\qT m+&É, #·*, yêq, X¯Á‘·Te⁄\ qT+&ç s¡øÏådüTÔ+~. n$

AD
$$<Ûä s¡ø±˝…’q ìyêkÕ\˝À ìedækÕÔsTT. ø=ìï n&Ée⁄\˝À ìedækÕÔsTT. ø=ìï eTq‘√ bÕ≥T>± ìedækÕÔsTT. ø=ìï »+‘·Te⁄\T
‘·eT ìyêkÕ\T ‘êy˚T ì]à+#·T≈£î+{≤sTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î Á≈£Ls¡eTè>±˝…q’ dæ+Vü≤+, m\T>∑Tã+{Ï n&Ée⁄\˝Àì >∑TVü≤˝À¢ ìedækÕÔsTT,
≈£î+<˚\T, ñ&ÉT‘·\T u§]j·T˝À¢qT, |ü≈£åî\T >∑÷fi¯ófl˝ÀqT ìedækÕÔsTT.PR
A
ø=ìï »+‘·Te⁄\ Ç+&É¢ ∫Á‘ê\qT >∑eTì+#·+&ç
R
H
D
AN

|üø>åÏ ÷∑ &ÉT u§]j·T #Ó≥Tº

|üXó¯ e⁄\ XÊ\
T
ER
SC

>∑TVü≤
¬øHÓï˝Ÿ
ø√fi¯flãT≥º bÕeTT\ |ü⁄≥º

>∑TÁs¡|⁄ü XÊ\ NeT\ |ü⁄≥º >=Á¬s\ <=&ç¶

|ü+<äT\ <=&ç¶

eTq Á|ü|ü+#·+ 73
˙{Ï˝À #˚|\ü T, ‹$T+>∑˝≤\T e+{Ï Je⁄\T ìedækÕÔsTT.
ø£|Œü , yÓTTdü* e+{Ï »+‘·Te⁄\T H˚\ ô|q’ / ˙{Ï˝ÀqT ìedækÕÔsTT.

H
ES
AD
PR
A
R
H
D
AN

ìyêdü+ ˝Òì »+‘·Te⁄\T ≈£L&Ü ñHêïj·Tì ˙≈£î ‘Ó\TkÕ ?

T

ø√‘·T\T, @qT>∑T\ e+{Ï »+‘·Te⁄\T n&É$˝À ‹s¡T>∑T‘·÷ ñ+{≤sTT. yê{ÏøÏ Á|ü‘´˚ ø£+>± ìyêkÕ\T ˝Òe⁄.
ER
SC

øÏ+~ Ç∫Ãq yêø±´\T dü‘·´yÓ÷/ ndü‘·´yÓ÷ m<äTs¡T>± ñqï Áu≤¬ø≥¢˝À >∑T]Ô+#·+&ç.

1. >∑TÁs¡+ |üX¯óe⁄\ bÕø£˝À ìedædüTÔ+~ ( )
2. |ü⁄* >∑TVü≤˝À ìedædTü +Ô ~ ( )
3. #˚|ü #Ó≥Tºô|’ ìedædTü +Ô ~ ( )
4. ‘êuÒ\T H˚\ô|’q, ˙{Ï˝À ìedædüTÔ+~ ( )
5. @qT>∑T, õsê|ò” ìyêdü+ ˝Òì »+‘·Te⁄\T ( )

74 ‘·s¡>∑‹ - 3
|ü≈£åî\ >∑÷fi¯ófl
|ü≈îå£ \ ìyêkÕìï ªª>∑÷fi¯óflμμ n+{≤s¡T. |ü≈îå£ \T ‘·eT |æ\\¢ qT dü+s¡ø+åÏ #·&ÜìøÏ >∑÷fi¯ófl ø£≥Tºø=+{≤sTT. |ü⁄\¢\T, >∑&¶ç |üs≈¡ \£ T, Ä≈£î\T,
|ü‹,Ô r>∑\T ñ|üj÷Ó –+∫ ‘·eT >∑÷fi¯flqT ø£≥Tºø=+{≤sTT.

á |üøÏåì #·÷&É+&ç. n~ @$T #˚düTÔ+<√ #Ó|üŒ>∑\sê ?

n~ ‘·q |æ\¢\≈£î ÄVü‰sêìï ‹ì|ædüTÔ+~.

H
Ç~ ˇø£ |æ#·TÃø£. n~ ‘·q >∑÷fi¯óflqT #Ó≥¢ô|’q, Ç+{Ï

ES
<ä÷˝≤\ ô|’q ø£≥Tºø=+≥T+~. n~ ø£Ás¡|ü⁄\¢\T, >∑&ç¶,
Ä≈£î\T, |ü‹Ô Ç+<äT≈£î ñ|üj÷Ó –düT+Ô ~.

AD
PR
A
R

eÁ&É+– |æ≥º #Ó≥¢ ø±+&ÜìøÏ ô|<ä› ‘=Ás¡\T #˚dæ

H

‘·q ìyêkÕìï ì]à+#·T≈£î+≥T+~.

D
AN
T
ER

–õ>±&ÉT #Ó≥¢ ∫>∑Ts¡¢\˝À >∑&ç¶, ø£Ás¡|ü⁄\¢\qT ñ|üjÓ÷–+∫ ‘·q

SC

>∑÷fi¯óflqT ø£≥Tº≈î£ +≥T+~. n~ >∑÷&ÉT øÏ+~ yÓ|’ ⁄ü q Á|üy•˚ +#·&ÜìøÏ

ˇø£ <ë«sêìï @s¡Œs¡#T· ø=+≥T+~.

eTq+ |ü≈£åî\T, »+‘·Te⁄\T yê{Ï ìyêkÕ\qT ø£≥Tº≈£î+{≤j·Tì ‘Ó\TdüT≈£îHêï+. eTq #·T≥÷º |ü]düsê\˝À #ê˝≤ s¡ø±\
ø°≥ø±\T ≈£L&Ü ñHêïsTT.

ø°≥ø±\≈£î ≈£L&Ü ìyêkÕ\THêïj·÷ ?

eTq Á|ü|ü+#·+ 75
ø°≥ø±\≈£î ≈£L&Ü ìyêkÕ\T ñHêïsTT

‘˚HÓ |ü≥Tº kÕ˝…>∑÷&ÉT |ü≥Tº |ü⁄s¡T>∑T

ø=ìï »+‘·Te⁄\T, |ü≈£åî\T eTq‘√ bÕ≥T ìedækÕÔsTT

H
ES
AD
PR
A
R
H
D
AN

|æ\¢\÷ ! H˚qT øÏ{Ϻì

T
ER

düTeT+‘Y ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\‘√ bÕ≥T ìedækÕÔqT. H˚qT C…Á] nH˚ m\Tø£ ø=s¡≈£î m<äTs¡T #·÷düTÔHêïqT. n~ ≈£L&Ü e÷‘√ bÕ≥T
ñHêï ø£\T>∑T˝À ìedædüTÔ+~. ã+{Ï nH˚ ≈£îø£ÿ ‘·q ¬øHÓï˝À¢ ìÁ~düT+Ô ~. Äe⁄\T, >=Á¬s\T, y˚Tø£\T e÷‘√ bÕfÒ ìedækÕÔsTT.
SC

nsTT‘˚ n$ e÷ Ç+{ÏøÏ yÓ\T|ü\ ìedækÕÔsTT.

Hê‘√ bÕ≥T>± e÷ e+≥ >∑~øÏ s¡+&ç. ø=ìïkÕs¡T¢ á>∑\T, u§~›+ø£\qT nø£ÿ&É #·÷kÕÔ+, e÷ ô|s¡{Ï˝À ø±≈£î\T, ∫\Tø£\T,
ñ&ÉT‘·\T ‘·eT ìyêkÕ\qT @s¡Œs¡#·Tø=+{≤sTT. nqï≥Tº eTs¡∫b˛j·÷qT. ã\T¢\T, ‘=+&É\T ≈£L&Ü nø£ÿ&˚ ñHêïsTT.
y˚TeT+<äs¡+ ø£\dæ Çø£ÿ&˚ ñ+{≤+. düTeT+‘Y bÕsƒ¡XÊ\≈£î yÓfi‚fleTT+<äT ÄVü‰s¡+, ˙s¡T e÷≈£î ÇkÕÔ&ÉT.

MT Ç+{À¢ @<Ó’Hê ô|+|ü⁄&ÉT »+‘·Te⁄ ñ+<ë ?

<ëìøÏ ˙e⁄ ÄVü‰s¡+, ˙fi¯ófl ÇkÕÔyê ?

76 ‘·s¡>∑‹ - 3
|ü≈£åî\T, »+‘·Te⁄\ |ü≥¢ <äj·T

ô|’ ∫Á‘ê\qT >∑eTì+∫q|ü&ÉT ˙πøeTì|ædüTÔ+~ ?

H
eTq˝≤π> |ü≈£åî\T, »+‘·Te⁄\T ≈£L&Ü ùd«#·Ã¤>± ‘·eT J$‘êìï

ES
>∑&ÉbÕ\ì nqT≈£î+{≤sTT.

AD
»+‘·Te⁄\ |ü≥¢ <äj·T
>∑‘· k˛eTyês¡+ H˚qT bÕsƒX¡ Ê\≈£î yÓfifl‚ <ë]˝À |üøåÏ >∑÷&ÉT #Ó≥Tºô|’ qT+&ç øÏ+<ä |ü&ç ñ+&É≥+ >∑eTì+#êqT.
PR
<ëìì H˚qT ô|ø’ Ï rdæq|ü&ÉT >∑÷&ÉT ì+&Ü >∑T&ÉT¢ ñHêïsTT. sêE Ä >∑T&Éq¢ T |ü>\∑ >={≤º\ì nqTø=Hêï&ÉT.
A
H˚qT n‘·ìì n&ÉTø¶ =ì, yê{ÏøÏ Vü‰ì #˚jT· ≈£L&É<ìä , yê{Ï ø=s¡≈î£ ‘·*¢ m+‘·>± @&ÉTdüT+Ô <√ nì yê]+#êqT.
R

n+‘·˝ÀH˚ ‘·*¢ø±øÏ >∑T&ÉT¶ ø√dü+ ns¡e&É+ >∑eTì+#ê+. sêE #Óf…ºøÏÿ |üøÏå >∑T&ÉT¢qT πøåeT+>± ø=eTàô|’
H

ñ+#ê&ÉT. sêE, neT\ »+‘·Te⁄\≈£î Vü‰ì #˚j·Tsê<äì ìHê<ë\T Ç#êÃs¡T.

D
AN

ø°\ø£ |ü<ë\T
T
ER

ìyêdü+, ø±s¡yêHé, ø£#êà Ç\T¢, |ü&Ée Ç\T¢, ãVüQfi¯ n+‘·düTú\ uÛÑeq+, XÊX¯«‘· ìyêdü+,
‘ê‘êÿ*ø£ ìyêdü+.
SC

eTq+ @$T H˚s¡TÃ≈£îHêï+ ?

• Ç\T¢ eTq≈£î edü‹, s¡ø£åD ÇdüTÔ+~.
• eTq+ eTq #·T≥Tº |üø£ÿ\ $$<Ûä s¡ø±\ Ç\T¢ >∑eTìkÕÔ+.
• es¡<ä\T, ‘·bòÕqT\T e∫Ãq|ü⁄&ÉT ‘ê‘êÿ*ø£ ìyêkÕ\T ì]àkÕÔs¡T.
• e\dü yÓfi‚fl Á|ü»\T >∑T&Üsê\˝À ìedækÕÔs¡T.
• |ü≈£åî\T, »+‘·Te⁄\≈£î ≈£L&Ü J$+#·&ÜìøÏ Çfi¯óflHêïsTT.

eTq Á|ü|ü+#·+ 77
 nuÛÑ´düq+ yÓTs¡T>∑T|üs¡T#·Tø√+&ç

I. $wüj·÷e>±Vü≤q
1. ø£#êà Ç+{ÏøÏ, |üø±ÿ Ç+{ÏøÏ >∑\ ‘˚&Ü˝Ò$ ?
2. eTq≈£î Ç\T¢ m+<äT≈£î nedüs¡+ ?
3. >∑T&Üsê\˝À, ô|’|ü⁄\˝À ìedæ+#˚ Á|ü»\≈£î m˝≤+{Ï kÕj·T+ #˚j·÷* ? ˙e⁄ yê]øÏ @$<Ûä+>± kÕj·T|ü&É‘êe⁄ ?
II. Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+

H
4. B|æÔ #Ó≥Tºô|’q ñqï ‘˚HÓ|ü≥TºqT >∑eTì+∫+~. ÄyÓT ‘˚HÓ|ü≥Tº >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√yê\ì nqTø=+~. ÄyÓT

ES
ñbÕ<Ûë´j·TTì @j˚T Á|üX¯ï\T n&ÉT>∑T‘·T+~.

AD
III. Á|üjÓ÷>±\T ` πøåÁ‘· |ü]o\q\T
5. $$<Ûä s¡ø±\ »+‘·Te⁄\, |ü≈£åî\, ø°≥ø±\ ìyêkÕ\qT >∑eTì+∫ yê{Ï ù|s¡¢qT ‘Ó\Œ+&ç.
IV. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T ` ÁbÕC…≈£îº\T PR
6. MT Çs¡T>∑Tbıs¡T>∑T Çfi¯fl ô|’ø£|ü\qT >∑eTì+∫ øÏ+~ |ü{Ϻø£qT |üP]+#·+&ç.
A
R

Ç+{Ï ô|’ø£|ü
H

e.dü+. Ç+{Ï s¡ø£+

D

#·<Tä qT @≥yê\T
AN
T
ER
SC

V. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+

7. ◊dtÁø°+ |ü⁄\¢\T, n–Z|ü⁄\¢\‘√ ˇø£ >∑T&çôd qeT÷HêqT ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç.
VI. |Á Xü +¯ dü
8. ˙≈£î |üøÏå/ |æ*¢/ ≈£îø£ÿ e+{Ï ô|+|ü⁄&ÉT ÁbÕDÏ ñqï≥¢sTT‘˚ <ëìì ˙e⁄ m˝≤ dü+s¡øÏåkÕÔe⁄ ?

