Siberië
| Die uitgestrekte Siberië beslaan feitlik die hele Noord-Asië. 60°0′N 105°0′O / 60.000°N 105.000°O | |||
Siberië (Russies: Сиби́рь, Sibir) beslaan die grootste deel van Asiatiese Rusland. Dis ’n uitgestrekte, mineraalryke en grootliks ysbedekte gebied wat feitlik oor die hele Noord-Asië strek en reeds vanaf die 16de eeu deel van die Russiese Ryk was.
Dit sluit ’n groot deel van die Eurasiese steppe in en strek ooswaarts van die Oeralgebergte tot by die skeiding tussen die opvanggebiede van die Stille Oseaan en die Noordelike Yssee, en suidwaarts van die Noordelike Yssee tot by die heuwels van Noordsentraal-Kasakstan en die nasionale grense van Mongolië en China.[1]
Opgrawings getuig van gesofistikeerde nomadiese beskawings wat reeds voor die Christelike era aan die oewers van al die Siberiese mere gewoon het. Tans beslaan dit sowat 77% van Rusland se grondgebied (13,1 miljoen vk. km), maar bevat slegs 25% van die land se bevolking (38 miljoen mense na wie in Russies as Sibirjakke verwys word). Die meeste van hulle woon in die suide, al langs die Transsiberiese Spoorlyn wat Moskou in die weste met Wladiwostok in die ooste verbind. Die grootste stad is Nowosibirsk, wat met sy 1,5 miljoen inwoners ook die derde grootste stad in Rusland is.
Die streek is buite Rusland veral bekend weens die groot aantal strafkampe, bekend as die Goelag, wat hoofsaaklik in die Sowjet-tyd daar opgerig is. Hulle was later so algemeen dat die naam "Siberië" sinoniem geraak het met verbanning en gedwonge arbeid.
Die belangrikste geografiese streke is die Wes-Siberiese Vlakte, ’n laagliggende, moerasagtige gebied waar grasvlaktes plek-plek voorkom, en die Sentraal-Siberiese Plato, ’n grootliks vulkaniese gebied met veral naaldwoude. Die klimaat is subarkties – die jaarlikse gemiddelde temperatuur is sowat 0°C, met die gemiddelde in Januarie -15°C en in Julie 20°C.
Oorsprong van die naam
[wysig | wysig bron]Volgens sommige bronne[2] het die naam ontstaan uit die Turkse woord vir "slapende land." Ander meen dat dit die stamnaam was van die Sibilla, antieke Turkse nomades wat later deur die Siberiese Tartare opgeneem is, of dat dit verband hou met die Sabir-volk.
Die moderne gebruik van die naam verskyn in Russies sedert die verowering van die Siberiese Khanaat.
Grense en administratiewe verdeling
[wysig | wysig bron]Die term "Siberië" het ’n baie lang geskiedenis en die betekenis daarvan het deur die jare geleidelik verander (sien kaart regs).
- Die historiese definisie van Siberië is die hele deel van Rusland oos van die Oeralgebergte, insluitend die Russiese Verre-Ooste. Volgens hierdie definisie strek Siberië van die Oeralgebergte tot aan die kus van die Stille Oseaan, en van die Noordelike Yssee tot aan die grens van Russiese Sentraal-Asië en die nasionale grense van Mongolië en China.[3]
- Sowjet-bronne[4] en moderne Russiese bronne[5] definieer Siberië gewoonlik as ’n streek wat van die Oerals ooswaarts strek tot by die skeiding tussen die opvanggebiede van die Stille Oseaan en Noordelike Yssee, en van die Noordelike Yssee suidwaarts tot by die heuwels van Noordsentraal-Kasakstan en die nasionale grense van Mongolië en China.
- Ander bronne gebruik ’n effens breër definisie vir die huidige Siberië wat ooreenstem met die historiese definisie[6] – of soms ’n effens nouer definisie wat ooreenstem met die grense van die Siberiese Federale Distrik.[7] In Russies word die naam Siberië egter nooit gebruik as plaasvervanger van die Siberiese Federale Distrik nie.
Siberië se belangrikste stede sluit in: Barnaoel, Irkoetsk, Kemerowo, Krasnojarsk, Nowokoeznetsk, Nowosibirsk, Omsk, Tomsk en Tjoemen.
| Deelgebied | Hoofstad |
|---|---|
| Oeral- Federale Distrik | |
| Chanti-Mansi- Outonome Okroeg | Chanti-Mansijsk |
| Koergan-oblast | Koergan |
| Tjoemen-oblast | Tjoemen |
| Jamalo-Nenets- Outonome Okroeg | Salechard |
| Siberiese Federale Distrik | |
| Altai-krai | Barnaoel |
| Altai-republiek | Gorno-Altaisk |
| Boerjatië | Oelan-Oede |
| Tsjita-oblast | Tsjita |
| Irkoetsk-oblast | Irkoetsk |
| Chakassië | Abakan |
| Kemerowo-oblast | Kemerowo |
| Krasnojarsk-krai | Krasnojarsk |
| Nowosibirsk-oblast | Nowosibirsk |
| Omsk-oblast | Omsk |
| Tomsk-oblast | Tomsk |
| Tiwa | Kizil |
| Verre-Oosterse Federale Distrik | |
| Sacha (Jakoetië) | Jakoetsk |
Demografie
[wysig | wysig bron]Siberië het 38 miljoen inwoners (2005-sensus) en ’n bevolkingsdightheid van sowat drie mense per vierkante kilometer. Die oblaste met die digste bevolkings is Tsjeljabinsk en Kemerowo, met 41 en 30 mense per vierkante meter onderskeidelik. Die Korjak-okroeg het ’n bevolkingsdigtheid van minder as 0,1 mens per vierkante meter.
