Эстәлеккә күсергә

Азия

Һылтанмаларҙы төҙәтергә
Был мәҡәлә яҡшы мәҡәләләр исемлегенә инә
Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Азия
Азия ярымшар картаһында
Азия ярымшар картаһында
Территория44,579,000 км²
Халҡы4,164,252,000 кеше
Тығыҙлығы87 кеше/км²
ЭтнохоронимАзиаттар км²
49 (+5 өлөшләтә танылмаған)дәүләтте керетеп 
Бойөндороҡло дәүләттәр 
ТелдәрАзия телдәре 
Сәғәт бүлкәтеUTC+2 алып UTC+12 тиклем 
Интернет-домены.asia 
Ҡалалар Токио, Джакарта, Сеул, Шанхай, Дели, Мумбаи, Манила, Пекин, Осака, Калькутта, Карачи 
 Asia Викимилектә

А́зия — Ер йөҙөнөң иң ҙур киҫәге, Европа менән бергә Евразия ҡитғаһын хасил итә[1]. Майҙаны (утрауҙар менән бергә) — 43,4 млн км² самаһы[1]. Халҡы — 4,2 млрд кеше (2012) (Ер халҡының 60,5 %). Азия донъяның үҫеш кисереүсе иң ҙур төбәге булып тора[2].

Атамаһының килеп сығышы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Хеттар дәүерендә Кесе Азияның төньяҡ-көнбайышында Ассув батшалығы була[3]. Хеттарҙың уны еңеүе тураһында Тудхалияс IV анналдарында телгә алынған. Грек эпосында был батшалыҡ троялыларҙың союздашы Асий батша аша кәүҙәләндерелә. Грек мифологияһында Асия исемен Океанида, Прометейҙың ҡатыны, йөрөтә, мифологияға ярашлы, донъя киҫәгенең атамаһы шунан килеп сыҡҡан. Геродот осорона инде гректарҙа был донъя киҫәге Асия (Азия) тип йөрөтөлгән.

Урыны һәм сиктәре

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Азияның материк өлөшө нигеҙҙә көнсығыш (Чукот ярымутрауы ғына иҫкәрмә булып тора) һәм төньяҡ ярымшарҙарҙа урынлашҡан. Азия Африка менән Суэц муйыны аша тоташҡан, Төньяҡ Американан уны тар ғына Беринг боғаҙы айыра. Ситке нөктәләрҙең географик координаттарын «Төп мәғлүмәттәр» киҫәгендә ҡара.

Европа менән Азия сиге

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Төп мәҡәлә: Европа менән Азия араһындағы сик
Европә менән Азияның Халыҡ-ара Географик Йәмғиәте тарафынан танылған сиге (A хәрефе аҫтындағыһы, ә башҡа хәрефтәр менән кире ҡағылған варианттар билдәләнгән)

Донъяның был киҫәктәре араһында тәү тапҡыр сик билдәләү Боронғо Греция дәүеренә ҡарай. Фараз ителеүенсә, боронғо грек географы Гекатей Милетский донъяны Европа менән Азияға бүлгән тәүге ғалим булған: үҙенең «Ерҙәрҙе һүрәтләү» тигән хеҙмәтендә ул Фасис йылғаһы (Грузияла Риони йылғаһы) һәм Урта диңгеҙ аша улар араһында сик үткәрә[4]. Европа менән Азия араһында сик үткәреү мәсьәләһен донъяны өс киҫәккә (Европа, Азия һәм Ливияға)[5] бүлгән Геродот, Фукидид, Изократ, Полибий (Европа һәм Азия сиген «Дөйөм тарих» тигән хеҙмәтендә Танаис (Дон)[6] аша үткәргән), Страбон («География» тигән хеҙмәтендә шулай уҡ Танаис буйлап сик үткәрә[6]) кеүек боронғо грек ғалимдары күтәрә. Үҙ сиратында, боронғо Рим яҙыусыһы Өлкән Плиний ике донъя киҫәге араһындағы сикте Понт менән Каспий араһындағы муйын (Кавказ тауҙары), Киммерия Боспоры (Керчь боғаҙы) һәм Меотида (Азов диңгеҙе) буйлап үткәрә[6].