78 ‘·s¡>∑‹ - 3
 bÕsƒ¡+
8 }]øÏ b˛<ë+

nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T $<ë´s¡Tú\T..

• s¡yêD≤≈£î ñ|üjÓ÷–+#˚ edüTÔe⁄\T, >∑Ts¡TÔ\T dü÷∫ø£\T, dü÷∫ø£qT ‘Ó*ù| uÀs¡T¶\qT, uÛ≤e Á|ükÕs¡
e÷sêZ\qT >∑T]ÔkÕÔs¡T.

H
• s¡yêD≤≈£î nqTdü+<ÛëqeyÓTÆq Á|ü<˚XÊ\T ãdtkÕº+&é, ¬s’˝Ò«ùdºwüHé, ô|Á{À˝Ÿ |ü+|ü⁄ yÓTT<ä˝…’q yê{Ïì

ES
>∑T]ÔkÕÔs¡T.
• >∑‘·+˝À, es¡Ôe÷q+˝À yê&ÉT‘·Tqï s¡yêD≤ kÕ<ÛäHê\ eT<Ûä´ ‘˚&Ü\qT >∑eTìkÕÔs¡T.

AD
• $$<Ûä s¡yêD≤ kÕ<ÛäHê\qT ñ|üjÓ÷–+∫ Á|üj·÷DÏ+∫q $$<Ûä Á|ü<˚XÊ\T, ø£è‘ê´\T, edüTÔe⁄\qT
>∑÷]Ã Ç+ø± yê] nqTuÛÑyê\qT qyÓ÷<äT #˚j·T>∑\T>∑T‘ês¡T
PR
• $$<Ûä edüTÔe⁄\ u§eTà\T ^j·T&É+, ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+, qeT÷Hê\qT #˚j·T&É+, e÷´|t\qT ^j·T&É+,
ìHê<ë\qT, |ü<ë´\qT sêj·T&É+ yÓTT<ä˝…’q$ #˚j·T>∑\T>∑T‘ês¡T.
A
R
H

á bÕ≥qT bÕ&ÉT<ë+ !
D
AN

<ä M˝Ÿ‡ ÄHé <ä ãdt>√ sö+&é m+&é sö+&é

sö+&é m+&é sö+&é
T

sö+&é m+&é sö+&é

ER

Ä˝ŸÁ‘·÷ <ä {ÖHé

<ä yÓ’|üsY‡ ÄHé <ä ãdt >√ dæ«wt, dæ«wt, dæ«wt
SC

dæ«wt, dæ«wt, dæ«wt

Ä˝Ÿ <ä {ÖHé
<ä Vü‰sYï ÄHé <ä ãdt >√dt ;|t ;|t ;|t
Ä˝Ÿ Á‘·÷ <ä {ÖHé
<ä &√sY‡ ÄHé <ä ãdt >√ zô|Hé
m+&é wü{Ÿ
Ä˝ŸÁ‘·÷ <ä {ÖHé
<äM˝Ÿ‡ ÄHé<ä ãdt >√sö+&é m+&é sö+&é
sö+&é m+&é sö+&é
sö+&é m+&é sö+&é

eTq Á|ü|ü+#·+ 79
 Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
1. á π>j·T+ <˚ì>∑T]+∫?
2. ˙e⁄ m|ü&Ó’Hê ãdüT‡˝À Á|üj·÷DÏ+#êyê? m|ü&ÉT?

eTqT, &˚$&é, dü©yéT, uÛ≤eq\T #ê˝≤ dü+‘√wü+>± ñHêïs¡T. ø£s¡÷ï\T˝À »]π> ˇø£ |ü+&ÉT>∑ #·÷&É{≤ìøÏ yÓfi≤fl\ì
nqT≈£î+≥THêïs¡T. Ms¡T ø£s¡÷ï\T õ˝≤¢˝À >∑\ |ü+#·*+>±\ ÁbÕ+‘êìøÏ #Ó+~q $<ë´s¡Tú\T. n+<äs¡T yêfi¯fl $Vü‰s¡ j·÷Á‘·ø√dü+
#·]Ã+#·T≈£î+≥THêïs¡T.

H
ES
Hê ù|s¡T dü©yéT.
e÷ Hêqï, neTà ø£s¡÷ï\T˝À uÛÑeq ìsêàD

AD
Hê ù|s¡T eTqT. e÷ Hêqï
ø±]à≈£î\T. yês¡T s√p ‘·T+>∑uÛÑÁ<ä q~ì Ä{ÀÁ&Ó’esY. H˚qT e÷ Hêqï‘√
<ë≥&ÜìøÏ |ü&Éeô|’ Á|üj·÷DÏ+∫, yês¡T |üì#˚düTÔqï
ÁbÕ+‘êìøÏ #˚s¡‘ês¡T. H˚qT e÷ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\‘√
PR ø£*dæ Ä{À˝À ekÕÔqT.
Çø£ÿ&çøÏ ekÕÔqT.
A
R
H
D
AN

Hê ù|s¡T uÛ≤eq. e÷ Hêqï Hê ù|s¡T &˚$&é. e÷ nqïj·T´ ø£s¡÷ï\T˝À

yÓ’<äT´&ÉT. H˚qT e÷ Hêqï‘√
T

#·<Tä e⁄‘·THêï&ÉT. Á|ü‹s√p yÓ÷{≤s¡T

ER

ø£\dæ ø±s¡T˝À ekÕÔqT. ôd’øÏ˝Ÿô|’ ø±˝ÒJøÏ yÓfi¯‘ê&ÉT. H˚q÷ e÷

nqïj·T´‘√ ø£*dæ yÓ÷{≤s¡T ôd’øÏ\Tô|’
SC

ekÕÔqT.

Hê ù|s¡T |ü⁄wüŒ. ôd’qT‡ ñbÕ<Ûë´sTTì>±

|üì#˚dTü HÔ êïqT.
H˚qT ôd’qT‡ Á|ü<äs¡ÙqXÊ\≈£î, e÷ $<ë´s¡Tú\‘√
ø£\dæ ãdüT‡˝À yÓfió¯ ‘·THêïqT.

80 ‘·s¡>∑‹ - 3
• Ç|üŒ{Ï es¡≈L£ $qï $es¡D\ qT+&ç me¬ses¡T @ yêVü≤Hê\˝À Á|üj÷· DÏ+#ês√ #Ó|Œü +&ç. Ç+ø± eT]ø=ìï yêVü≤Hê\qT ‘Ó\Œ+&ç.
• ˙e⁄ Á|üj·÷DÏ+∫q yêVü≤Hê\ ù|s¡T¢ ‘Ó*j·TCÒj·TT.
eTs¡Tdü{Ï s√E $<ë´s¡Tú\+‘ê bÕsƒ¡XÊ\≈£î ‘·«s¡>± #˚sês¡T. $Vü‰s¡j·÷Á‘· yÓfi¯fl&ÜìøÏ ãdüT‡qT mø±ÿs¡T. ãdüT‡ ø£s¡÷ï\T
ãdtkÕº+&ÉT≈£î #˚sT¡ ≈£î+~.

H
ES
AD
PR
ãdt kÕº+&ÉT
A
R

ãdüT‡\T ì\T|ü⁄ düú˝≤ìï ªªãdtkÕº+&éμμ n+{≤+.

H
D
AN

$$<Ûä ÁbÕ+‘ê\ qT+&ç e∫Ãq ãdüT‡\˙ï ãdtkÕº+&ÉT˝À ì\T|ü⁄‘ês¡T. nø£ÿ&É Á|üj÷· DÏ≈î£ \T
ãdüT‡ø√dü+ y˚∫ ñ+&É{≤ìøÏ, ≈£Ls√Ãe&ÜìøÏ nqTyÓq’ dü\ú +(bòÕ{¢ ŸbÕò s¡+) ñ+≥T+~.
T
ER

ãdtkÕº+&ÉT˝À ˙≈£î @y˚T$T ø£ì|ækÕÔsTT?

SC

MT }s¡T≈£î Á|üj·÷DÏ+#·&ÜìøÏ ãdüT‡\T ñHêïj·÷? ˝Òø£b˛‘˚ ˙e⁄ m˝≤ Á|üj·÷DÏkÕÔe⁄?

ø£è‘·´+
á øÏ+~ ∫Á‘ê\qT #·÷&É+&ç. á yêVü≤Hê\ ù|s¡T¢ sêj·T+&ç.

...................... ...................... ...................... ......................

eTq Á|ü|ü+#·+ 81
 ...................... ...................... ...................... ......................

H
ES
...................... ...................... ......................

AD
PR
A
R

...................... ......................
H

Ç˝≤ #˚<ë›+ !
D
AN

ø£è‘·´+
T

Á|üj·÷D kÕ<ÛäHê\≈£î >∑\ #·Áø±\ <ë«sê yê{Ïì $uÛÑõ+∫ á øÏ+~ |ü{øϺ £˝À qyÓ÷<äT #˚j·T+&ç
ER
SC

¬s+&ÉT #·Áø±\T eT÷&ÉT #·Áø±\T Hê\T>∑T #·Áø±\T Hê\T>∑T ø£Hêï m≈£îÿe>∑\$ #·Áø±\T ˝Òì$

82 ‘·s¡>∑‹ - 3
 á øÏ+~ Á|üj·÷DkÕ<ÛäHê\T ˙≈£î ‘Ó\TkÕ?
Á|üdüTÔ‘·+ Ç$ ñ|üjÓ÷>∑+˝À ñHêïj·÷?

s¡yêD≤ e´edüú

H
á øÏ+~ ∫Á‘ê\qT #·÷&É+&ç

ES
á yêVü≤Hê\T mø£ÿ&É Á|üj·÷DÏkÕÔsTT? (s√&ÉT¶ô|’, ˙{Ïô|’, >±*˝À)

AD
PR
A
R
H
D
AN

ãdüT‡ $e÷q+ |ü&Ée / z&É

T

ø±s¡T¢ , u…≈’ î£ \T, Ä{À\T yÓTTˆˆq$ s√&ÉT¶ MT<ä q&ÉTkÕÔsTT. |ü&eÉ \T, z&É\T ˙{Ï MT<ä Á|üj÷· DÏkÕÔsTT. $e÷Hê\T,
ER

ôV≤*ø±|òsºü \Y T >±*˝À Á|üj÷· DÏkÕÔsTT.

SC

s√&ÉT¶ e÷sêZ\T
s¡yêD≤ $<Ûëq+˝À eTTK´yÓTÆq$ s√&ÉT.¢ s√&ÉT¢ ‘·j·÷ØøÏ yê&˚ |ü<ësêú\qT ã{Ϻ s√&É¢qT ª6μ s¡ø±\T>± $uÛÑõ+#·e#·TÃ

eT{Ϻ s√&ÉT¶ Á>±yÓ˝Ÿ s√&ÉT¶ mÁs¡eT{Ϻ s√&ÉT¶

eTq Á|ü|ü+#·+ 83
 Á>±HÓ{’ Ÿ s√&ÉT¶ ‘ês¡T s√&ÉT¶ ø±+Áø°{Ÿ s√&ÉT¶

MT }]˝À @ $<ÛäyÓTÆq s√&ÉT¢ ñHêïsTT?

H
ES
H˚qT nì˝Ÿ! H˚qT ø£s¡÷ï\T õ˝≤¢˝Àì ªeT#·Ã\|üP]μ˝À ìedækÕÔqT. e÷ }]˝À ø£+ø£s¡ s√&ÉT¢
ñHêïsTT. e÷ }] qT+&ç me¬s’Hê ôV’≤<äsêu≤<é yÓfi≤fl\qT≈£î+fÒ, $_Ûqï s√&É¢ $<ÛëHê\T >∑\ e÷sêZ\

AD
<ë«sê Á|üj÷· DÏ+#ê*. eTT+<äT>±, <ä>sZ∑ ˝¡ À ñqï ªdü+C≤eT\μ nH˚ |ü≥Dº ≤ìøÏ #˚sê*. ‘·sê«‘· ôV≤’ <äsêu≤<äT≈£î
PR
yÓfi‚fl ãdüT‡qT C≤rj·T s¡Vü≤<ë]ô|’ mø£ÿ&ÜìøÏ õ˝≤¢ πø+Á<äyÓTÆq ø£s¡÷ï\T≈£î #˚s¡Tø√yê*.
A
R
H
D
AN

˙e⁄ m|ü&Ó’Hê yÓTÆ\T sêfi¯flqT #·÷kÕyê?

n$ <˚ìì dü÷∫kÕÔsTT?
T
ER
SC

s√&É¢≈£î ≈£L&Ü ù|s¡T¢ ñ+{≤sTT

MT≈£î ‘Ó\TdüT ø£<ë ! ø=ìï s√&Éq¢ T eTq+ ù|s¡‘¢ √ |æ\TkÕÔ+. ø=ìï s√&ÉT¢ nø£ÿ&É ñqï Á|üuTÑÛ ‘·« ø±sê´\j·÷\ ù|s¡‘¢ √ ø£*|æ |æ\eã&É‘êsTT
- ñ<ëVü≤s¡D≈£î ÄdüT|üÁ‹ s√&ÉT,¶ |ü+#êsTTr ø±sê´\j·T+ s√&ÉT.¶ ø=ìï s√&ÉT¢ Á|üeTTK e´≈£îÔ\ ù|s¡¢‘√ |æ\eã&É‘êsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î
|üfÒ˝Ÿ s√&ÉT¶, >±+BÛ s√&ÉT¢ yÓTTˆˆ$.
ø£è‘·´+
eTqT, ÄyÓT ùdïVæ≤‘·T\T ø£s¡÷ï\T˝Àì $$<Ûä dü÷∫ø£qT ‘Ó*ù| uÀs¡T¶\qT >∑eTì+#ês¡T. yê{Ïô|’ sêdæ ñqï dü+»„\T, yêø±´\qT
>∑T]+∫ {°#·sYqT n&ç>±s¡T. Á|üj·÷DÏ≈£î\ ne>±Vü≤qø√dü+, Á|üe÷<ë\T »s¡>∑≈£î+&Ü, Á{≤|òæø˘ nkÂø£sê´\qT n]ø£≥º&ÜìøÏ á
uÀs¡T¶\qT @sêŒ≥T #˚kÕÔs¡ì {°#·sY #ÓbÕŒs¡T.