Die meeste inwoners is Russe en gerussifiseerde Oekraïners, maar in sekere streke soos Tiwa is die Slawiese bevolking so laag as 20%.
Mongoolse en Turkse volke soos Boerjate, Jakoete, Tiwiniërs en Siberiese Tartare[8] het oorspronklik in Siberië gewoon en afstammelinge van dié volke woon steeds daar.[9] Die sowat 445 000 Boerjate is die grootste minderheidsgroep.[10] Ander etniese groepe sluit in Kets, Evenks, Tsjoektsji's, Korjakke en Joekagirs. Amptelik woon daar 40 000 Chinese in die Russiese Verre-Ooste, maar daar word geglo dat die getal veel hoër is.[11]
Sowat 70% van Siberië se bewoners woon in klein woonstelle in die stede. Op die platteland woon mense in eenvoudige, maar ruimer houthuise. Nowosibirsk, met ’n bevolking van sowat 1,5 miljoen, is die grootste stad in die streek en die derde grootste stad in Rusland naas Moskou en Sint Petersburg. Ander Siberiese stede met meer as ’n miljoen inwoners is Jekaterinburg (1,3 miljoen), Omsk (1,1 miljoen) en Tsjeljabinsk (1,07 miljoen).
Tobolsk, Tomsk, Krasnojarsk en Irkoetsk is ouer, historiese stede.
Godsdiens
[wysig | wysig bron]Verskeie gelowe word in Siberië beoefen, onder andere Oos-Ortodoksie, Islam, Tibettaanse Boeddhisme en ander Christelike gelowe.[12] Daar is ook sowat 70 000 Jode.[13]
Plaaslike gelowe dateer uit honderde jare gelede. Die groot, uitgestrekte gebied het baie verskillende plaaslike gode, soos Ak Ana, Anapel, Boegadi Moesoen, Kara Khan, Khaltesj-Anki, Kini'je, Koe'oerkil, Nga, Noe'tenoet, Noemi-Torem, Noemi-Turum, Pon, Poegoe, Todote, Toko'joto, Tomam, Xaja Iccita en Zonget. Plekke met heilige gebiede sluit in Olchon, ’n eiland in die Baikalmeer.
Geskiedenis
[wysig | wysig bron]- Hoofartikel: Geskiedenis van Siberië
Vroeë bevolkings
[wysig | wysig bron]Gesofistikeerde nomadiese beskawings, soos die Jenisiane en Samojede, het al voor die Christelike era in Sentraal-Siberië gewoon. Opgrawings getuig van digte bevolkings aan die oewers van al die Siberiese mere. Veral die Samojede het talle artifakte van brons, silwer en goud agtergelaat. In Suid-Siberië kan Indo-Irannese invloede teruggespoor word tot 2300–1000 v.C. Tussen die 7de en 3de eeu v.C. het die Skitiërs in die Altai-streek gefloreer.
Die stigting van die Xiongnu-ryk in die 3de eeu v.C. het baie mense gedwing om uit te wyk na die noordelike grense van die groot Sentraal-Siberiese Plato. Verskeie Turkse stamme soos die Chakas en Oeighoer het noordweswaarts gemigreer en die plaaslike Oegriërs onderdruk. Hulle was vertroud met yster en het by hul onderdane geleer hoe om bronsitems te maak waarop hulle hulle hoogs artistieke stempel afgedruk het. Van dié ornamente kan gesien word in die versamelings van die Hermitage in Sint Petersburg.
Teen 1206 het Djengis Khan van Mongolië die hele Suid-Siberië verower. In 1207 het sy oudste seun, Djotsji, nog volke soos die Oirats, Barga, Chakas, Boerjate, Tiwiërs en Kirgisiërs onderwerp. Later het Wes-Siberië in die hande van die Goue Horde geval. Die afstammelinge van Orda Khan, die oudste seun van Djotsji, het regstreeks oor dié gebied regeer.
Siberiese khanaat
[wysig | wysig bron]- Hoofartikel: Siberiese Khanaat.
Die outonome Siberiese Khanaat is in die 14de eeu gestig toe die Mongoolse Huis van Djotsji begin verbrokkel het. Rusland se uitbreiding weswaarts het die khanaat in die 16de eeu begin ondermyn. Eerstens het groepe Kosakke na die gebied begin trek agter die pels van sabeldiere, jakkalse en hermelyne aan. Tweedens het die Russiese leër hul forte al hoe meer oos gebou. Plaaslike volke wat hulle aan die Russiese Ryk onderwerp het, is deur die Russe teen nomadiese invallers vanuit die suide beskerm. In ruil daarvoor het die plaaslike inwoners belasting (jasak) betaal in die vorm van pelse.
Die Beleg van Kazan deur die Russe in 1552 het die destydse Mongoolse leier, khan Jadigar, aangespoor om vriendskaplike betrekkinge met Moskou aan te knoop. Hy is egter ná jare van oorlog deur Koetsjoem verslaan, wat toe khan geword het.