XVIII быуатҡа тиклем Европа менән Азия араһындағы сиктең Азов диңгеҙе һәм Дон буйлап үткән өлөшө шик аҫтына алынмай һәм Козьма Индикоплов (VI быуат), Мартин Бельский (1550 йыл), Герард Меркатор (XVII быуат), Михаил Ломоносов (XVIII быуат) хеҙмәттәрендә раҫлау таба. Ләкин шул осорҙа уҡ башҡа фекерҙәр ҙә була. Мәҫәлән, Урта быуаттарҙағы ғәрәп сығанаҡтары Европаның көнсығыш сиге тип Итил (Волга) һәм Кама йылғаларын һанаған[7].

XVIII быуатҡа башҡа төрлө фекерҙәр күбәйә төшә. Әйтәйек, француз картографы Гийом Делиль[en] Европаның көнсығыш сиген Обь буйлап, ә урыҫ хеҙмәтендәге немец сәйәхәтсеһе Иоган Георг Гмелин менән француз географы Жан Жак Элизе-Реклю Енисей буйлап үткәрә. 1730 йылда «Европа менән Азияның төньяҡ һәм көнсығыш өлөштәре» тигән китапта швед ғалимы Филипп Иоганн Страленберг тарафынан беренсе тапҡыр Азия һәм Европа араһындағы сикте Урал тауҙарының һыу бүленеше буйлап, ә Көньяҡ Уралдан ары — Дөйөм Һырт, Һамар, Волга (Иҙел) йылғалары буйлап Камышинға һәм артабан Дон буйлап үткәреү идеяһы тәҡдим ителә. Шул уҡ ваҡытта сикте Урал буйлап үткәреү фекерен белдереүҙә Страленбергтың беренселегенә ҡарата урыҫ ғалимы В. Н. Татищев дәғүә белдерә, ул үҙе был идеяны 1720 йылда уҡ әйтеүен хәбәр итә[7]. 1745 йылда «Рәсәй лексиконы» нда ул былай тип яҙа:

Сикте Вайгач тарлығынан Бөйөк Билғау һәм Яйыҡ буйлап аҫҡа, Каспий диңгеҙе аша Кума йылғаһы йәки Таурис тауҙарына тиклем үткәреү күпкә яҡшыраҡ һәм тәбиғирәк булыр ине.

— В.Н. Татищев. «Рәсәй лексиконы»

Артабан Азия менән Европа араһында сикте Урал буйлап үткәреү Ф. А. Полунин (1773), С. И. Плещеев (1793), И. П. Фальк (1824), Г. Е. Щуровскийҙың (1841) ғилми хеҙмәттәрендә сағылыш тапты[7]. Шул уҡ ваҡытта был ике донъя киҫәге араһындағы көнсығыш сиктең көньяҡ-көнсығыш өлөшөндә айырма ҙур була: П. С. Паллас (1773) уны Урал йылғаһының урта ағымынан Дөйөм Һырттың көньяҡ битләүҙәре, Волга, Эргени һәм Маныч йылғаһы буйлап үткәрә, бөтөн Каспий буйы уйһыулығын Азияға беркетә; Г. Ф. Миллер (1750) менән Ф. А. Полунин (1773) — Дон, Волга, Кама, Ағиҙел һәм артабан Урал һырты буйлап; С. И. Плещеев (1793) менән И. Ф. Гакман (1787) Эмба йылғаһы буйлап үткәрә[7].

XIX—XX быуаттарҙа сик мәсьәләһе артабан үҫеш ала. 1850 йылда Германия ғалимы Александр Гумбольдт, Европа — ул Азияның бер өлөшө, сөнки Европа менән Азия араһында сик юҡ, тигән фекерҙе әйтә. Үҙ сиратында, француз географы П. Гуру «Азия» тигән китабында (1956): «Европа — Азияға ҡараған ярымутрау, ә Азия — яһалма төшөнсә…», — тип белдерә, У. Паркер иһә «Европа: как далеко?»[7] тигән китабында (1960), Европа һәм Азия тигән ике материк юҡ, Евразия тигән берәү генә бар, тигән ҡарашты сағылдыра[7].

