Gras

Gras (Gramineae) is die belangrikste familie van die kaffiebloeiers (orde Poales). Die eensaadlobbige plante is van groot ekonomiese betekenis, ook omdat alle graansoorte tot die familie behoort. Gras kom oor die hele wêreld voor en bepaal dikwels die plaaslike plantegroei (weiding, prêrie, steppe).

Op enkele uitsonderings na het die plante hol stingels met knope en litte. Die smal blare het 'n skede en 'n bladskyf en tussen die twee is ŉ vliesige longetjie of 'n randjie hare wat 'n belangrike kenmerk is op grond waarvan die verskillende spesies onderskei word. Die blomme is klein en onopvallend en kom as are (by koring), pluime (riet) of aarpluime (helmgras) voor.

Elke bloeiwyse bestaan uit afsonderlike aartjies wat een of meer blomme bevat. Daar is meestal drie meeldrade en een bostandige vrugbeginsel met een styl en twee stempels. Die vrug, 'n graanvrug, bestaan uit 'n kiem en sy reserwevoedsel, die endosperm.

Indeling en bou

Die naam van die orde van die kaffiebloeiers (Poales), waartoe gras (familie Gramineae of Poaceae) behoort, is afgelê; van die naam van die spesie Poa (weiveldgras). Die grasfamilie is die grootste en een van die ekonomies belangrikste groepe in die planteryk. Voedselgewasse soos rys, koring, mielies, rog, gars en ander graansoorte is verwant aan die wilde grasfamilie. wat ongeveer 700 genera en 8 000 spesies insluit.

Die meeste soorte is kruidagtige plante – net bamboes het houtagtige stingels Grasse se stingels is rond, dikwels hoi en altyd gelit. By suikerriet (spesie Saccharum) bevat die stingel 'n suikerryke murggedeelte. Die Iynvormige blare is altyd op die knope geleë. Daar is gewoonlik twee rye blare bo mekaar aanwesig. Op die grens tussen die bladskede en die bladskyf is 'n vliesagtige randjie, die tongetjie (ligula), wat by die onderskeie spesies in grootte en vorm verskil. Die verskil is bepalend by die onderskeiding van grasspesies. Die blomme van gras is klein, onopvallend en groen tot ligpers van kleur.

Die bou van die blom wyk taamlik af van die van ander plante. Oor die algemeen is die blomme tweeslagtig, maar by mielies (Zea mays) kom eenslagtige blomme voor. Mielies se manlike blomme is op die stingeltop geleë en die vroulike blom in kolwe in die blaaroksels. Die blomme is versamel in aartjies. wat op hulle beurt in are (aargrasse soos koring of gars). pluime (pluimgrasse soos hawer en rys) of aarpluime (aarpluimgrasse soos helmgras en soetgras) saamgevat is. Die aartjie (blompakkie) het twee steriele skubbe, die kelkkaffies (glumae), waarvan die een hoër as die ander aan sy basis sit. Daarbo is een of meer pare kroonkaffies aan weerskante van die as van die aartjie. Elke paar kroonkaffies bestaan uit 'n onderste lemma en ŉ boonste palea.

Daar is net soveel blomme soos pare kroonkaffies. By die spesie Agrostis kom daar een blom, by die spesie Holcus (fluweelgras) twee en by die spesies Bromus (reddingsgras) en Festuca (rooiswenkgras) meer blomme voor. Die onderste kroonkaffie het net een aar, wat dikwels in 'n skerp naald, die kafnaald, eindig. Die boonste kroonkaffie het twee are. Binne die kroonkaffie is twee klein swelliggaampies (Iodikule). Wanneer die blomme ryp is, druk die swelliggaampies die kaffies uitmekaar, en meeldrade en stem pels kom te voorskyn. Die swelliggaampies is moontlik oorblyfsels van ŉ blombekleedsel. Die meeldrade is binne-in die kroonkaffie.

Daar is meestal drie meeldrade, maar soms is daar ses (twee kranse van drie), soos by mielies en rys. Dit stem ooreen met die bou van eensaadlobbige plante. Die helmknoppe is op so 'n wyse aan die meeldrade vas dat dit maklik deur die wind beweeg kan word. Gras is afhanklik van windbestuiwing, wat meebring dat groot hoeveelhede stuifmeel vervaardig word. Stuifmeel veroorsaak hooikoors by mense wat allergies is daarvoor. As rogakkers in die blom is, kan 'n mens soms 'n hele wolk stuifmeel bo die plante sien.