Russiese verowering
[wysig | wysig bron]Oor die volgende twee dekades het Rusland die khanaat geleidelik verower. In omstreeks 1577 het die Stroganof-familie van handelaars wat die Oeralstreek gekoloniseer het, die Kosakleier Jermak gevra om hul land teen khan Koetsjoem te beskerm. Jermak het Siberië in 1581 met 1 636 man binnegetrek, al met die Tagil- en Toera-rivier langs.
Die volgende jaar het hulle Isker, Koetsjoem se tuiste, verower. Koetsjoem het na die steppe gevlug en sy gebied aan Jermak afgestaan. Dié het Siberië volgens die destydse tradisie aan tsaar Iwan die Verskriklike oorhandig en so die guns van die tsaar gewen.
In 1585 het Koetsjoem Jermak skielik in die middel van die nag aangeval en die meeste van sy mense vermoor. Jermak is gewond en het probeer om oor die Wagai-rivier te swem, maar het verdrink.
Rusland moes heeltemal uit Siberië onttrek, maar danksy Jermak se verkenning van die riviere het hulle die hele gebied ’n paar jaar later terugverower.
Ontdekkingsreise in Siberië
[wysig | wysig bron]- Hoofartikel: Ontdekkingsreisigers in Siberië.
Vanaf die 17de eeu het talle Russe na Siberië gereis en voorheen onbekende gebiede en riviere ontdek. Hulle het ook die fauna en flora nagevors en hul bevindings gepubliseer.
17de eeu
[wysig | wysig bron]Demid Pjanda was ’n pelsjagter wat van 1620 tot 1624 altesaam 8 000 km voorheen onbekende Siberiese riviere ontdek het, onder andere die Lena-rivier. Hy was ook die eerste Rus wat Jakoetië en Boerjatië bereik het. Iwan Moskwitin was die eerste Rus wat die Stille Oseaan bereik het. Hy het ook die See van Ochotsk en die Sjantar-eilande ontdek. In 1643 het Wassili Pojarkof en 133 man Jakoetië verken. Hy was die eerste Rus wat die Amoer-rivier bereik het. Jerofei Chabarof was in 1649 tot 1650 die tweede Rus wat die Amoer verken het ná Pojarkof. Later het hy met die Amoer afgeseil en Atsjansk, die voorloper van die huidige Chabarofsk, gestig.
Koerbat Iwanof het in 1642 die eerste bekende kaart van die Russiese Verre-Ooste geteken en die Baikalmeer ontdek.[14][15] Aan die einde van die eeu het Wladimir Atlasof die eerste permanente Russiese nedersettings op die Kamtsjatka-skiereiland gestig en die gebied se natuur en inwoners beskryf.[16]
18de eeu
[wysig | wysig bron]Johann Georg Gmelin het verskeie reise deur Siberië onderneem en in die proses meer as 34 000 km afgelê. Hy het ontdek dat die Kaspiese See onder die seevlak lê. Hy het ook twee groot werke oor sy reise in Siberië gepubliseer en meer as 500 voorheen onbekende plantsoorte beskryf.[17] Stepan Krasjeninnikof het ná sy reise in Siberië die eerste volledige beskrywing van Kamtsjatka gegee en ook die plante en diere van die streek beskryf.
Danila Antsiferof was een van die eerste Russe wat die Koeril-eilande besoek en hulle beskryf het.[18] In 1772 het Johann Gottlieb Georgi verskeie soorte fauna en flora van Siberië beskryf en in 1776–1780 het hy die eerste omvattende werk oor die inheemse volke geskryf.
19de eeu
[wysig | wysig bron]Alexander von Bunge het in 1825–1829 die flora van Siberië en die Altaigebergte nagevors en in 1835 die Wolga-steppe en die Strachan-streek.[19] In 1848 het Gennadi Newelskoi ’n ekspedisie na die Russiese Verre-Ooste gelei waar hy onder meer die Sachalin-gebied verken het. Hy was ’n sleutelfiguur in die Russiese kolonialisasie van die streek. In 1886 het Wladimir Obroetsjef na Siberië gereis en ná ’n halfeeu in die streek sy bevindings saamgevat in die uitgebreide Die Geologie van Siberië.
Iwan Tsjerski is na Transbaikalië verban vir sy deelname aan ’n opstand van 1863 tot 1865 in die Pools-Litause Gemenebes teen Rusland. Hy het verskeie streke verken en beskryf, die ontstaan van die Baikalmeer verduidelik en die eerste kaart van sy kus geteken.[20] Wladimir Arsenjef (1872–1930) het sowat 60 werke geskryf oor die geografie, dierelewe en etnografie van die Siberiese streke waardeur hy gereis het.
Ondanks dié ontdekkingsreise het Siberië ’n ylbevolkte gebied gebly waaroor min buite Rusland geskryf is. Die Russe wat aan die einde van die 19de eeu in Siberië gaan woon het, was jagters wat van Sentraal-Rusland weggevlug het op soek na vryheid, voortvlugtige misdadigers en Ougelowiges.