Совет фәнендә Европа менән Азия сиге мәсьәләһе 1950—1960-сы йылдарҙа СССР География йәмғиәтенең Мәскәү филиалы эшмәкәрлегендә үҫеш ала. Был юҫыҡта Ю. К. Ефремов (1958), В. И. Прокаев (1960) һәм Э. М. Мурзаев (1963) төп хеҙмәттәрҙең авторҙары булып тора.

Ю. К. Ефремов 1958 йылда СССР География йәмғиәте Мәскәү филиалының мәктәп һәм физик география бүлексәһе ултырышындағы докладында, Азия менән Европа араһындағы сик мәҙәни-тарихи мәғәнәгә генә эйә, улар араһында тәбиғи сик юҡ, Урал да, Кавказ да донъяның ике киҫәге араһында сик булып хеҙмәт итә алмай, тип раҫлай[7]. Һөҙөмтәлә ултырышта бөтә совет дәреслектәрендә сағылыш тапҡан тәҡдим ҡабул ителә[7]:

Европа менән Азия сиген Уралдың һәм Мугалжарҙың көнсығыш итәге, артабан Эмба йылғаһы, Каспийҙың төньяҡ яры, Кума-Маныч уйпаты һәм Керчь боғаҙы аша Азов диңгеҙен Европа биләмәһендә ҡалдырып үткәреү тәҡдим ителә.

Әлеге ҡарарҙы В. И. Прокаев тәнҡитләй (1960), ул был тәҡдимдең физик-географик тулылыҡ принцибын боҙоуын раҫлай. Уның фекеренсә, был принципҡа ярашлы, сик Урал иленең (тулыһынса Европала ята) көнсығыш ситенән һәм Каспий буйы уйһыулығы менән Туран иленең (Азияға ҡарай) төньяҡ-көнбайыш ситенән үткәрелергә тейеш[7]}. Ошоға ҡарамаҫтан, В. И. Прокаев был тасуирламаны Азия менән Европа араһындағы сик тип һанамай, сөнки ул йәшәп килгән традицияларға, атап әйткәндә, Урал тауҙарының һыу бүленеше, Урал йылғаһы, Ҙур Кавказдың һыу бүленеше һәм Керчь боғаҙы буйлап үткәрелгән сиккә ҡаршы килә[7].

Азия менән Европа сиге мәсьәләһенә үҙ хеҙмәтендә совет ғалимы Э. М. Мурзаев (1963) ҡағыла. Донъяның был ике киҫәге араһында сикте антропологик, тарихи, лингвистик һәм этнографик нигеҙҙәрҙә үткәреп булмаҫын билдәләп, ул ике вариант тәҡдим итә.

  • Беренсе вариант — сәйәси-административ рубеждар нигеҙендә. Уға ярашлы, Азия менән Европа араһындағы сик — Грузия һәм Азербайжандың (Каспий диңгеҙе тулыһынса Азияға ҡарай) дәүләт сиктәре, артабан Рәсәй менән Ҡаҙағстандың дәүләт сиктәре буйлап Силәбе өлкәһенә тиклем бара. Силәбе, Свердловск, Төмән өлкәләре, Ханты-Манси һәм Ямал-Ненец автономиялы округтары тулыһынса Азияға ҡарай. Кар диңгеҙе, был вариант буйынса, тулыһынса Азияға, Яңы Ер архипелагы Европаға инә.
  • Икенсе вариант — физик-географик рубеждар нигеҙендә.[7]Ул «Кавказ — Каспий — Урал йылғаһы — Урал һырты» формулаһына нигеҙләнә[7].

Хәҙерге осорҙа Азия менән Европа араһындаға сик бәхәсле булып ҡалыуын дауам итә. Рәсәй география сығанаҡтарында Европа менән сикте, ҡағиҙә булараҡ, Урал тауҙары һыу бүленеше, Мугалжар, Эмба йылғаһы, унан һуң Каспий диңгеҙе, Аракс йылғаһы, Ҡара һәм Мәрмәр диңгеҙҙәре, Босфор һәм Дарданелдар боғаҙҙары буйлап үткәрәләр.