84 ‘·s¡>∑‹ - 3
 á øÏ+~ >∑Ts¡TÔ\T <˚ìì dü÷∫kÕÔjÓ÷ ‘Ó\TkÕ !

bÕsƒ¡XÊ\ ÁbÕ+‘·+ JÁu≤ Áø±dæ+>¥ eTT+<äTqï yêVü≤Hêìï <ë≥e<äT›

H
Ç+ø± eT]ìï ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+ !

ES
eTqT, ÄyÓT ùdïVæ≤‘·Tsê\T ø£\dæ s√&ÉTô¶ |’ q&ÉTdüTHÔ êïs¡T. nìï yêVü≤Hê\T ªms¡T|ü⁄s¡+>∑T dæ>ï∑ ˝Ÿ μ |ü&qç |ü&ÉT

AD
Ä–q$. ‹]– |ü#·Ãs¡+>∑T dæ>∑ï˝Ÿ |ü&çq|ü&ÉT yêVü≤Hê\T ø£~* eTT+<äT≈£î b˛sTTq$. Ç+ø± eT]ìï
dæ>∑ï˝Ÿ‡qT, ìHê<ë\qT ≈£L&Ü >∑eTì+#ês¡T. PR
A
R

MT≈£î ‘Ó\TkÕ Á{≤|òæø˘ dæ>∑ï˝Ÿ‡˝À ñ+&˚ s¡+>∑T\T y˚{Ïì ‘Ó*j·TCÒkÕÔjÓ÷.

H
D

ø£è‘·´+
AN

á øÏ+~ |ü{Ϻø£qT |üP]+#·+&ç, á yêVü≤Hê\qT q&çù| e´≈£îÔ\qT @eT+{≤s√ sêj·T+&ç.

T

yêVü≤q+ ù|s¡T yêVü≤Hê\qT q&çù| e´øÏÔ

ER

ãdüT‡
SC

|ü&eÉ

$e÷q+

s¬ \’ T

˙e⁄ bÕsƒ¡XÊ\≈£î m˝≤ yÓfi¯‘êe⁄?

eTq Á|ü|ü+#·+ 85
ø£è‘·´+
Hê ôd’øÏ\T
ªeTqTμ #ê˝≤ ñ‘·T‡ø£‘·˝À ñHêï&ÉT. ‘·qøÏwüºyÓTÆq ôd’øÏ\TqT yêfi¯fl Hêqï ãVüQeT‹>± Ç#êÃ&ÉT. ÇB n‘·qT ãVüQeT‹>± bı+~q
ôd’øÏ\T. eTqT Ä ôd’øÏ\T˝Àì uÛ≤>±\qT ‘Ó\Tdæø√yê\ì nqTø=Hêï&ÉT. MTs¡T n‘·ìøÏ düVü‰j·T+ #˚j·T>∑\sê? øÏ+<ä Ç∫Ãq uÛ≤>±\
ù|s¡¢qT yê{Ï dü+K´\ Ä<Ûës¡+>± øÏ+<ä Çe«ã&çq ∫Á‘·+˝Àì uÛ≤>±\ô|’ Ä dü+K´\qT sêj·T+&ç.
1. ô|&É˝Ÿ 2. d”{Ÿ 3. Vü‰´+&ç˝Ÿ 4. #Ó’qT 5. #·Áø£+

H
ES
AD
PR
A
R

yêVü≤Hê\≈£î ÄVü‰s¡+
H

eTqT yêfi¯fl Hêqï‘√, "Hêqï ! ˙e⁄ ãC≤s¡TøÏ ôdø’ \Ï T MT<ä m+<äT≈£î yÓfió¯
D

‘·THêïe⁄?" nì n&ç>±&ÉT, n+<äT≈£î yêfi¯fl Hêqï"ìqï »]–q ã+<é

AN

ø±s¡D+>± }]˝À e⁄qï ô|Á{À˝Ÿ ã+≈£î\˙ï eT÷dæy˚XÊs¡T. n+<äTe\¢

T

Hê ã+&ç˝À ô|Á{À˝Ÿ ˝Ò<äT."

ER
SC

yêVü≤q+ q&ÉbÕ\+fÒ @$T ø±yê*?

ô|Á{À\T ã+≈£î n+fÒ @$T{Ï?
˙ Ç+{ÏøÏ <ä>∑Z]˝À ô|Á{À˝Ÿ ã+≈£î @<Ó’Hê ñ+<ë?

yêVü≤Hê\T q&ÉbÕ\+fÒ Ç+<ÛäHê\T nedüs¡+. yêVü≤Hê\T q&É|ü&ÜìøÏ ô|Á{À\T, &ûõ˝Ÿ, CNG e+{Ï Ç+<ÛäHê\T ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.

Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ $<äT´‘Y, CNG Ç+<ÛäHê\‘√ q&ç#˚ yêVü≤Hê\qT ñ|üjÓ÷–+#·eTì Á|ü#ês¡+ #˚düTÔ+~ m+<äT≈£î?

86 ‘·s¡>∑‹ - 3
#·<äe+&ç ` Á|ü‹düŒ+~+#·+&ç
&˚$&é ô|Á{À˝Ÿ ã+ø˘ e<ä› >∑\ dü÷#·q uÀs¡T¶qT >∑eTì+#ê&ÉT.
MTs¡T ≈£L&Ü Á|üø£ÿq Ç∫Ãq uÀs¡T¶qT #·~$ øÏ+~ Á|üX¯ï≈£î düe÷<Ûëq+ sêj·T+&ç.
ô|Á{À˝Ÿ ã+ø˘ e<ä› #˚j·T≈£L&Éì |üqT\qT sêj·T+&ç.
1 . ______________________________________

2 . ______________________________________

H
Á|üj·÷DÒ‘·s¡ kÂø£sê´\qT ñ|üjÓ÷–+#˚ yêVü≤Hê\T

ES
Ç|üŒ{Ï es¡≈£î eTq+ s¡ø£s¡ø±˝…’q Á|üj·÷D kÕ<ÛäHê\qT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêï+. Ç|ü&ÉT Ç‘·s¡ nedüsê\≈£î ñ|üjÓ÷–+#˚ $$<Ûä
s¡ø±\ yêVü≤Hê\qT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.

AD
øÏ+~ yêVü≤Hê\qT #·÷&É+&ç. á yêVü≤Hê\ >∑T]+∫ MT≈£î @$T ‘Ó\TdüT?
PR
A
R
H
D
AN
T
ER

n+ãT˝…H‡é s√&ÉT¶ s√\sY

SC

ô|ò’sY Ç+»Hé (n–ïe÷|üø£ yêVü≤q+) Ábı¬øs¢ TTHé

eTq Á|ü|ü+#·+ 87
 ø°\ø£ |ü<ë\T
Á|üj·÷D+, s¡yêD≤, Á{≤|òæø˘ dæï>∑˝Ÿ‡, dü÷∫ø£ uÀs¡T¶, ìHê<ä+, Á&Óe’ sY, Hê$≈£î&ÉT, ô|˝’ {… Ÿ, #·Áø£+,
ô|Á{À˝Ÿ |ü+|ü⁄, Ç+<ÛHä ê\T, CNG, n+ãT˝…H‡é .

eTq+ @$T H˚s¡TÃ≈£îHêï+ ?

H
•

ES
eTq+ ˇø£ #√≥T qT+&ç eTs√ #√≥TøÏ Á|üj·÷DÏ+#·&ÜìøÏ dü¬s’q s¡yêD≤ kÕ<ÛäHê\qT ñ|üjÓ÷–+#ê*.
• s√&ÉT¶ e÷sêZ\T, yêj·TT e÷sêZ\T, »\e÷sêZ\˝À eTTK´yÓTÆq s¡yêD≤ $<ÛëHê\T.

AD
• s√&ÉT¢ ‘·j÷· Ø˝À $_Ûqï |ü<ësêú\qT ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
• s√&ÉT¶ ìj·Te÷\qT bÕ{Ï+∫q≥¢sTT‘˚ Á|üe÷<ë\qT n]ø£≥ºe#·TÃqT. PR
• yêVü≤Hê\T q&Éyê\+fÒ Ç+<Ûäq+ nedüs¡+.
A
R
H
D
AN

nuÛÑ´düq+ yÓTs¡T>∑T|üs¡T#·Tø√+&ç
T

I. $wüj·÷e>±Vü≤q
ER

1. eTq Á|üj·÷D kÕ<ÛäHê\T @$?

SC

2. s¡yêD≤≈£î ñ|üjÓ÷–+#˚ »+‘·Te⁄\ @$?

3. #·Áø±\T ˝Ò≈£î+&Ü ø£~˝Ò yêVü≤Hê\T @$?
4. eT÷&ÉT #·Áø±\ yêVü≤Hê\≈£î ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«+&ç.
II. Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+
5. MT Á>±e÷ìøÏ s¡yêD≤ dü<äTbÕj·÷\T ˝Òø£b˛‘˚ @+ »s¡T>∑T‘·T+<√ ‘Ó\|ü+&ç.
III. Á|üjÓ÷>±\T ` πøåÁ‘· |ü]o\q\T
6. eTq #·T≥÷º ñ+&˚ $$<Ûä yêVü≤Hê\ e\q Á|üjÓ÷»Hê\T @$T{À $e]+#·+&ç.

88 ‘·s¡>∑‹ - 3
IV. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T ` ÁbÕC…≈£îº\T
7. MT M~Û˝À Á|üj·÷DÏ+#˚ $$<Ûä s¡yêD≤ kÕ<ÛäHê\T @$T{À ø=~›ùd|ü⁄ >∑eTì+∫ á øÏ+~ |ü{Ϻø£˝À
qyÓ÷<äT #˚j·T+&ç.
Á|üj÷· D kÕ<ÛHä ê\T yêVü≤Hê\ dü+K´

H
ES
m≈£îÿe>± ø£ì|æ+#˚ yêVü≤Hê\T @$?

AD
______________________________________________________________
‘·≈£îÿe>± ø£ì|æ+#˚ yêVü≤Hê\T @$T{Ï?
PR
A
______________________________________________________________
R
H

V. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+

D

8. |ü&Ée ∫Á‘êìï ^dæ, s¡+>∑T\T ~<ä›+&ç.

AN
T
ER
SC

VI. |Á Xü +¯ dü
9. Á|üj·÷D kÕ<ÛäHê\T>± eTq+ $$<Ûä »+‘·Te⁄\qT ñ|üjÓ÷–kÕÔ+. yê{Ï |ü≥¢ ˙e⁄
@$<Ûä+>± Á|üe]ÔkÕÔe⁄?
10. ˙≈£î $e÷q+ô|’ Á|üj·÷DÏ+#·&É+ Çwüºy˚THê? nsTT‘˚, @$T #˚j·÷\ì nqT≈£î+≥THêïe⁄?

eTq Á|ü|ü+#·+ 89
 bÕsƒ¡+
e÷{≤¢&ÉT≈£î+<ë+
9
nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T $<ë´s¡Tú\T..
• ø£*dæ e÷{≤¢&É≥+ ns¡ú+ #˚düT≈£î+{≤s¡T.
• düe÷#ês¡ Á|ükÕsêìøÏ ñ|üjÓ÷–+#˚ $$<Ûä s¡ø±\ |ü<ä∆‘·T\T, edüTÔe⁄\qT >∑T]ÔkÕÔs¡T.

H
• Ä<ÛäTìø£, ÁbÕNq ø£eT÷´ìπøwüHé eT<Ûä´ uÒ<Ûë\qT ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.

ES
• eTqTwüß\T, »+‘·Te⁄\˝À nqTdü]+#˚ $$<Ûä s¡ø±\ düe÷#ês¡ Á|ükÕs¡ |ü<ä∆‘·T\qT ns¡ú+
#˚düT≈£î+{≤s¡T.

AD
• $$<Ûä s¡ø±\ uÛ≤yê\qT, uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D+qT ne>±Vü≤q #˚düT≈£î+{≤s¡T.