Vooruitgang en industrialisasie
[wysig | wysig bron]Die eerste groot verandering in Siberië was die Transsiberiese Spoorlyn wat in 1891 tot 1916 gebou is. Dit het Siberië nouer verbind met die vinnig industrialiserende Rusland van tsaar Nikolaas II. Tussen 1801 en 1914 het ’n geskatte 7 miljoen setlaars van Europese Rusland na Siberië getrek, van wie 85% in die kwarteeu voor die Eerste Wêreldoorlog.[21]
Siberië is vol natuurlike hulpbronne en in die 20ste eeu is dit in ’n groot mate ontgin. Nywerheidsdorpe het regdeur die streek ontstaan.[22]
Rusland, en later die Sowjetunie, het ’n groot aantal strafkampe, bekend as die Goelag, in Siberië opgerig. Hulle was later so algemeen dat die naam "Siberië" sinoniem geraak het met verbanning en gedwonge arbeid. Die Sowjet-owerheid het miljoene mense, soms hele volke,[23][24] na Sentraal-Asië en Siberië verban. Meer as 18 miljoen mense was tussen 1929 en 1953 in die Goelag, terwyl nog 6 miljoen na ander afgeleë dele van die Sowjetunie verban is.[25]
Die Toengoeska-voorval
[wysig | wysig bron]- Hoofartikel: Toengoeska-voorval
Die Toengoeska-voorval, of Toengoeska-ontploffing, was ’n kragtige ontploffing op 30 Junie 1908 om ongeveer 07:14 plaaslike tyd naby die Toengoeskarivier (nou in die Krasnojarsk-krai). Die oorsaak van die voorval is steeds omstrede. Daar word egter algemeen aanvaar dat dit veroorsaak is deur die ontploffing van ’n groot meteoor of ’n stuk van ’n komeet sowat 5–10 km bo die aardoppervlak.
Hoewel dit waarskynlik die grootste botsing met die aarde was in menseheugenis,[26] kon soortgelyke botsings in afgeleë oseaangebiede onopgemerk plaasgevind het voor die uitvinding van wêreldwye satelliet-moniteringstelsels in die 1960's en 1970's. Omdat die voorval in so ’n verafgeleë gebied plaasgevind het, was daar min verlies aan menselewens of skade aan eiendom, en is dit eers ’n paar jaar later behoorlik ondersoek.
Die eerste aangetekende ekspedisie het 13 jaar later plaasgevind. In 1921 het die Russiese delfstofkundige Leonid Koelik op die toneel aangekom as deel van ’n ondersoek van die Russiese Wetenskapakademie. Hy het van plaaslike inwoners se vertellings afgelei dat die voorval veroorsaak is deur ’n reuse-meteoorbotsing. Hy het die Sowjetregering oorreed om ’n ekspedisie na die gebied te stuur om moontlike meteooryster te versamel vir die Sowjetnywerheid.
Dié ekspedisie het in 1927 in die gebied aangeland. Tot hul verbasing was daar geen krater nie, maar net ’n gebied van sowat 50 km breed met verskroeide bome.
Geografie en geologie
[wysig | wysig bron]Met ’n oppervlakte van sowat 14 miljoen vk. km beslaan Siberië sowat 77% van die totale oppervlakte van Rusland en amper 10% van die aarde se grondoppervlakte. Belangrike geografiese streke sluit in die Wes-Siberiese Vlakte en die Sentraal-Siberiese Plato.
Die Wes-Siberiese Vlakte bestaan uit hoofsaaklik slik en is besonder laag geleë, in so ’n mate dat ’n styging van 50 meter in die seevlak sal meebring dat die hele gebied tussen die Noordelike Yssee en Nowosibirsk oorspoel word. Die grond is baie nat en moerasagtig en meestal turfagtig. Die boomlose noordelike deel bestaan uit ysgrond, grond wat permanent bevrore is. In die suide, waar ysgrond in ’n groot mate afwesig is, het ryk graslande, wat ’n uitbreiding van die Kasakse Steppe is, die oorspronklike plantegroei gevorm (dis tans byna uitgeroei).
Die Sentraal-Siberiese Plato is ’n uiters antieke aardkors wat sowat 500 miljoen jaar gelede ’n aparte kontinent was. Dit is buitengewoon ryk aan minerale en bevat groot hoeveelhede goud en diamante, asook nikkel, lood, steenkool en sink. ’n Groot deel van die streek bestaan uit die Siberiese Trappe, ’n groot vulkaniese gebied. Uitbarstings het min of meer ooreengestem met die Perm, die tyd van die grootste uitwissing van lewensvorme op aarde, en is een van die moontlike redes dat die meeste diere van dié tydperk gesterf het. Dit is een van die grootste bekende vulkaniese uitbarstings in die laaste 500 miljoen jaar van die aarde se bestaan en het sowat 'n miljoen jaar geduur.
Feitlik die hele streek lê onder buitengewoon diep ysgrond en ondanks die warm somers is die enigste bome wat hier kan groei, die bladwisselende Siberiese lorkeboom (Larix sibirica) met sy vlak wortelstelsel. Buiten in die verre noordweste bestaan die gebied hoofsaaklik uit taiga.
Oos- en Sentraal-Sacha bestaan uit verskeie noord-suid-bergreekse van verskillende ouderdomme. Die berge is tot amper 3 000 meter hoog, maar hoër as ’n paar honderd meter is daar feitlik geen plantegroei nie. In die laerliggende gebiede is daar verskeie valleie wat met lorkewoude bedek is, behalwe in die verre noorde, waar die toendra voorkom. Die grond is hier hoofsaaklik ysgrond en behalwe by riviere is die aktiewe laag, waar plantegroei kan voorkom, minder as ’n meter diep.