Die stamper staan in die middel van die blom met 'n bostandige vrugbeginsel, een styl en twee geveerde stem pels. Die stempeloppervlak is groot, sodat die swewende stuifmeel maklik opgevang kan word. Die spesie Nardus stricta het geen kelkkaffies nie en net een stempel. Die spesie Anthoxanthum odoratum het weer aan die basis van een aartjie vier kelkkaffies.

Ontkieming

Grasse het graanvrugte, maar die bamboes dra ŉ bessie of 'n pitvrug. By die graanvrug lê die kiem binne die vergroeide vrugwand en saadhuid. Die grootste deel van die vrug bestaan uit die kiemwit of endosperm. Aan die jong kiem is 'n stingel met ŉ pluimpie (plumula) en 'n worteltjie. Die stingel is omring deur die koleoptiel (pluimpieskede) en die wortel deur 'n koleorisa (kiemwortelskede). Tussen die kiem en die reserwevoedsel is 'n skildjie (kutellum), wat as die eerste blaartjie beskou word.

Teenoor die skildjie is soms 'n epiblas wat die restant van 'n tweede blaartjie kan wees. Die skildjie vervul 'n belangrike taak by ontkieming: die ensiem maltase, wat die onoplosbare endosperm (stysel) in oplosbare moutsuiker (maltose) omsit, word hier vervaardig. Die suiker kan dan as voeding na die kiem vervoer word. Die vermoë van die vrug om moutsuiker te vervaardig, word in bierbrouery benut.

Voedselgewasse

Alle belangrike voedselgewasse behoort tot die grasfamilie. Dit sluit in rys (Oryza sativa), gewone koring (Triticum aestivum), mielies (Zea mays), gars (Hordeum vulgare), hawer (Avena sativa), sorghum (Sorghum bicolor) en manna of giers (Panicum muliaceum).

Suid-Afrikaanse grassoorte

Daar is ongeveer 172 genera en 800 spesies gras in Suid-Afrika. Suid-Afrika se grasvelde strek oor die Vrystaat, die binneland van Natal, Suid-Gauteng, Noord-Gauteng en Mpumalanga. Grasbedekking kom egter minder voor in die Karoo en in die suidwestelike en westelike dele van Kaapland. Die natuurlike graslande van Suid-Afrika is die belangrikste bron van weiding. Veredelde grassoorte is egter al as aangeplante weidings gevestig.

Van die belangrikste spesies wat in die natuurlike grasvlaktes voorkom, is rooigras (Themeda triandra), buffelsgras (Panicum maximum en Panicum coloratium), bloubuffelsgras (Cenchrus ciliaris) en knietjiesgras (Eragrostis lehmanniana). Onder die aangeplante weidingsgrasse tel oulandgras (Eragrostis curvula), kropaargras (Dactylis glomerata) en raaigrasse (Loliumspesies). Weidingsgrasse wat die meeste gebruik word, is buffelsgras, rooigras en vingergras.

Benewens as veevoer word gras ook vir baie ander doeleindes gebruik. Kikoejoe (Pennisetum clandestinum) is 'n geharde rankgras wat vir grasperke en sportvelde aangeplant word. Ander spesies wat vir grasperke gebruik word, is kweek (Cynodon dactylon), kentucky-blougras (Poa pratensis), wat teen ryp bestand is, en bruintopgras (Agrostis tenuis). Kweek word ook op mynhope aangeplant om erosie teen te werk. Die spesies Hyparrhenia miscanthidium word vir dekgras gebruik, terwyl die Danthonia-spesie vir matte, besems en mandjies gebruik word. Hoog groeiende grasse word dikwels rondom beddings aangeplant om as windbrekers te dien, terwyl ander spesies dikwels vir versiering in tuine aangeplant word. Een van die grasse is pampasgras (Ginerium argentium), wat digte wit pluime dra as dit in die blom is. Ander spesies is Eulalia japonica en vywergras (Pennisetum ruppelii).

Bronne

Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409494 band

Eksterne skakels

Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Gras.

Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir gras.

Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik vanuit die Engelse Wikipedia vertaal.