PR
A
R

nqTsê<Ûä ‘ê‘·, Hêj·TqeTà\‘√ ø=+&Ü|ü⁄s¡+˝À ìyêdüeTT+≥T+~. ÄyÓT

H

Hêqï, neTà |ü\eTH˚s¡T˝À |üì #˚düTÔHêïs¡T. nq÷sê<ÛäøÏ yêfi¯fl neTà

D
AN

bò˛Hé #˚dæ+~.
neTà: Vü≤˝À! nq÷sê<Ûä. m˝≤ ñHêïe⁄?
T
ER

nq÷sê<Û:ä H˚qT u≤>∑THêïqT neTà.

neTà: ˙ Äs√>∑´+ m˝≤ ñ+~. m˝≤ #·<äTe⁄‘·THêïe⁄?
SC

nq÷sê<Û:ä H˚qT u≤>∑THêïqT, u≤>± #·<äTe⁄‘·THêïqT. qTe⁄« #Ó|æŒq≥Tº nìï ≈£Ls¡>±j·T\T ‹+≥THêïqT. Hêqï, nø£ÿ m˝≤
ñHêïs¡T?
neTà: yêfi¯ófl u≤>±H˚ ñHêïs¡T. nq÷sê<Ûä ˙ø=ø£ X¯óuÛÑyês¡Ô. á s√E MT |æìïøÏ bÕ|ü |ü⁄{Ϻ+~.
• yêfi¯ófl @$T #˚düTÔHêïs¡T?
• yê]<ä›s¡T m˝≤ e÷{≤¢&ÉT≈£î+≥THêïs¡T?
uÛ≤ee´ø°øÔ s£ D¡ (ø£eT÷´ìπøwüH)é
Ç‘·s¡T\≈£î eTq uÛ≤yê\qT, Ä˝À#·q\T ‘Ó*j·T |ü]#˚ $<ÛëHêìï uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D n+{≤s¡T.

90 ‘·s¡>∑‹ - 3
øÏ+~ ∫Á‘ê\qT |ü]o*+#·+&ç

|ü≥+ -1 |ü≥+ -2

|ü≥+ -1 yês¡T ˇø£]‘√ ˇø£s¡T @$<Ûä+>± e÷{≤¢&ÉT≈£î+≥THêïs¡T?

H
ES
|ü≥+ - 2 ˝À yês¡T m˝≤ e÷{≤¢&ÉT≈£î+≥THêïs¡T?

AD
MT≈£î ‘Ó\TkÕ !
PR
qè‘·´ ø£fi≤ø±s¡T\T, yÓTyÆ Té ø£fi≤ø±s¡T\T $$<Ûä s¡ø±\ dü+»„\ uÛ≤wüqT ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
qè‘·´ ø£fi≤ø±s¡T\T uÛ≤yê\qT e´ø°øÔ ]£ +#·T≥≈£î eTTÁ<ä\qT ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
A
R
H

eTq+ uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D m˝≤ #˚kÕÔ+?

D

ø£eT÷´ìπøwüHé eTTK´ ñ<˚X› +¯ eTq uÛ≤yê\T, Ä˝À#·q\T Ç‘·sT¡ \‘√ |ü+#·Tø√e≥+. ˇø£]‘√ ˇø£sT¡ s¬ +&ÉT s¡ø±\T>± ‘·eT uÛ≤yê\qT
AN

e´ø°Ôø£]+#·e#·TÃ. 1. eTÚœø£ dü+uÛ≤wüD 2. X¯ã› dü+uÛ≤wüD. eTÚœø£ dü+uÛ≤wüD˝À e´≈£îÔ\T ˇø£]H=ø£s¡T bò˛Hé <ë«sê ø±˙, |üs¡düŒs¡+
ø±˙ e÷{≤¢&ÉT≈£î+{≤s¡T. X¯ã› dü+uÛ≤wüD˝À e´øÏÔ ‘·q uÛ≤yê\qT Ä˝À#·q\qT Vü‰euÛ≤yê\ <ë«sê e´ø£Ô|ü]ùdÔ, Ç‘·s¡T\T ns¡ú+
T

#˚dTü ø√>∑\T>∑T‘ês¡T.
ER
SC

ø£è‘·´+
|ü≥+˝À e´ø£Ô|üs¡∫q Vü‰euÛ≤yê\qT >∑eTì+#·+&ç. M{Ïì ªªmyÓ÷J\Tμμ n+{≤s¡T. uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D ¬s+&ÉT $<Ûë\T>± »s¡T>∑T‘·T+~.
1. Á|ü‘·´ø£å uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D 2. |üs√ø£å uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D.
Á|ü‘´· ø£å uÛ≤ee´ø°øÔ s£ D¡
ùdïVæ≤‘·T\‘√, ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√, ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\‘√ e÷{≤¢&≥É + Á|ü‘´· ø£å uÛ≤ee´ø°øÔ s£ D¡ +. Çø£ÿ&É e´≈£î\Ô uÛ≤yê\qT, Ä˝À#·q\qT,
yê] X¯Øs¡ ø£<ä*ø£\ <ë«sê e´ø£Ô|üs¡TkÕÔs¡T. ø£s¡#ê\q+ nH˚~ Á|ü‘´· ø£å uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D.

eTq Á|ü|ü+#·+ 91
|üs√ø£å uÛ≤e e´ø°øÔ s£ D¡
eTq+ <ä÷s¡<ä]Ùì #·÷&É≥+ <ë«sê düe÷#ês¡+ ‘Ó\TdüTø√>∑\T>∑T‘ê+. Bìì |üs√ø£å uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D n+{≤s¡T.

eTq+ b˛dtøº ±sY\¶ T, bò˛Hé ø±˝Ÿ, yÓTsTT˝Ÿ, yÓTôdCŸ\T yÓTT<ä˝q’… yê{Ïì |üs√ø£å uÛ≤ee´ø°øÔ s£ D¡ ≈£î
ñ|üj÷Ó –kÕÔ+.
ô|<ä›\ e÷≥
$÷ ô|<ä›yês¡T <ä÷s¡+>± ñqï yê] ã+<ÛäTe⁄\‘√ m˝≤ e÷{≤¢&˚yês√ n&ç– ‘Ó\TdüTø√+&ç.
uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D #·]Á‘· Hê&ÉT ` H˚&ÉT
øÏ+~ ∫Á‘ê\qT |ü]o*+#·+&ç. Ç$ n˙ï |ü⁄sê‘·q ø±\+˝À eTqTwüß\T düe÷#êsêìï ‘Ó\T|ü&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#˚yês¡T.

H
ES
AD
PR
A
R
H
D

|ü⁄sê‘·q ø±\+˝À Á|ü»\T <ä÷s¡+>± ñqïyê]øÏ yês¡T #Ó|üŒ<ä\#·T≈£îqï~ &ÛÉ+ø±<Ûä«ì <ë«sê, bı>∑ <ë«sê dü+πø‘ê\T
AN

Çe«≥+, bÕe⁄sê\T <ë«sê ˝ÒK\T |ü+|ü≥+, eTqTwüß\ <ë«sê ˝Ò<ë >∑TÁs¡|ü⁄ kÕ«Ø #˚ùd yê] <ë«sê ˇø£ ÁbÕ+‘·+ qT+&ç y˚s=ø£
ÁbÕ+‘êìøÏ es¡Ôe÷Hê\T |ü+ù|yês¡T.
T
ER

Ç|ü&ÉT eTq+ <ä÷s¡+>± ñqï yê]øÏ yÓTsTT˝Ÿ, yÓTùdC…d,t yÓTôd+»sY <ë«sê eTq
uÛ≤yê\qT e´ø£Ô |üsT¡ düTHÔ êï+.
SC

$ìøÏ&ç ˝À|ü+ e⁄qï e´≈£îÔ\T ‘·eT uÛ≤yê\qT m˝≤ e´ø£Ô|üs¡TkÕÔs√ MT≈£î ‘Ó\TkÕ?

øÏ+<ä Ç∫Ãq dü+πø‘ê\qT (dü+»„\qT) #·÷&É+&ç

uÛ≤yê\qT dü+πø‘ê\ <ë«sê e´ø£Ô|üs¡T#·T≥qT dü+πø‘· uÛ≤wü n+{≤s¡T. #Ó${Ï, eT÷>∑(~yê´+>∑)
e´≈£îÔ\T ‘·eT uÛ≤yê\qT e´ø£Ô|üs¡T#·T≥≈£î dü+πø‘· uÛ≤wüqT ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.

92 ‘·s¡>∑‹ - 3
uÛ≤e e´ø°Ôø£s¡D nedüs¡+ @$T{Ï?

Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
• $÷s¡T m|ü&Ó’Hê ~wæºu§eTàqT #·÷kÕsê?
• ¬s’‘·T\T bı\+˝À m+<äT≈£î ~wæºu§eTàqT ô|&É‘ês¡T?
∫Á‘êìï |ü]o*+#·+&ç
|ü≈îå£ \T bı\+˝Àì <Ûëq´|ü⁄ –+»\qT ‹q≈£î+&Ü ñ+&É{≤ìøÏ s¬ ‘’ T· \T ~wæuº §eTà\qT
ô|&É‘ês¡T. |ü≈£åî\T ~wæºu§eTàqT #·÷dæ ø±|ü˝≤ eTìwæ>± }Væ≤+#·T≈£î+{≤sTT. Ç~ ≈£L&Ü
ˇø£ s¡ø£yÓTÆq uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D.Ò

H
$÷s¡T m|ü&Ó’Hê NeT\T e÷{≤¢&ÉTø√e&É+ #·÷kÕsê? NeT\T ‘·eT uÛ≤yê\qT

ES
m˝≤ e´ø£|Ô sü T¡ kÕÔsTT? NeT\T yê{Ï ø±fi¯ófl, ‘·\ <ë«sê ˇø£<ëì‘√ eTs=ø£{Ï ‘·eT uÛ≤yê\qT
e´ø£|Ô sü T¡ kÕÔsTT.

AD
|ü≈£åî\T, »+‘·Te⁄\T yê{Ï uÛ≤yê\qT ˇø£<ëì‘√ eTs=ø£{Ï e´ø£Ô|üs¡#>· ∑\yê?
»+‘·Te⁄\T m˝≤ uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D #˚kÕÔjÓ÷ $÷≈£î ‘Ó\TkÕ? PR
|ü≈£åî\T, »+‘·Te⁄\T yê{ÏøÏ ø£*π> ø√|ü+, Áù|eT, uÛÑj·T+ e+{Ï uÛ≤yê\qT s¡ø£s¡ø±\ |ü<ä∆‘·T\ <ë«sê e´ø£Ô|üs¡TkÕÔsTT.
A
$$<Ûä »+‘·Te⁄\T $$<Ûä |ü<ä∆‘·T\ <ë«sê uÛ≤yêìï e´ø£Ô|üs¡TkÕÔsTT.
R

i) <äèX¯´ uÛ≤e e´ø°Ôø£s¡D

H

• ‘êuÒ\T, q‘·Ô\T u…~]+|ü⁄\≈£î >∑T¬s’q|ü&É˝≤¢ s¡ø£åD ø√dü+ yê{Ï ‘·\qT eTT&ÉT#·T≈£î+{≤sTT.

D

• ≈£îø£ÿ\T dü+‘√wü+>± ñqï|ü&ÉT yê{Ï ‘√ø£qT }|ü⁄‘êsTT.

AN
T
ER
SC

ii) ÁX¯eD uÛ≤e e´ø°Ôø£s¡D

• @qT>∑T\T |ò”T+ø±s¡+ <ë«sê <ä÷s¡+>± ñqï Ç‘·s¡ >∑T+|ü⁄\‘√
e÷{≤¢&‘É êsTT.
• >∑T+|ü⁄˝À Ç‘·s¡ ‘√&˚fi¯flqT |æ\e&ÜìøÏ ‘√&˚fi¯ófl }fi¯ ô|&É‘êsTT.

MT ô|+|ü⁄&ÉT »+‘·TyÓ’q ≈£îø£ÿ $TeTà*ï Hêø£&É+ MT¬s|ü&Ó’Hê >∑eTì+#êsê? ≈£îø£ÿ n˝≤ m+<äT≈£î #˚düTÔ+~?
iii) düŒs¡Ù <ë«sê uÛ≤e e´ø°Ôø£s¡D
• ≈£îø£ÿ\T, |æ\T¢\T ‘·eT |æ\¢\qT Hêø£&É+ <ë«sê ‘·eT Áù|eTqT e´ø£|Ô üs¡TkÕÔsTT. n˝≤ Hêø£&É+ <ë«sê yê{Ï |æ\¢\qT
X¯óÁuÛÑ+ #˚kÕÔsTT, ñB›|üq+ #˚kÕÔsTT.
• ø√‘·T\T, ãã÷Hé\T Áù|eTqT ø£q|üs¡#·&ÜìøÏ ˇø£<ëìì ˇø£{Ï <äTe⁄«‘êsTT.
eTq Á|ü|ü+#·+ 93
 MT≈£î ‘Ó\TkÕ !
yê>∑˝Ÿ &Ü´Hé‡ nH˚~ ‘˚HÓ{°>∑\˝À ˇø£ s¡ø£yÓTÆq <äèX¯´ uÛ≤e e´ø°Ôø£s¡D. ≈£L* ‘˚HÓ{°>∑\T ÄVü‰s¡+
jÓTTø£ÿ düe÷#êsêìï Hê≥´+ <ë«sê ‘Ó*j·T|üs¡TkÕÔsTT.
yê>∑˝Ÿ &Ü´Hé‡

H
iv) s¡kÕj·Tìø£ uÛ≤e e´ø°Ôø£s¡D

ES
• |æ\T¢\T ‘·eT yêdüqqT >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ edüTÔe⁄\ô|’ s¡T<äT›‘êsTT.

AD
• bÕeTT\T, ≈£îø£ÿ\T X¯Á‘·Te⁄\qT >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ yê{Ï yêdüq C≤„Hêìï ñ|üjÓ÷–kÕÔsTT.

ø°\ø£ |ü<ë\T PR
A
uÛ≤ee´ø°øÔ s£ D¡ , dü+øπ ‘· uÛ≤wü, eTÚœø£ dü+uÛ≤wüD, X¯ã› dü+uÛ≤wüD, bò˛qT, ôd˝Ÿ bò˛qT, <äèX¯´ uÛ≤ee´ø°øÔ s£ D¡ ,
R
H

ÁX¯eD uÛ≤ee´ø°øÔ s£ D¡ , yê>∑˝Ÿ &Ü´Hé‡.