Die hoogste punt in Siberië is die aktiewe vulkaan Kljoetsjefskaja Sopka op die Kamtsjatka-skiereiland. Dit is 4 649 meter hoog.
Russiese navorsers waarsku dat Wes-Siberië begin ontdooi het weens aardverwarming. Die bevrore turfmoerasse in hierdie streek bevat dalk biljoene ton metaangas, wat in die atmosfeer vrygestel kan word. Metaan is ’n kweekhuisgas wat 22 keer kragtiger is as koolstofdioksied.[27] In 2008 het ’n navorsingspan van die Amerikaanse Geofisiese Vereniging vlakke van metaan in die Siberiese Noordpoolstreek gemeet wat tot 100 keer hoër as normaal was.[28][29]
Klimaat
[wysig | wysig bron]Gematigde breëblaarwoude Gematigde steppe Droë steppe
| Die plantegroei in Siberië is hoofsaaklik taiga, met ’n toendra-gordel aan die noordgrens, en gematigde breëblaar- en gemengde woude in die suide. |
Siberië se klimaat wissel drasties. Aan die noordkus, noord van die Noordpoolsirkel, is daar ’n baie kort somer (van omtrent ’n maand). Feitlik die hele Siberiese bevolking woon in die suide, al langs die Transsiberiese Spoorlyn. Die klimaat is subarkties – die jaarlikse gemiddelde temperatuur is sowat 0°C, met die gemiddelde in Januarie -15°C en in Julie 20°C.[30] Met ’n betroubare groeiseisoen, baie sonskyn en buitengewoon vrugbare swart grond – wat in Russies чернозём (tsjernozjom) genoem word – kan landbou in Suid-Siberië vooruitstrewend wees, soos in die vroeë 20ste eeu bewys is.
Die suidwestewinde van Suid-Siberië bring warm lug van Sentraal-Asië en die Midde-Ooste. Die klimaat in Wes-Siberië (Omsk, Nowosibirsk) is verskeie grade hoër as in die ooste (Irkoetsk, Tsjita). Met die laagste gemete temperatuur van -71,2°C is Oimjakon in die Republiek van Sacha (Jakoetië) die koudste plek op aarde. Maar in ander streke kan dit tot 38°C word. Sacha is in die algemeen die koudste Siberiese streek en die laagste temperature word in die stroomgebied van die Jana-rivier gemeet. Die ysgrond daar is tot 1 493 meter diep.
Reënval in Siberië is oor die algemeen laag, met meer as 500 mm per jaar slegs in Kamtsjatka, waar vogtige winde van die See van Ochotsk af waai, en in die grootste deel van Primorje in die suide, waar moesoninvloede swaar neerslae in die somer kan veroorsaak. Hoewel dit koud is, val min sneeu, veral in die oostelike binneland.
| Maand | Jan | Feb | Mrt | Apr | Mei | Jun | Jul | Aug | Sep | Okt | Nov | Des | Jaar |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hoogste gemiddelde (°C) | -12,2 | -10,3 | -2,6 | 8,1 | 17,5 | 24,0 | 25,7 | 22,2 | 16,6 | 6,8 | -2,9 | -8,9 | 7,0 |
| Daaglikse gemiddelde (°C) | -16,2 | -14,7 | -7,2 | 3,2 | 11,6 | 18,2 | 20,2 | 17,0 | 11,5 | 3,4 | -6,0 | -12,7 | 2,4 |
| Laagste gemiddelde (°C) | -20,1 | -19,1 | -11,8 | -1,7 | 5,6 | 12,3 | 14,7 | 11,7 | 6,4 | 0,0 | -9,1 | -16,4 | -2,3 |
| Reënval (mm) | 19 | 14 | 15 | 24 | 36 | 58 | 72 | 66 | 44 | 38 | 32 | 24 | 442 |
Bron: [31]
Mere en riviere
[wysig | wysig bron]- Anabarrivier
- Angararivier
- Indigirkarivier
- Irtisjrivier
- Kolimarivier
- Baikalmeer
- Lenarivier
- Laer-Toengoeskarivier
- Nowosibirskdam
- Obrivier
- Popigairivier
- Klip-Toengoeskarivier
- Bo-Angararivier
- Oefs Nuur
- Janarivier
- Jeniseirivier
Bergreekse
[wysig | wysig bron]- Altaigebergte
- Anadirbergreeks
- Baikalgebergte
- Tsjamar-Daban
- Tsjerskibergreeks
- Dzjoegdzjoergebergte
- Gidangebergte
- Korjakgebergte
- Sajangebergte
- Tannoe-Ola-gebergte
- Oeralgebergte
- Werchojanskgebergte
- Jablonoigebergte
Graslande
[wysig | wysig bron]- Oekok-plato – deel van ’n UNESCO-Wêrelderfenisgebied[32]
Dierelewe
[wysig | wysig bron]Die uitgestrekte Siberië het ’n omvattende en uiteenlopende dierelewe. Baie spesies se dik pels, veral hul winterpels, is gesog vir mode-items. ’n Paar van die wilde diersoorte is:
- Die Siberiese tier (Panthera tigris altaica), wat vroeër deur die hele Wes- en Sentraal-Asië aangetref is, maar nou beperk is tot die Amoer-Oessoeri-streek van Primorski-krai in die Verre-Oos-Siberië, waar dit beskerm word.