D
AN
T

eTq+ @$T H˚s¡TÃ≈£îHêï+ ?

ER
SC

• düe÷#êsêìï ˇø£] qT+&ç Ç+ø=ø£]øÏ #˚s¡y˚j·T&Üìï uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D n+{≤s¡T.

• uÛ≤e e´ø°Ôø£s¡D ¬s+&ÉT s¡ø±\T 1. Á|ü‘·´ø£å uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D 2. |üs√ø£å uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D.
• |üs√ø£å+>± e÷{≤¢&É{≤ìøÏ eTq+ b˛dtºø±s¡T¶\T, ôd˝Ÿbò˛qT\T, Ç+≥sY HÓ{Ÿ yê&É‘ê+.
• eTÚœø£ dü+uÛ≤wüD˝À e´≈£îÔ\T ˇø£]‘√ ˇø£s¡T H˚s¡T>± ø±˙ bò˛qT˝À ø±˙ e÷{≤¢&É‘ês¡T.
• X¯ã› dü+uÛ≤wüD˝À ˇø£s¡T ‘·q Ä˝À#·q\qT Vü‰euÛ≤yê\‘√ |ü+#·T≈£î+{≤s¡T.
• »+‘·Te⁄\T ≈£L&Ü ‘·eT uÛ≤yê\qT e´ø£Ô|üs¡TkÕÔsTT. <äèX¯´, ÁX¯eD, düŒs¡Ù, s¡kÕj·Tìø£ #·s¡´\ <ë«sê »+‘·Te⁄\T ‘·eT
uÛ≤yê\qT e´ø£|Ô sü T¡ kÕÔsTT.
• dü¬s’q düeTj·T+˝À dü¬s’q |ü]ø£sê\qT dü+uÛ≤wæ+#·&ÜìøÏ yê&Ü*.
• »+‘·Te⁄\ |ü≥¢ Áù|eTqT ø£qãs¡#ê*.

94 ‘·s¡>∑‹ - 3
 nuÛÑ´düq+ yÓTs¡T>∑T|üs¡T#·Tø√+&ç

I. $wüj·÷e>±Vü≤q
1. uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D nq>±H˚$T? <ä÷s¡+>± ñqï yê]‘√ $÷s¡T m˝≤ dü+uÛ≤wækÕÔs¡T?
2. |üs√ø£å uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D≈£î ¬s+&ÉT ñ<ëVü≤s¡D\T sêj·T+&ç.
3. $$<Ûä s¡ø±\ X¯ã› dü+uÛ≤wüD\ >∑T]+∫ sêj·T+&ç.
4. |üPs¡« ø±\+˝À dü+uÛ≤wæ+#·&ÜìøÏ yê&çq |ü<ä∆‘·T\ >∑T]+∫ sêj·T+&ç.
II. Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+

H
5. dü+πø‘· uÛ≤wü >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ MT {°#·s¡T >±]ì @j˚T Á|üX¯ï\T y˚kÕÔe⁄?

ES
III. Á|üjÓ÷>±\T ` πøåÁ‘· |ü]o\q\T
6. MT |ü]düsê\˝Àì ô|+|ü⁄&ÉT »+‘·Te⁄\ m˝≤ yê{Ï uÛ≤yê\qT e´ø£Ô|üs¡TkÕÔjÓ÷ >∑eTì+∫ sêj·T+&ç.

AD
IV. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T ` ÁbÕC…≈£îº\T
7. PR
|üs√ø£å uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D≈£î yê&˚ kÕ<ÛäHê\ >∑T]+∫ düe÷#êsêìï ùdø£]+∫ sêj·T+&ç.
V. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+
A
8. |üs√ø£å uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D≈£î yê&˚ Hê\T>∑T myÓ÷J\qT ^j·T+&ç.
R
H
D
AN
T
ER
SC

VI. |Á Xü +¯ dü
9. #Ó${Ï yês¡T dü+πø‘· uÛ≤wü˝À e÷{≤¢&ÉTø√e&É+ qTe⁄« >∑eTì+∫q|ü&ÉT m˝≤ Á|ü‹düŒ+~kÕÔe⁄?

eTq Á|ü|ü+#·+ 95
 bÕsƒ¡+
10 Ä≥\T ` $H√<ä+

nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T $<ë´s¡Tú\T..

• Ä≥\T, $H√<ä+ ø√dü+ e÷{≤¢&TÉ ‘ês¡T.
• Á|ü‹s√E Ä≥\T Ä&˚ n\yê≥Tì n_Ûeè~∆ #˚dTü ≈£î+{≤s¡T.
• Ç+&√sY>π yéT‡, W{Ÿ&√sY >π yéT‡qT eØZø]£ kÕÔsT¡ .

H
• Áø°&Ü dü÷Œ¤],Ô Áø°&\
É $~Û $<ÛëHê\T nqTdü]kÕÔsT¡ .

ES
AD
n~ ˇø£ kÕj·T+Á‘· düeTj·T+. |òüDÏ, düT+<äsY, #·]‘· Ä≥düú˝≤ìøÏ yÓfi≤fls¡T. nø£ÿ&É #ê˝≤eT+~ |æ\¢\T Ä&ÉT≈£î+≥THêïs¡T.
á $<Ûä+>± bÕ&ÉT‘·THêïs¡T. PR
A
#·|üŒ≥T¢ #·|üŒ≥T¢
R

#˚‘·T\T ø={Ϻ #·|üŒ≥T¢

H
D

bÕ≥\T $+≥÷ #·|üŒ≥T¢

AN

n&ÉT>∑T\T y˚jYT
n&ÉT>∑T\T y˚jYT
T

bÕ<ä+ ø={Ϻ n&ÉT>∑T\T y˚jYT

ER

bÕ≥\T $+≥÷ n&ÉT>∑T\T y˚jTY

SC

∫{Ϭø˝Ÿ y˚jYT
∫{Ϭø˝Ÿ y˚jYT
y˚fi¯flqT ø£*|æ ∫{Ϭø\T y˚jYT
bÕ≥\T $+≥÷ ∫{Ϭø\T y˚jYT

>∑+‘·T\T y˚jYT
>∑+‘·T\T y˚jYT
m–] m–] >∑+‘·T\T y˚jYT
bÕ≥\T $+≥÷ >∑+‘·T\T y˚jTY

96 ‘·s¡>∑‹ - 3
 |æ\¢\T ø£wüº|ü&ç #·<äTe⁄‘·÷ nuÛÑ´düqø£è‘ê´\˝À m\¢|ü&É÷ ìeT>∑ïyÓTÆ ñ+{≤s¡T. |æ\¢\T @<Ó’Hê ˇπø|üìì eTs¡˝≤ eTs¡˝≤
#˚j·T&É+ e\¢ $düT>∑T#Ó+<äT‘ês¡T. m|ü&É÷ |üì#˚j·T&É+ e\¢ ‘=+<äs¡>± n\dæb˛sTT $düT>∑T #Ó+<äT‘ês¡T. n|ü&É|ü&ÉT ø=+‘·
$sêeT+, $H√<ä+ M]øÏ #ê˝≤ nedüs¡+. ø±e⁄q eTq≈£î ø=+‘· $H√<ä+ nedüs¡+. Ç~ eTq*ï dü+‘√wüô|&ÉT‘·T+~.

Ä≥\T nH˚$ $H√<ë‘·àø£+, ø±e⁄Hê |æ\¢\T Ä≥\T Ä&É{≤ìï Çwüº|ü&É‘ês¡T. Ä≥\T Ä&É≥+ yê]ì
ñ‘˚Ô»+>± ñ+#·T‘·T+~.
á øÏ+~ ø=ìï ø£è‘ê´\T ù|s=ÿqã&çq$. MT øÏwüºyÓTÆq yê{ÏøÏ {Ïø˘ () >∑Ts¡TÔ ô|≥º+&ç.
á‘· {Ï.$ #·÷&É&É+ |ò+ü ø£Hå øé Ï yÓfifl¯ &É+

H
ES
Ä≥\T Ä&É≥+ ã&çøÏ b˛e⁄≥ |üØø£å\T sêj·T&É+

AD
Ç+{Ï|ìü u§eTà\T ^j·T&É+ &ÜHé‡ #˚j·T&É+

ø£<∏äÛ\T #·<äe&É+ ôd’øÏ\T ‘=≈£îÿ≥ PR Vü≤√yéT esYÿ #˚j·T&É+

|æ\¢\T $$<Ûä s¡ø±˝…’q Ä≥\qT Áø°&Üdüú\+˝À Ä&ÉT‘·THêïs¡T. yês¡T m˝≤+{Ï Ä≥\qT Ä&ÉT‘·THêïs√ #·÷<ë›e÷?
A
R
H
D
AN
T
ER
SC

˙e⁄ ≈£L&Ü ô|’ Ä≥\qT Ä&ÉT‘êyê? MTs¡T Ä&˚ Ç‘·s¡ Ä≥\qT ù|s=ÿq+&ç.

eTq Á|ü|ü+#·+ 97
Ç+&√sY π>yéT‡

#·<äs¡+>∑+ πøs¡yéTuÀsY¶ ncÕº ` #·e÷à yêeTq>∑T+‘·\T

ô|’Ä≥\˝À @yÓ’Hê ˙e⁄ Ä&É‘êyê?
˝À|ü\ Ä&˚ Ä≥\qT ªªÇ+&√sY >π yéT‡μμ n+{≤s¡T. ncÕº#eÓ Tà, #·<sä +¡ >∑+, |ü⁄*`y˚Tø£, yêeTq>∑T+‘·\T, >∑#÷ +>±j·T\T, #Ó˙’ dt #Óøÿ£ sY‡,
fÒãT˝Ÿ f…˙ïdt yÓTT<ä˝…’q$.

H
ES
ne⁄{Ÿ&√sY π>yéT‡

AD
PR
A
R
H
D
AN
T
ER

ø£u&ç¶ UÀ` UÀ
SC

dü+‘√wü+ ø√dü+ ˙e⁄ @$T #˚kÕÔe⁄?

Äq+<ä+ ø√dü+, eTq X¯Øs¡+ ‘˚*ø£>± ñ+&É≥+ ø√dü+ #˚ùd ÁøÏj·TH˚ $H√<ä+ n+{≤s¡T. me] ÄdüøÏÔ y˚Ts¡≈£î yês¡T
$$<Ûä s¡ø±\ ÁøÏj·T\qT #˚|ü&É‘ês¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î #·<äe&É+, Ä≥\T Ä&É≥+, dü+^‘·+ $q&É+, qè‘·´+, {Ï.$ #·÷&É≥+, ‘√≥|üì,
Á|üj·÷DÏ+#·&É+ yÓTT<ä˝…’q$. bÕsYÿ\T, ;#Y\T ø=ìï $H√<ä+ ø£*Z+#˚ Á|ü<˚XÊ\T.

U≤∞ düeTj·T+˝À ˙ ùdïVæ≤‘·T\T @$ ÄdüøÏÔ>± #˚düTÔHêïs√ >∑T]Ô+#·+&ç?

98 ‘·s¡>∑‹ - 3
 ÁøÏø¬ {Ÿ yê©u≤˝Ÿ

H
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç

ES
• ô|’q Ä≥\˝À y˚{ÏHÓ’Hê Ä&Üyê?

AD
• ˙≈£î ÇwüºyÓTÆq Ä≥ @~?
• á Ä≥\qT eTqyÓTø£ÿ&É Ä&É‘ê+?
PR
U≤∞ Á|ü<˚XÊ˝À¢ Áø°&Ü yÓTÆ<ëq+˝À Ä&˚ Ä≥\qT ªne⁄{Ÿ&√sY π>yéT‡μ n+{≤s¡T. ñ<ë: |òü⁄{Ÿu≤˝Ÿ, f…˙‡dt, f…ìïø±sTT{Ÿ e+{Ï
A
á Ä≥\T yÓTÆ<ëq+˝À Ä&ÉT‘ês¡T. ˇø£y˚fi¯ Áø°&Ü yÓTÆ<ëq+ n+<äTu≤≥T˝À ˝Òø£b˛‘˚ |æ\¢\T á Ä≥\ì M<ÛäT\˝À Ä&É‘ês¡T.
R
H
D
AN

‘ê&Ü≥ (dæÿ|æŒ+>¥) Ç+&√sY π>e÷? ne⁄{Ÿ&√sY π>e÷?

ø£è‘·´+
T
ER

MT }]˝À Ä&˚ Ä≥\ì ù|s=ÿq+&ç n$ mø£ÿ&É Ä&É‘ês√ sêj·T+&ç.

SC

Ä≥ù|s¡T Ç+&√sY ne⁄{Ÿ&√sY

˙e⁄ @yÓ’Hê ø=ìï Ä≥\qT ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\‘√ Ä&É‘êyê?

#·]‘·, ÄyÓT ‘·eTTà&ÉT, yêfi¯fl Hêqï ôd\e⁄\˝À Ä≥\T Ä&É‘ês¡T. ø=ìïkÕs¡T¢ yêfi¯ófl Ç+&√sY>π yéT‡ì, eT]ø=ìïkÕs¡T¢ ne⁄{Ÿ&√sY >π yéT‡ì
Ä&É‘ês¡T. #·]‘· f…ìïø±sTT{Ÿì, Á‘√ u≤˝ŸqT ‘·q ‘·eTTà&ÉT‘√ Ä≥dü\ú +˝À Ä&ÉT‘·T+~. ÄyÓT #·<sä +¡ >∑+, øπ s¡yTé ‡ ‘·q ‘·+Á&ç‘√ Ç+{Ï˝À
Ä&ÉT‘·T+~.

eTq Á|ü|ü+#·+ 99
ô|’ ù|sê Ä<Ûës¡+>± øÏ+~ |ü{Ϻø£qT |üP]+#·+&ç
Ä≥ù|s¡T ≈£î≥T+ã düuÛÑT´&ÉT

MT≈£î ‘Ó\TkÕ !

H
#Ó&ÉT>∑T&ÉT (ø£ã&û¶) eTq sêÁwüº Áø°&É.

ES
Vü≤ø° eTq C≤rj·T Áø°&É.

AD
ÁbÕ+rj·T Áø°&É PR
|ü˝…¢˝À |æ\¢\T $$<Ûä s¡ø±˝…’q Ä≥\T Ä&É‘ês¡T. ñ<ë: @&ÉT ô|+≈£î˝≤≥, ø√‹ø=eTà∫Ã, u§+>∑sê˝≤≥, |ü⁄*`y˚Tø£, eTT≈£îÿ –˝Ò¢ Ä≥,
A
R

‘=≈£îÿ&ÉT_\¢, H˚\`ã+&É, ø£Ásê_fi¯fl yÓTTˆˆ Ç$ ÁbÕ+rj·T Áø°&É\T.

H
D
AN
T
ER
SC

ô|’ ∫Á‘·+˝À Çe«ã&ɶ Ä≥\T MT≈£î ‘Ó\TkÕ?

MT¬s|ü&Ó’Hê ÁbÕ+rj·T Ä≥\T Ä&Üsê?
MT }]˝À MT ùdïVæ≤‘·T\T Ä&˚ Ä≥\T @$?

MT ÁbÕ+‘·+˝À ‘·s¡#·T>± Ä&˚ Ä≥\T @$?

ÁbÕ+rj·T Ä≥\qT Ä&˚+<äT≈£î nedüs¡eTj˚T´ |ü]ø£sê\T @$?
MTøÏwüºyÓTÆq ÁbÕ+rj·T Ä≥ @~?

100 ‘·s¡>∑‹ - 3
Ä≥\T ` Ä≥edüTÔe⁄\T
|òüDÏ, #·]‘·, düT+<äsY Á‘√u≤˝Ÿ Ä&É{≤ìøÏ ˇø£ ã+‹ì ‘Ó#êÃs¡T. #·+<äT, ‘·s¡TDY ªªø£Ásê_fi≤flμμ ‘Ó#êÃs¡T. #·+<ä÷ Hêqï yê] ÁbÕ+‘·+˝À
<=]πø ø£Ás¡\‘√ ø£Ásê_fi≤fl #˚XÊs¡T. eTq+ Ä≥\T Ä&˚+<äT≈£î ø=ìï |ü]ø£sê\T Ä≥ kÕeTÁ– nedüs¡+. f…˙ï ø±sTT{Ÿ Ä&˚+<äT≈£î
eTq+ ]+>¥`u≤˝ŸqT ‘ê&ÉTqT ñ|üjÓ÷–kÕÔ+.
eTq+ Ä≥\T Ä&É{≤ìøÏ kÕeTÁ– nedüs¡+. ]+>¥qT f…˙ïø±sTT{ŸøÏ, ‘ê&ÉT ‘ê&Ü≥≈£î nedüs¡+.

MTs¡T MT ùdïVæ≤‘·T\‘√ ÁøϬø{Ÿ Ä&É‘êsê? ÁøϬø{Ÿ Ä&˚+<äT≈£î m+‘·eT+~

Áø°&Üø±s¡T\T nedüs¡+?

H
ES
u≤˝Ÿ, u≤´{Ÿ, dü+º |t\T nH˚$ ÁøÏø¬ {Ÿ Ä&˚+<äT≈£î

AD
yê&˚ Áø°&Ü|ü]ø£sê\T.
PR
A
eTq+ ÁøϬø{Ÿ, f…ìïdt, yê©u≤˝Ÿ, u≤ôdÿ{Ÿ u≤˝Ÿ yÓTT<ä˝…’q$ u≤˝Ÿ‘√ Ä&É‘ê+.
R
H
D
AN

á Ä≥\ìï{Ïø° ˇπø u≤˝Ÿ yê&É‘êe÷?

T
ER

u≤˝Ÿ‘√ Ä&˚ Ä≥\qT ù|s=ÿq+&ç.

SC

eTq Á|ü|ü+#·+ 101

ø£è‘·´+
øÏ+~ Ä≥\≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï ùdø£]+#·+&ç.
e.dü+ Ä≥ù|s¡T Áø°&Üø±s¡T\ dü+K´ nedüs¡yÓTÆq Áø°&Ü edüTÔe⁄\T
1 #·<sä +¡ >∑+
2 øπ s¡yTé ‡
3 ø£ã&û¶
4 ÁøÏø¬ {Ÿ
|æ\¢\T {Ï.$ #·÷&É≥+ ø±˙ m\Áø±ºìø˘ |ü]ø£sê\‘√ M&çjÓ÷ π>yéT‡ Ä&É{≤ìï >±ì m+#·T≈£î+{≤s¡T. ø±˙ Ç˝≤+{Ï Ä≥\T
Ä&É≥+ <ë«sê yê] Äs√>∑´+ <Óã“‹+≥T+~. ø£fi¯flô|’ Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘·T+~. }ãø±j·T+ edüTÔ+~. |æ\¢\T Ä≥düú\+˝À s√E≈£î

H
ø£˙dü+ ¬s+&ÉT>∑+≥\T Ä&Ü*. kÕj·T+Á‘·+ 4 qT+&ç 6 es¡≈£î |æ\¢\T Ä&É{≤ìøÏ nqTyÓ’q düeTj·T+.

ES
AD
PR
A
n+<ä]øÏ Áø°&É\T
R

Á|ü‹ ˇø£ÿs¡T Áø°&É\qT #·÷&É{≤ìøÏ, Ä&É{≤ìøÏ Çwüº|ü&É‘ês¡T.

H

ôd\e⁄\˝À Ä≥düú˝≤˝À¢ mes¡T Ä&ÉT≈£î+{≤s¡T.

D

nu≤“sTT˝≤? ne÷àsTT˝≤? m+<äT≈£î ne÷àsTT\T Ä&É≥+ ˝Ò<äT!

AN

ne÷àsTT\qT Áø°&É\T Ä&É{≤ìøÏ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

T

Ä≥\T Äs√>±´ìïkÕÔsTT. MT neTàqT, nø£ÿ#Ó˝…¢fi¯flqT, ùdïVæ≤‘·T\qT Ä&ÉeTì Áb˛‘·‡Væ≤+#·+&ç.

ER

u≤\Ts¡T, u≤*ø£\T Á|ü|ü+#·+˝À nìï |üqT\T #˚j·T&ÜìøÏ kÕeTs¡ú´+ ø£*–j·TTHêïs¡T.

SC

eTq+ m+<äT≈£î Ä≥\T Ä&Ü*? (#·]Ã+#ê*)

102 ‘·s¡>∑‹ - 3
Ä≥\ e\q ñ|üjÓ÷>±\T
• Äq+<ä+, Äs√>∑´+ bı+<äT‘ê+.
• |üsd¡ Œü s¡ düV≤ü ø±s¡+, ◊ø£´‘·, |üsd¡ Œü s¡ ne>±Vü≤q, Hêj·Tø£‘«· \ø£Då ≤\T ˝≤+{Ï ñqï‘· e´øÏ‘Ô «· \ø£Då ≤\T n_Ûeè~∆ #˚dTü ≈£î+{≤s¡T.
• »≥Tº˝À |üì#˚j·T&ÜìøÏ, »≥Tº˝À Ä≥\T Ä&É{≤ìøÏ dæ<ä∆›+>± ñ+{≤s¡T.
• @ø±Á>∑‘·, düVü≤q+ n˝yê≥T #˚düT≈£î+{≤s¡T.
• $»j·÷ìï n+^ø£]+#·&É+, n|ü»j·÷ìï Äq+~+#·&É+ e+{Ï JeqHÓ’|ü⁄D≤´\T ô|+bı+~+#·T≈£î+{≤s¡T.
• ‘·eT e+‘·T e#˚Ães¡≈£î z|æø£‘√ m<äTs¡T#·÷&É≥+.
ˇø£ Ä≥˝À ¬>\Tbı+<ë\+fÒ »≥Tº˝À düuÛÑT´\+<äs¡÷ ø£*dæø£≥Tº>± Ä&Ée\dæ ñ+≥T+~. n˝≤ Ä≥\T Ä&˚≥|ü&ÉT
ø=ìïkÕs¡T¢ »j·T+ eT]ø=ìï kÕs¡T¢ n|ü»j·T+ m<äTs¡e⁄‘·T+~.
n|ü»j·T+ m<äTs¡j˚T´≥|ü&ÉT, ø£è+–b˛e&É+, m<äT{Ï yê]‘√ $yê<ë\≈£î yÓfi¯fl&É+ e+{Ï$ #˚j·Tsê<äT. »≥Tº˝À ñqï
Ä≥>±fi¯ófl |üs¡düŒs¡ düVü≤ø±s¡+‘√ ˇø£]H=ø£s¡T >ös¡$+#·Tø√e&É+ n˝e&ÉT‘·T+~. BìH˚ ãè+<ädü÷Œ¤]Ô n+{≤s¡T.

H
ãè+<ädü÷Œ¤]Ô‘√ ˙e⁄ »≥Tº˝À Ä&Éø£b˛sTTq≥¢sTT‘˚ @$T »s¡T>∑T‘·T+~?

ES
á øÏ+~ bı&ÉT|ü⁄ ø£<∏ä\qT dü]jÓÆTq ∫Á‘ê\‘√ »‘·|üs¡#·+&ç. yê{Ï düe÷<ÛëHê\qT Çe«ã&çq U≤∞\˝À

AD
|üP]+#·+&ç
1) qTe⁄« bÕeTTqT #˚sT¡ ≈£îqï|ü&ÉT
uÛÑj·T|ü&É≈£î, mø£ÿ&É+, ~>∑&É+
PR
A
á Ä≥˝À n‹ düVü≤»+
R

..........................................
H
D

2) q\T|ü⁄ ‘Ó\T|ü⁄ >∑fi¯ófl eT<Ûä´q

AN

sêE sêDÏ
T
ER

..........................................
SC

3) s¡+>∑T s¡+>∑T\ >±E ã+‘·T\T >∑T]

#·÷dæø=&ç‘˚ n˙ï ˙ kı+‘·+

..........................................

4) ¬sø£ÿ\T ˝Òe⁄ ø±ì Äø±X¯+˝À

ô|ô’ |ø¬’ fi¯ó‘·T+~.

..........................................

eTq Á|ü|ü+#·+ 103

Ä≥\T ` ìj·Te÷\T
Á|ü‹ Ä≥≈£î ø=ìï ìj·Te÷\T ñ+{≤sTT. yê{Ïì Ä≥>±fi¯fl+<äs¡÷ ‘·|üŒø£ bÕ{Ï+#ê*.

Ä≥\T Ä&˚≥|ü&ÉT n+<äs¡÷ ø£∫Ñ·+>± ìj·Te÷\ Á|üø±s¡+ Ä&Ü*. m˝≤+{Ï |ü]dæú‘·T\˝À

ìj·Te÷\qT ‘·|üŒ≈£L&É<äT. »j·÷|ü»j·÷\qT >∑÷]Ã Ä˝À∫+#·≈£î+&Ü Ä≥ô|’H˚ <äèwæº πø+ÁBø£]+#ê*.

MT Á>∑÷|ü⁄ yê]‘√ #·]Ã+∫, ø£ã&ç¶ Ä&˚≥|ü&ÉT bÕ{Ï+#·e\dæq ìj·Te÷\qT MT H√{ŸãTø˘˝À sêj·T+&ç.

H
ø£ã&ç¶ Ä≥ Ä&˚≥|ü&ÉT bÕ{Ï+#·e\dæq ìj·Te÷\T ˙≈£î ‘Ó\TkÕ?

ES
nsTT‘˚ Ä ìj·Te÷\qT Ç|ü&ÉT MT »≥Tº‘√ |ü+#·Tø√+&ç.

AD
nìï düeTj·÷\˝À eTq+ Ä≥\ ìj·Te÷\qT ˇπø˝≤ bÕ{ÏdüTÔHêïe÷? PR
eTq+ Ä≥\qT @ Á|ü<˚X¯+˝À Ä&çHê ìj·Te÷\qT ø£∫Ñ·+>± bÕ{Ï+#ê*.
A
R
H
D
AN

∫Á‘·+˝À ˙e⁄ @$T >∑eTì+#êe⁄?

T
ER

me¬s’Hê $»j·T+ kÕ~Û+∫q|ü&ÉT ˙e⁄ m˝≤ n_Ûq+~kÕÔe⁄?

SC

Á|ü‹s√E Ä≥\T Ä&É≥+ e\¢ Äs√>∑´+ ` ùdïVü≤uÛ≤e+ ô|+bı+<äT‘êsTT. Ä≥\T $H√<ëìï, e÷qdæø£
ñ˝≤¢kÕìï ,XÊØs¡ø£ ñ‘˚ÔC≤ìï ø£*–kÕÔsTT. ‘·<ë«sê <Ó’q+~q ø±s¡´Áø£eT+˝À #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Z+{≤s¡T.

ø°\ø£ |ü<ë\T
$H√<ä+, Äs¡Tãj·T≥ Ä≥\T, ˙&É|≥ü Tºq Ä&˚ Ä≥\T, kÕúìø£ Ä≥\T, ãè+<äd÷ü Œ¤],Ô Ä≥\ ìj·Te÷\T.