- Die Baikal-rob (Pusa sibirica), wat inheems is aan die Baikalmeer. Dis die kleinste robspesie en hulle lewe die langste van alle robbe (tot 56 jaar vir wyfies).
- Die ysbeer (Ursus maritimus), wat hoofsaaklik in die Noordpoolsirkel voorkom. Dit is die grootste karnivoor wat op land aangetref word. ’n Volwasse mannetjie weeg omtrent 350 tot 680 kg[33] en wyfies die helfte soveel. Dit is nou verwant aan die bruinbeer, maar is aangepas vir uiters koue temperature en om oor sneeu en ys te beweeg. Dit kan net van see-ys af jag en bring dus ’n groot deel van die jaar op die bevrore see deur. Hulle dryf soms ver van hul habitat op die see-ys en van hulle is al tot by die Koeril-eilande en die See van Ochotsk gesien.
- Die Amoer-luiperd (Panthera pardus orientalis), wat voorkom in die Russiese Verre-Ooste, asook in die bergagtige gebiede van die taiga en gematigde woude. Dis een van die skaarsste katsoorte in die wêreld en net sowat 30 tot 45 van hulle is in die natuur oor.[34]
- Die Siberiese vlieënde eekhoring (Pteromys volans), wat van Wes-Finland en die Baltiese lande tot aan die kus van die Stille Oseaan aangetref word. Dis die enigste spesie vlieënde eekhorings wat in Europa voorkom.
- Die Siberiese muskushert (Moschus moschiferus), wat in die bergwoude van Noordoos-Asië voorkom, veral in die taiga van Suid-Siberië. Dit jag snags en migreer net oor kort afstande. Volwasse diere is klein en weeg van 7 tot 17 kg. Dit word gejag vir sy muskusklier, wat tot honderdduisende rande per kilogram kan haal, en is ’n bedreigde spesie.
- Die Siberiese eekhorinkie (Tamias sibiricus), wat aangetref word in woude van Rusland tot in China, Korea en Noord-Japan, is die enigste lid van die genus Tamias wat buite Noord-Amerika aangetref word. Dit is 18 tot 25 cm lank, waarvan sy stert ’n derde uitmaak.
- Die Siberiese bergwesel (Mustela sibirica), waarvan die hare gebruik word vir verfkwasse. Dit is bekend daarvoor dat dit snags boere se hoenders vang, vir sy slegte reuk en vir die bygeloof dat dit ’n wandelende gees is wat mense se siel kan steel.
- Die Kamtsjatka-bruinbeer (Ursus arctos beringianus), wat voorkom in Kamtsjatka, die Koeril-eilande, wes van die See van Ochotsk en op die Sjantar-eilande. Dit is nou verwant aan die bruinbere van Alaska. Kamtsjatka-bruinbere is van die mees gesogte diere om in Rusland te jag en kliënte betaal duisende rande om een te kan skiet.
- Die Oos-Siberiese bruinbeer (Ursus arctos collaris), ’n subspesie van die bruinbeer wat voorkom in van Oos-Siberië tot die Lena-rivier en Kolima, en oor die algemeen regoor Jakoetië en die Altaigebergte.
- Die wasbeerhond (Nyctereutes procyonoides), ’n lid van die Canidae-familie (wat honde, wolwe en jakkalse insluit), wat inheems aan Oos-Asië is. Dit het sy naam gekry vanweë sy ooreenkoms met die wasbeer (Procyon lotor), maar is nie naby daaraan verwant nie. Die wasbeerhond kom veral in woude voor in China, Korea, Japan en Noordoos-Rusland. Die gemiddelde volwasse dier is sowat 65 cm lank en wyfies skenk die lewe aan 15 kleintjies of meer op ’n slag.
- Die sabeldier of sabel (Martes zibellina), wat van die Oeralgebergte af dwarsdeur Siberië voorkom, asook in Noord-Mongolië, China en Japan. Dis histories gejag vir sy duur pels, wat vandag nog ’n luukse-item is en kan wissel van lig- tot donkerbruin. Pelse word vandag hoofsaaklik verkry van diere in aanhouding.
- Die Eurasiese rooikat (Lynx lynx), wat die grootste rooikatspesie is en van 81 tot 129 cm lank kan word. Dit het ’n grys tot rooi pels met swart kolle. Sowat 90% kom in Siberië voor en die res in China en Turkye.
- Die hermelyn (Mustela erminea) word aangetref regdeur die Arktiese streek in Europa, Asië en Noord-Amerika. Dit is lank en skraal gebou en is uiters vinnig. Dit is ook ’n sterk swemmer wat dikwels op eilande aangetref word. Sy pels is baie gesog.
- Die Asiatiese swartbeer (Ursus thibetanus), ’n beer van gemiddelde grootte wat voorkom in dele van Suid-Asië, Noordoos-China, Japan en die Russiese Verre-Ooste. Dit word geklassifiseer as ’n kwesbare spesie.