104 ‘·s¡>∑‹ - 3
 eTq+ @$T H˚s¡TÃ≈£îHêï+ ?
• |æ\¢\T ã&çy˚fi¯\T ÄsTTq ‘·s¡Tyê‘· Á|ü‹s√E Ä≥\T Ä&Ü*.
• $H√<ëìøÏ Ä≥\T ˇø£ e÷s¡Z+. Ä≥\qT Çwüº|ü&ç Ä&Ü*.
• Ä≥\T, Ä&É≥+ e\q Äs√>∑´+>± ñ+{≤s¡T.
• >∑~˝À Ä&˚ Ä≥\qT Ç+&√sY π>yéT‡ n+{≤s¡T.
• U≤∞ Á|ü<˚XÊ\˝À, Áø°&Ü yÓTÆ<ëHê\˝À Ä&˚ Ä≥\qT ne⁄{Ÿ&√sY π>yéT‡ n+{≤s¡T.
• Ä≥\T, $H√<ë\ e\q |æ\¢\˝À @ø±Á>∑‘·, düVü≤q+, Áø°&Üdü÷Œ¤]Ô n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘êsTT.

H
ES
nuÛÑ´düq+ yÓTs¡T>∑T|üs¡T#·Tø√+&ç

AD
I. $wüj·÷e>±Vü≤q
1. qTe⁄« Çwüº|ü&˚ @yÓ’Hê ◊<äT W{Ÿ&√sYπ>yéT‡ sêj·TTeTT. PR
2. @<Ó’Hê ˙≈£î ‘Ó*dæq Ä≥ ìj·Te÷\T #Ó|ü.
A
II. Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+
R

3. s√E Ç+{Ï˝À Ä≥\T Ä&˚ ˙ ùdïVæ≤‘·T\T ù|s¡T¢ #Ó|ü.

H

III. Á|üjÓ÷>±\T ` πøåÁ‘· |ü]o\q\T

D
AN

4. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝À dü÷∫+∫q @<Ó’Hê ˇø£ ÁbÕ+rj·T Ä≥ Ä&ç MT nqTuÛÑyê\T #Ó|üŒ+&ç.

IV. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T ` ÁbÕC…≈£îº\T
T

5. ˙ ùdïVæ≤‘·T\ì n&ç– yê]øÏ ÇwüºyÓTÆq, Ä≥\ $esê\T øÏ+<ä Ç∫Ãq |ü{Ïøº £˝À sêj·T+&ç.
ER

Áø£eT.dü+K´ ù|s¡T Ä≥\T u≤\T&ÉT/u≤*ø£

SC

1.
2.
3.
4.
V. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+
6. eT{Ϻì ñ|üjÓ÷–+∫ Ä≥ edüTÔe⁄\T u≤\T, u≤´{Ÿ, ]+>¥, f…ìïdt sê´¬ø{Ÿ, wü{Ï˝Ÿ ø±ø˘ yÓTT<ä˝…’q$ ‘·j·÷s¡T #˚dæ MT ‘·s¡>∑‹
>∑~˝À Á|ü<ä]Ù+#·T≥.
VI. |Á Xü +¯ dü
7. ˙ ùdïVæ≤‘·T&ÉT bÕsƒX¡ Ê\˝À »]π> kÕ«‘·+Á‘·´~H√‘·‡e y˚&TÉ ø£\˝À ãVüQeT‹ >¬ \TÃ≈£îHêï&ÉT. ‘·q ãVüQeT‹ì ˙≈£î #·÷|æ+#ê&ÉT.
˙e⁄ @$<Ûä+>± n_Ûq+~kÕÔe⁄?

eTq Á|ü|ü+#·+ 105

 bÕsƒ¡+
11 ~≈£îÿ\T - eT÷\\T

nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T $<ë´s¡Tú\T #˚j·T>∑*π>$..

• Çs¡T>∑T bıs¡T>∑T yê] >∑T]+∫ e÷{≤¢&É‘ês¡T.
• |üø£ÿ\T, e÷sêZ\T, eT÷˝\T >∑T]+∫ e÷{≤¢&É‘ês¡T.
• >∑Ts¡TÔ\T, Á|ü<˚XÊ\T, e÷´|t\T >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.

H
• dü÷s¡T´&ÉT, #·+Á<äT&ÉT, qø£åÁ‘ê\T e+{Ï kÂs¡ e´edüú >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.

ES
AD
PR
A
R
H
D
AN
T
ER
SC

Vü≤s¡¸ ‘·q neTà‘√ ø£*dæ e÷eTj·T´ Ç+{ÏøÏ yÓfi¯ó‘·THêï&ÉT. yês¡T ãdüT‡ ~>∑>±H˚ nø£ÿ&É #ê˝≤ Çfi¯ófl, s¡Vü≤<ës¡T\T
(roads) #·÷XÊ&ÉT. 'e÷s¡ZeTT ø£qTø√ÿ' nì ‘êqT ˇø£ |üÁ‹ø£˝À #·÷dæq $wüj·T+ C≤„|üø£+ e∫Ã+~.

106 ‘·s¡>∑‹ - 3
 • e÷eTj·T´ Ç+{ÏøÏ H˚HÓ˝≤ #˚s¡Tø√yê*?
• H˚qT ≈£î&çyÓ’|ü⁄¬øfi≤fl˝≤ ? m&ÉeTyÓ’|ü⁄¬øfi≤fl˝≤?
• H˚qT ‘·÷s¡TŒ¬øfi≤fl˝≤ ? |ü&eÉ T{ÏøÏ yÓfi≤fl˝≤?
• H˚qT ñ‘·Ôs¡+¬øfi≤fl˝≤ ? <äøÏåD+¬øfi≤fl˝≤?

H
ES
AD
á ∫Á‘êìï |ü]o*+∫ <ë]ì ø£qTø√ÿ+&ç.
PR
Vü≤s¡¸ ‘·q ‘·*¢ì Ç˝≤ n&ç>±&ÉT, "e÷ej·T´ Ç\T¢ mø£ÿ&É?
A
eTq+ nø£ÿ&çøÏ m˝≤ yÓfi≤fl*? ˙≈£î <ë] ‘Ó\TkÕ?"
R
H

n+<äT≈£î neTà, "Hê≈£î ‘Ó\TdüT. |ü<ä yÓfi≤›+.

D

˙e⁄ <ë]ì |ü]o*+#·T."

AN

Vü≤s¡¸ ‘·q e÷ej·T´ Ç+{Ϭøfi‚fl <ë]˝À @j˚T Á|ü<˚XÊ\T

T
ER

#·÷dæ ñ+{≤&√ }Væ≤+#·+&ç?

‘·q e÷ej·T´ Ç+{ÏøÏ #˚sêø£, ‘êqT e÷ej·T´ Ç+{ÏøÏ #˚s¡&ÜìøÏ @
SC

$<Û+ä >± ‹ø£eTø£ |ü&ܶ&√ ‘Ó*bÕ&ÉT. n|ü&ÉT n‘·ì e÷ej·T´ Ä ÁbÕ+‘·+˝À

‘êeTT e÷Á‘·y˚T ˇ+≥]>± ˝ÒeTì $e]+#ê&ÉT. ‘·q Ç+{ÏøÏ düMT|ü+>±
nH˚ø£ Çfi¯ófl, Ç‘·s¡ uÛÑeHê\T ñHêïsTT. á Çfi¯fl˝À ìedæ+#˚ yês¡T ‘·eT
Çs¡T>∑Tbıs¡T>∑T yês¡T. ‘·eT Ç+{Ï #·T≥÷º ñqï ÁbÕ+‘êìï düMT|ü ÁbÕ+‘·+
n+{≤s¡T. eTq düMT|ü ÁbÕ+‘·+˝À bÕs¡Tÿ, <˚yê\j·T+, q~, bı\+
yÓTT<ä˝…’q$ ñ+&Ée#·TÃ.

düMT|ü ÁbÕ+‘·+˝À ø=ìï kÂø£sê´\T eTq J$‘ê\qT #ê˝≤ kÂø£s¡´e+‘·+ #˚kÕÔsTT.

eTq Á|ü|ü+#·+ 107

 ø£è‘·´+
MT düMT|ü ÁbÕ+‘·+˝À n+<äTu≤≥T˝À ñqï kÂø£sê´\≈£î () >∑Ts¡TÔ ô|≥º+&ç.

H
ES
AD
PR
A
R
H
D
AN
T
ER
SC

ø£è‘·´+
MT düMT|ü ÁbÕ+‘·+˝À @j˚T kÂø£sê´\T ñ+&Ü\ì ø√s¡T≈£î+≥THêïy√ sêj·T+&ç.
.............................................................................................................................................
.............................................................................................................................................
Vü≤s¡¸ ‘·q e÷ej·T´ Ç+{Ï #·T≥÷º |ü]düsê\qT >∑eTì+#ê&ÉT. Ç+{Ï eTT+<äT ˇø£ ô|<ä› e÷$T&ç #Ó≥TºqT #·÷XÊ&ÉT. Ç+{Ï
yÓqTø£ ô|s¡{Ï˝À ˇø£ u≤$ ñ+~. n‘·qT nø£ÿ&É eTTK+ ø£&ÉTø=ÿHêï&ÉT. ˇø£ ô|<ä› uÛÑeq+ ≈£î&ç |üø£ÿq, ˇø£ ∫qï >∑T&çôd m&ÉeT yÓ’|ü⁄q
ñqï~.
108 ‘·s¡>∑‹ - 3
 H
ES
AD
PR
A

e÷ej·T´ Ç+{Ï eTT+<äT @eTTqï~?

R

•
H

• e÷ej·T´ Ç+{Ï yÓqTø£ @eTTqï~?

D

• e÷ej·T´ Ç+{ÏøÏ ≈£î&çyÓ’|ü⁄q ˙y˚$T >∑TeTì+#êe⁄?

AN

• e÷ej·T´ Ç+{ÏøÏ m&ÉeTyÓ’|ü⁄q ˙y˚$T >∑eTì+#êe⁄?

T

eTT+<äT, yÓqTø£, ≈£î&ç, m&ÉeT nH˚$ |üø£ÿ\T. ˇø£ ÁbÕ+‘·+ ˝Òø£ edüTÔe⁄ Á|ü<˚XÊìï, ~≈£îÿ\qT Ç$ ‘Ó\T|ü⁄‘êsTT.
ER

Ç˝≤ #˚<ë›+ !
SC

á øÏ+~ >∑<äT\qT dü¬s’q düe÷#ês¡+‘√ |üP]+#·+&ç.

eTT+<äT

m&ÉeT MT Ç\T¢ ≈£î&ç

yÓqTø£

eTq Á|ü|ü+#·+ 109

 eTs¡Tdü{Ïs√E ñ<äj·T+, n‘·qT ìÁ<ä˝Ò#êø£, Vü≤s¡¸ ÄX¯Ãs¡´|ü&ܶ&ÉT. m+<äTø£+fÒ Á|üy˚X¯ <ë«s¡+ qT+&ç n‘·qT ñ<äsTT+#˚
dü÷s¡T´ì #·÷&É˝Òø£ b˛j·÷&ÉT. ªªdü÷s√´<äj·÷ìï m+<äT≈£î #·÷&É˝Òø£b˛j·÷qì ‘·q ‘·*¢ì n&ç>±&ÉT ? eTq }]˝À eTq Ç+{Ï
eTT+<äT dü÷s√´<äj·÷ìï #·÷&É>∑\+ ø£<ëμμ nHêï&ÉT. neTà ªªe÷ej·T´~ ñ‘·Ôs¡+ eTTK+ Ç\T¢μμ nì dü÷s√´<äj·÷ìï eTs√
~≈£îÿqT #·÷|æ+∫+~.
Vü≤s¡¸øÏ ~≈£îÿ\T >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√yê\qT≈£îHêï&ÉT. ø±e⁄q e÷ej·T´ n‘·ìï bı˝≤ìøÏ rdüTø¬ [fl ~≈£îÿ\ >∑T]+∫ $e]+#ê&ÉT.
˙e⁄ ñ<äj·÷q dü÷s¡T´ì yÓ’|ü⁄ ‹]– ì\ã&ç ˙≈£î eTT+<äTqï~ ‘·÷s¡TŒ, ˙≈£î yÓqTø£ ñqï~ |ü&ÉeTs¡. ˙≈£î m&ÉeTyÓ’|ü⁄q
ñqï~ ñ‘·Ôs¡+, ≈£î&çyÓ’|ü⁄q ñ+&˚~ <äøÏåD+.

H
nìï ~≈£îÿ\T dæús¡+>± ñ+{≤sTT. ñ‘·Ôs¡+ qT+&ç ˝…øÏÿ+#·(>∑DÏ+#·)ã&ÉT‘êsTT.

ES
AD
∫Á‘êìï #·÷&É+&ç.
• Vü≤s¡¸≈£î ñ‘·Ôsêq @$T ñqï~?……..........
PR
A
• Vü≤s¡¸≈£î <äøÏåD≤q @$T ñqï~?……..........
R

• Vü≤s¡¸≈£î ‘·÷s¡TŒq @$T ñqï~?……..........

H
D

• Vü≤s¡¸≈£î |ü&ÉeTs¡ @$T ñqï~?……..........

AN

MT Ç+{ÏøÏ Hê\T>∑T ~≈£îÿ\˝À @eTTHêïsTT?

T
ER
SC

Ç˝≤ #˚<ë›+ ! ñ‘·sÔ +¡

 

|ü&eÉ Ts¡ ‘·÷s¡TŒ

 MT Ç\T¢ 

<äøDåÏ +

110 ‘·s¡>∑‹ - 3
 ˇø£ ÁbÕ+‘·+, uÛÑeq+ ˝Ò<ë }] jÓTTø£ÿ Vü≤<äT›\qT ªªdü]Vü≤<äT›\Tμμ n+{≤s¡T. á dü]Vü≤<äT›\qT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ
~≈£îÿ\‘√ bÕ≥T eT÷˝\T ‘Ó\TdüTø√yê*. ¬s+&ÉT ~≈£îÿ\ eT<Ûä´ ÁbÕ+‘êìï ªeT÷\μ n+{≤+.
ñ‘·Ôs¡+


yêj·TTe´+ áXÊq´+



|ü&ÉeTs¡   ‘·÷s¡TŒ
 

H

HÓ’s¡T‹ Äπ>ïj·T+

ES
<äøÏåD+

AD
Çø£ÿ&É mìï eT÷\\T ñqï$?

• U≤∞\qT |ü{Ϻø£˝À |üP]+#·+&ç.

PR
A
eT<Û´ä ˝À eT÷\
R

‘·÷s¡TŒ ` ñ‘·Ôs¡+
H
D

<äøÏåD+ ` |ü&ÉeTs¡
AN

|ü&ÉeTs¡ ` ñ‘·Ôs¡+
T

ñ‘·Ôs¡+ ` ‘·÷s¡TŒ
ER
SC

Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
MT }]˝À nìï ~≈£îÿ\˝À ñ+&˚ edüTÔe⁄\T / ÁbÕ+‘ê\qT ù|s=ÿq+&ç.

ñ‘·sÔ +¡ áXÊq´+
<äøÏåD+ yêj·TTe´+
‘·÷s¡TŒ Äπ>ïj·T+
|ü&eÉ Ts¡ HÓs’ T¡ ‹

eTq Á|ü|ü+#·+ 111

 MT≈£î ‘Ó\TkÕ !
|ü⁄sê‘·q ø±\+˝À, Hê$≈£î\T dü÷s¡T´&ÉT, qø£åÁ‘ê\T |üeHê\ ~X¯\qT ã{Ϻ ~≈£îÿ\qT ø£qT>=H˚yês¡T. H˚{Ï ø±\+˝À
(H˚&ÉT) eTq+ ~≈£L‡∫, GPS (Global positioning system) \qT ñ|üjÓ÷–+∫ ~≈£îÿ\qT ø£qT>=+≥THêï+.

H
ES
AD
PR
ªªme¬s’Hê ã+<ÛäTe⁄ ˝Òø£ ø=‘·Ô e´øÏÔ MT Ç+{ÏøÏ eùdÔ m˝≤ MT Ç+{ÏøÏ <ë]ì >∑T]ÔkÕÔs¡T ?μμ nì e÷eT‘√ Vü≤s¡¸ ‘·q
nqTe÷Hêìï e´ø£Ô|ü]#ê&ÉT.
A
R

ªªe÷ Ç\T¢ |ü+#êsTTr ø±sê´\j·T+ <ä>∑Zs¡ ñ+~μμ nì n‘·ì e÷eTj·T´ #ÓbÕŒ&ÉT.

H
D

@<ÓH’ ê u≤>± ‘Ó*dæq ÁbÕ+‘·+ düMT|ü+˝Àì ∫s¡THêe÷qT düT\Te⁄>± ø£qTø√ÿe#·TÃ. á ‘Ó*dæq Á|ü<X˚ Ê\qT
AN

>∑T]Ô+|ü⁄ ∫Vü‰ï\T n+{≤s¡T.

ñ<ë : bÕsƒ¡XÊ\, yÓ’<ä´XÊ\, |ü+#êsTTr ø±sê´\j·T+ yÓTTˆˆq$.
T
ER
SC

MT Ç+{ÏøÏ <ä>∑Zs¡˝À u≤>± ‘Ó*dæq Á|ü<˚X¯+ @~?

• MT }]˝Àì u≤>± ‘Ó*dæq ÁbÕ+‘ê\qT ù|s=ÿq+&ç (#Ó|üŒ+&ç).

• ô|’q ù|s=ÿqï ÁbÕ+‘ê\˝À MT ùdïVæ≤‘·T\ Ç\T¢ @<Ó’Hê ñ+<ë?
Vü≤s¡¸ yêfi¢̄ e÷eT n‘·ìøÏ ¬s+&ÉT ∫Á‘ê\T Ç#êÃ&ÉT. yÓTT<ä{Ï ∫Á‘·+ ø=ìï >∑T]Ô+|ü⁄ ∫Vü‰ï\qT #·÷|ü⁄‘·T+~. ¬s+&Ée ∫Á‘·+˝À
ø=ìï >∑T]Ô+|ü⁄ ∫Vü‰ï\T, >∑Ts¡TÔ\T ñHêïsTT. á >∑Ts¡TÔ\T, >∑T]Ô+|ü⁄ ∫Vü‰ï\ Á|ü<˚X¯+ ‘Ó*j·TCÒkÕÔsTT.

112 ‘·s¡>∑‹ - 3
 H
ES
AD
PR
A
R
H
D
AN

Vü≤s¡¸ e÷eTj·T´ Vü≤s¡¸qT ô|’ ∫Á‘ê\qT >∑eTì+∫, U≤∞ Á>±eT |ü≥+˝À >∑Ts¡TÔ\T, >∑T]Ô+|ü⁄ ∫Vü‰ï\qT >∑T]Ô+#·eTì #ÓbÕŒ&ÉT.
>∑Ts¡TÔ\‘√ ≈£L&çq ∫Á‘êìï |ü≥+ (map) n+{≤s¡T. eTq+ n‘·ìøÏ kÕj·T+ #˚<ë›+.
T
ER
SC

>∑T]Ô+|ü⁄
∫Vü‰ï\T

>∑Ts¡T\Ô T

eTq Á|ü|ü+#·+ 113

 Vü≤s¡¸ sêÁ‹ |üP≥ uÛÀ»q+ #˚dæq ‘·sê«‘· ‘·q e÷eT‘√ ø£*dæ
ô|s¡{Ï˝ÀìøÏ yÓfi≤fl&ÉT. nø£ÿ&É eT+#·+ ô|’q |ü&ÉTø=ì Äø±X¯+ e+ø£
#·÷dü÷Ô ‘·q e÷eTj·T´qT Ç˝≤ n&ç>±&ÉT. ªªá s√E ñ<äj·÷q H˚qT
Äø±X¯+˝À dü÷s¡T´&çì #·÷XÊqT. Ç|ü&ÉT H˚qT Äø±X¯+˝À yÓTs¡TdüTÔqï
nH˚ø£ qø£Áå ‘ê\qT #·+Á<äTì #·T≥÷º #·÷düTHÔ êïqT. #·+Á<äT&ÉT m+‘· n+<ä+>±
ñHêï&ÉT ø£<ë! Äø±X¯+ #ê˝≤ n<äT“¤‘·+>± ñ+~ ø£<ë e÷eTj·T´μμ nì
n&ç>±&ÉT.

ø°\ø£ |ü<ë\T

H
bıs¡T>∑Tyês¡T, düMT|ü ÁbÕ+‘·+, |üø£ÿ\T, ~≈£îÿ\T, eT÷\\T, >∑T]Ô+|ü⁄ ∫Vü‰ï\T, >∑Ts¡TÔ\T, |ü≥+, ô|s¡&ÉT.

ES
AD
eTq+ @$T H˚s¡TÃ≈£îHêï+ ?
PR
• eTq Ç+{ÏøÏ #·T≥Tº |üø£ÿ\ ìedæ+#˚ Á|ü»\qT ªªbıs¡T>∑Tyês¡Tμμ n+{≤s¡T.
A
• eTq Ç+{Ï #·T≥÷º ñ+&˚ Á|ü<˚XÊìï ªªdüMT|ü Á|ü<˚X¯+μμ n+{≤s¡T.
R

ì\T#·Tqï dæú‹ì ã{Ϻ eTT+<äT, yÓqTø£ yÓ’|ü⁄\qT >∑T]Ô+#·e#·TÃ.

H

•
D

• ‘·Ts¡TŒ, |ü&ÉeTs¡, ñ‘·Ôs¡+, <äøÏåD+ nH˚$ ªª~≈£îÿ\Tμμ.

AN

• ¬s+&ÉT ~≈£îÿ\ eT<Ûä´ ñqï ÁbÕ+‘êìï ªªeT÷\μμ n+{≤s¡T.

• ªª>∑Ts¡TÔ\Tμμ nH˚$ >∑T]Ô+|ü⁄ ∫Vü‰ï\ Á|ü<˚XÊ\qT ‘Ó\T|ü⁄‘êsTT.
T

• ªª>∑T]Ô+|ü⁄ ∫Vü≤ï+μμ nH˚~ ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À u≤>± ‘Ó*dæq Á|ü<˚X¯+.

ER
SC

nuÛÑ´düq+ yÓTs¡T>∑T|üs¡T#·Tø√+&ç

I. $wüj·÷e>±Vü≤q
1. Hê\T>∑T ~≈£îÿ\ ù|s¡T¢ #Ó|üŒ+&ç?
2. MT bÕsƒ¡XÊ\ Hê\T>∑T ~≈£îÿ\˝À ˙y˚$T #·÷kÕÔe⁄.
‘·÷s¡TŒq ………… |ü&eÉ Ts¡q .....…….
ñ‘·sÔ êq ………… <äøÏåD≤q …………
3. MT Á>±eT+ ˝Ò<ë q>∑s¡+ ∫s¡THêe÷ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚$ @$?

114 ‘·s¡>∑‹ - 3
II. Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+
4. >∑Ts¡TÔ\qT ñ|üjÓ÷–+∫ MT Á>±eT |ü{≤ìï ^j·TT≥≈£î MT ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ @ Á|üX¯ï\qT ˙e⁄
n&ÉT>∑T‘êe⁄?
III. Á|üjÓ÷>±\T ` πøåÁ‘· |ü]o\q\T
5. MT bÕsƒ¡XÊ\ |üø£ÿq ñqï MT Á>±eT >∑T]Ô+|ü⁄ ∫Vü‰ï\qT <ä]Ù+#·+&ç.
IV. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T ` ÁbÕC…≈£îº\T
6. MT Çs¡T>∑T bıs¡T>∑T Çfi¯flqT / dü+<ä]Ù+∫ øÏ+~ |ü{Ϻø£qT |üP]+#·+&ç.

n+XÊ\T
|ü]o\q\T

H
Ç\T¢ Ç\T¢ Ç\T¢

ES
1 2 3

AD
Á|ü<Ûëq <ë«s¡+ ñqï ~≈£îÿ?
u≤$ / ˙{Ï |ü+|ü⁄ / ≈£îfi≤sTT / {≤+≈£î ñqï ~≈£îÿ?
PR
U≤∞ Á|ü<˚X¯+ ñqï ~≈£îÿ
A
R

s¡Vü≤<ë] ñqï ~≈£îÿ?

H
D

V. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+

AN

7. MT Ç+{Ï u§eTà ^j·T+&ç. ñ‘·Ôsêìï ms¡T|ü⁄ s¡+>∑T˝À, <äøÏåD≤ìï ˙\+ s¡+>∑T˝À, ‘·÷s¡TŒqT Hê]+» s¡+>∑T˝À, |ü&ÉeTs¡qT
Ä≈£î|ü#·Ã s¡+>∑T˝À ì+|ü+&ç.
T

8. MT bÕsƒ¡XÊ\ u§eTàqT ^j·T+&ç. MT bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑeq+ eTTK´yÓTÆq >∑<äT\qT n+<äT˝À ^j·T+&ç.

ER

VI. |Á Xü +¯ dü
SC

9. m|ü&Ó’Hê, me]¬ø’Hê yê] >∑eT´+ #˚s¡&ÜìøÏ <ë] #·÷|æ+#êyê? ˙πøeTì|æ+∫+~?

10. dü÷s√´<äj·÷ìï, dü÷sê´düÔeTj·÷ìï #·÷düTÔqï|ü&ÉT ˙πøeTì|ædüTÔ+~?

eTq Á|ü|ü+#·+ 115

 »eT÷à \&Éø˘ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
ø±oàsY
V≤æ e÷\
#
Á|<ü X˚ Ÿ ˝· Ÿ
ñ‘
|+ü C≤uŸ sÔ· êU
≤+&
V≤ü s é Ÿ
ê´Hê Hb˚ Õ˝ dæøÿÏ + ·˝Ÿ Á|ü<˚X
Ÿ ¡TD≤#
ñ‘·Ôs
¡ Á|ü< uÛ÷Ñ {≤Hé ns
˚XŸ nkÕ‡+ Hê>±˝≤+&é
sê»kÕúHé eTDÏ|üPsY
;Vü‰sY
ã+>±¢<˚XŸ $TCÀsêyéT
¡≤ +&é |ü•ÃeT
s ÿ y˚T|ò÷ü \j·T
Y eT<Û´ä Á|ü<X˚ Ÿ C u…+>±˝Ÿ
>∑T»sê‘

|t Tüò sY
Á‹|ü⁄s¡
ˇ&çkÕ‡

#r· dÔ

H
eTVü‰sêh ‘Ó\

ES
+>±
D
X˚ Ÿ
äÁ<Û |<ü

AD
Á
Ä+
≥í ø£
øs£ ê

PR
H¯ ê&TÉ
‘$· Tfi
øπ sfi¡ ¯

A
R
H
D

$»jT· q

+¯
lø±≈î£ fi
AN

>s∑ +¡

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
$XÊø£|≥
ü ï+
T

‘÷· sT¡ Œ>

ER

|•ü ÃeT>

√<ëe]
√<ëe]
SC

ÁøÏwíü
>∑T+≥÷s¡T

Á|üø±X¯+
ø£s÷¡ ï\T
lb

nq
yÓ’.m

ı{lºÏ

+‘|·
dt.Ä

⁄ü s+¡
sêe
sY ø

TT\T
£&É|

H\Ó ÷
ü

s¢ T¡

∫‘·÷sÔ T¡

116 ‘·s¡>∑‹ - 3