Ekonomie
[wysig | wysig bron]Siberië is buitengewoon ryk aan minerale en bevat erts van byna alle waardevolle metale. Dit het van die wêreld se grootste neerslae van nikkel, goud, lood, steenkool, diamante, silwer en sink, asook groot, onontginde olie- en natuurlike gasbronne. Die meeste hiervan kom voor in die koue en verafgeleë oostelike deel van die streek, met die gevolg dat dit moeilik en duur is om dit te ontgin.
Landbou word geweldig beperk deur die kort groeiseisoen in die grootste deel van die streek. In die suidweste, waar die swart grond vrugbaar en die klimaat meer gematig is, word koring, gort, rog en aartappels verbou en word daar met skape en beeste geboer.
Elders, waar voedselproduksie laag is weens die swak gehalte van die grond – hoofsaaklik podsol – en die kort groeiseisoen, word groot troppe rendiere aangehou. Siberië het die wêreld se grootste woude en hout bly een van die streek se vernaamste inkomstebronne. Die See van Ochotsk is ryk aan vis en 10% van die wêreld se vis word hier gevang. Vangste het egter afgeneem sedert die verbrokkeling van die Sowjetunie.
Vervoer
[wysig | wysig bron]Per pad
[wysig | wysig bron]Die Baikal-snelweg is ’n federale snelweg wat opgedeel is in die M51, M53 en M55 en verbind Tsjeljabinsk met Tsjita. Dit is deel van die Transsiberiese Snelweg, ’n netwerk paaie wat reg oor Rusland loop, en van die AH6-roete van die Asiatiese Snelwegnetwerk.
Die snelweg bestaan uit die volgende dele:
- M51: Tsjeljabinsk-Koergan-Isjim-Omsk-Nowosibirsk, 1 528 km
- M53: Nowosibirsk-Tomsk-Kemerowo-Krasnojarsk-Irkoetsk, 1 860 km
- M55: Irkoetsk-Oelan-Oede-Tsjita, 1 113 km
Van Tsjita loop die Amoer-snelweg, die M58 (2 100 km), tot by Chabarofsk en van daar die Oessoeri-snelweg, die M60 (760 km), tot by Wladiwostok.
Per spoor
[wysig | wysig bron]Baie stede, soos Petropawlofsk-Kamtsjatski, kan nie per pad bereik word van ander Russiese of Asiatiese stede nie. Die beste manier om verafgeleë streke te verken is per reis op die Transsiberiese Spoorlyn (Russies: Транссибирская магистраль, Transsibirskaja magistral, of Транссиб, Transsib). Die trein ry tussen Moskou in die weste en Wladiwostok in die ooste en verbind Europese Rusland met die Russiese Verre-Ooste.
Die spoorlyn is 9 259 km lank, strek oor sewe tydsones en die trein ry ’n paar dae lank van die een punt na die ander.[35] Dit het tweedeklas-kompartemente met vier slaapbanke, eersteklas-kompartemente met twee slaapbanke en ’n eetwa.
Die Transsiberiese Spoorlyn het vier roetes:
- Van die belangrikste plekke aan die hoofroete is (van wes na oos): Jaroslawl, Jekaterinburg, Omsk, Nowosibirsk, Krasnojarsk, Irkoetsk, Oelan-Oede, Tsjita en Chabarofsk.
- Die Chinees-Oosterse Spoorlyn verbind Rusland met China en verskaf ’n korter roete na Wladiwostok. Dit volg die roete van die Transsiberiese lyn tot by Tarskaja (sowat 1 000 km oos van die Baikalmeer). Van daar af loop dit suidoos na China en uiteindelik na Beijing voor dit net voor Wladiwostok weer by die hoofroete aansluit.
- Die Transmongoolse Spoorlyn volg die hoofroete tot by Oelan-Oede aan die Baikalmeer. Van daar af loop dit suid na Oelaan-Baatar en uiteindelik suidoos na Beijing.
- In 1991 is ’n vierde roete geopen wat verder noord loop. Dis bekend as die Baikal-Amoer-hooflyn en breek weg van die Transsiberiese lyn by Taisjet, ’n paar honderd kilometer wes van die Baikalmeer. Daarna loop dit noord van die meer verby, oor die Amoer-rivier by Komsomolsk-na-Amoere (noord van Chabarofsk) tot by die Stille Oseaan.
Per lug en water
[wysig | wysig bron]Stede wat nie aan die spoorlyn of snelweg lê nie, kan per lug bereik word.
Die Siberiese riviere was die hoofvervoerstelsel voor die 1730's, toe met die bou van paaie begin is. Die riviere was ook belangrik in die verkenning van Siberië deur ontdekkingsreisigers en die kolonialisasie van die uitgestrekte gebied deur Rusland. Die waterweë word steeds gebruik, maar veral vir vervoer tussen noord en suid asook na en van die Transsiberiese Spoorlyn. Hulle is egter vir groot dele van die jaar gevries en maak ’n klein en onbeduidende deel van die gebied se vervoerstelsel uit.
Sien ook
[wysig | wysig bron]Verwysings
[wysig | wysig bron]- Hierdie artikel is merendeels vertaal vanaf die Engelse Wikipedia-artikel en:Siberia
- ↑ Die Groot Sowjet-ensiklopedie[dooie skakel] (in Russies). URL besoek op 13 Desember 2009.
- ↑ Helende olies van Siberië Geargiveer 18 Oktober 2008 op Wayback Machine. URL besoek op 13 Desember 2009.
- ↑ Die Brockhaus en Efron-Ensiklopediese Woordeboek Geargiveer 14 April 2020 op Wayback Machine (in Russies). URL besoek op 13 Desember 2009.
- ↑ Die Groot Sowjet-ensiklopedie[dooie skakel] (in Russies). URL besoek op 13 Desember 2009.
- ↑ Woordeboek van Moderne Geografiese Name[dooie skakel] (in Russies). URL besoek op 13 Desember 2009.
- ↑ Siberia—Britannica se aanlyn-ensiklopedie. URL besoek op 13 Desember 2009.
- ↑ Siberia–The Columbia Encyclopedia, Sesde uitgawe[dooie skakel]. URL besoek op 13 Desember 2009.
- ↑ Volgens die 2002-sensus was daar 500 000 Tartare in Siberië, maar 300 000 van hulle is Wolga-Tartare wat in die koloniasietydperk in Siberië gaan bly het.[1] Geargiveer 27 Februarie 2002 op Wayback Machine
- ↑ Etnografiese kaart van Siberië. URL besoek op 13 Desember 2009.
- ↑ Minderhede in Rusland – Boerjate. URL besoek op 13 Desember 2009.
- ↑ The Chinese are coming … to Russia Geargiveer 8 Maart 2009 op Wayback Machine. Asia Times. 27 Mei 2006. URL besoek op 13 Desember 2009.
- ↑ Webwerf van die Russiese ambassade — Godsdiens in Rusland. URL besoek op 13 Desember 2009.
- ↑ Planting Jewish roots in Siberia Geargiveer 27 Augustus 2009 op Wayback Machine. URL besoek op 13 Desember 2009.
- ↑ Akademiese woordeboeke en ensiklopedieë (in Russies). URL besoek op 17 Desember 2009.
- ↑ Noord-Baikal Geargiveer 3 Junie 2013 op Wayback Machine (in Russies). URL besoek op 17 Desember 2009.
- ↑ Russiese historici oor Wladimir Atlasof Geargiveer 27 Augustus 2012 op Wayback Machine deur N.W. Tolkatsjewa (in Russies). URL besoek op 17 Desember 2009.
- ↑ Gmelin-familie (in Russies). URL besoek op 17 Desember 2009.
- ↑ Die Groot Sowjet-ensiklopedie[dooie skakel] (in Russies). URL besoek op 17 Desember 2009.
- ↑ Александр Андреевич Бунге - А.К. Сытин ; отв. ред. Р.В. Камелин. — М. : Наука, 2006. — ISBN 5-02-035310-8
- ↑ John J. Stephan, The Russian Far East: A History, Stanford University Press, 1994, ISBN 0-8047-2701-5, Google Print, p.315
- ↑ The Great Siberian Migration: Government and Peasant in Resettlement from Emancipation to the First World War. URL besoek op 13 Desember 2009.
- ↑ Fiona Hill, Russia — Coming in from the Cold? Geargiveer 15 Julie 2011 op Wayback Machine, The Globalist, 23 Februarie 2004. URL besoek op 13 Desember 2009.
- ↑ Verbanne volke. URL besoek op 13 Desember 2009.
- ↑ Anne Applebaum – Gulag: A History, inleiding. URL besoek op 13 Desember 2009.
- ↑ Gulag: The Other Killing Machine. The New York Times. 11 Mei 2003. URL besoek op 13 Desember 2009.
- ↑ Tunguska: The Largest Recent Impact Event. URL besoek op 13 Desember 2009.
- ↑ Ian Sample Warming hits tipping point. The Guardian, 11 Aug 2005. URL besoek op 13 Desember 2009.
- ↑ Connor, Steve (23 September 2008). "Exclusive: The methane time bomb" (in Engels). The Independent. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 9 Mei 2020. Besoek op 13 Desember 2009.
- ↑ N. Shakhova, I. Semiletov, A. Salyuk, D. Kosmach, en N. Bel’cheva (2007), Methane release on the Arctic East Siberian shelf, Geophysical Research Abstracts, 9, 01071.URL besoek op 13 Desember 2009.
- ↑ Historiese weer van Nowosibirsk. weatherbase.com. URL besoek op 13 Desember 2009.
- ↑ "Гидрометцентр России" (in Russies). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 14 Januarie 2010. Besoek op 13 Desember 2009.
- ↑ "Altai: Saving the Pearl of Siberia". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 22 Maart 2007. Besoek op 13 Desember 2009.
- ↑ Kindersley, Dorling (2001,2005). Animal. New York City: DK Publishing. ISBN 0-7894-7764-5.
{{cite book}}: Gaan datum na in:|year=(hulp) - ↑ http://www.amur-leopard.org/ URL besoek op 13 Desember 2009.
- ↑ GOS-spoorlynrooster Geargiveer 27 Julie 2009 op Wayback Machine, roete No. 002, Moskou-Wladiwostok. URL besoek op 13 Desember 2009.
Eksterne skakels
[wysig | wysig bron]| Wikimedia Commons bevat media in verband met Siberië. |
- Siberiese reisgids van Wikivoyage
- Siberian Expedition – webwerf deur Benjamin Isitt
- Trans-Siberia – Transsiberiese Spoorlyn
- Siberia's Land & Cultures – talle artikels oor Siberië
- Siberia – foto's deur William Sokolenko