Рәсәйҙә статистик-иҡтисади хисаплауҙарҙа Азия менән Европа сиге Архангельск өлкәһенең, Коми Республикаһының, Свердловск һәм Силәбе өлкәләренең көнсығыш административ сиктәре һәм артабан Рәсәй менән Ҡаҙағстандың дәүләт сиктәре, Дағстандың, Ставрополь һәм Краснодар крайҙарының төньяҡ административ сиктәре буйлап үткәрелә[8].

Азия менән Африка араһындағы сик

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Азия космостан

Азия менән Африка араһында сикте билдәләүгә тәүге ынтылыштар Боронғо Греция дәүеренә ҡарай [9]. Ғәҙәттә ул Нил йылғаһы буйлап үткәрелә, ләкин Геродот б.э.т. V быуатта Мысыр территорияһын Азия һәм Африка өлөштәренә бүлеүгә ҡаршы була, шунлыҡтан был сикте Мысырҙың көнбайыш сиге буйлап үткәреп, уны тулыһынса Азияға индерә[9]. Үҙ сиратында Страбон сикте Ҡыҙыл диңгеҙ һәм Синай ярымутрауында ятҡан Бардавиль күле тамағы араһындағы Урта диңгеҙ менән тоташҡан муйын буйлап билдәләй[9]. Боронғо Рим дәүерендә һәм Урта быуаттарҙа ҡайһы бер ғалимдар сикте Суэц муйыны буйлап үткәрә, ләкин күпселек йә Нилды, йә Мысырҙың көнбайыш сиген сик тип һанауҙы дауам итә[9].

Хәҙерге заманда Азия менән Африка араһында сик Суэц муйыны йә Суэц каналы буйлап үтә. Һөҙөмтәлә, Мысырҙың Синай ярымутрауында урынлашҡан өлөшө — Азияға, ә ҡалған өлөшө Африкаға инә.

География

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Майҙаны: 43475 мең км² (утрауҙарҙы ла индереп)[1]
Утрауҙарҙың майҙаны: 2001 мең км²
Диңгеҙ кимәленә ҡарата уртаса бейеклек: 960 метр
Диңгеҙ кимәленә ҡарата иң юғары бейеклек: 8 848 метр (Эверест тауы)
Диңгеҙ кимәленә ҡарата иң тәпәш бейеклек: −405 метр (Үле диңгеҙ кимәле)
Иң төньяҡ нөктә: Челюскин мороно
77° 43' так как
104° 18' ксш оҙ.
Иң көньяҡ нөктә: Пиай мороно
1° 16' так как
103° 30' ксш оҙ.
Иң көнбайыш нөктә: Баб мороно
39° 29' так как
26° 04' ксш оҙ.
Иң көнсығыш нөктә: Дежнёв мороно
66° 05' так как
169° 40' кбш оҙ.
Азияның географик үҙәге
эргәһендәге ҡалалар: 		Иркутск, Ҡыҙыл

Азия Төньяҡ Боҙло, Һинд һәм Тымыҡ океандар, шулай уҡ — көнсығышта — Атлантик океандың материк эсендәге диңгеҙҙәре (Азов, Ҡара, Мәрмәр, Эгей, Урта диңгеҙҙәр) менән йыуыла. Шуның менән бергә эске аҡманың киң өлкәләре лә бар — Каспий һәм Арал диңгеҙҙәренең, Балхаш күленең һ. б. Байкал күле эсәр һыу боло буйынса донъялағы бөтә күлдәрҙе үтеп китә; Байкалда донъя эсәр һыу болоноң 20 % тупланған (боҙлоҡтарҙы һанамайынса). Үле диңгеҙ донъялағы иң тәрән тектоник сөңгөл булып тора (диңгеҙ кимәленән − 405 метр түбән). Азия ярҙары ярайһы уҡ әҙ бүлгеләнгән, ҙур ярымутрауҙар бар — Кесе Азия, Ғәрәбстан, Һиндостан, Корей, Камчатка, Чукот, Таймыр һ. б. Азия ярҙарына янында (Оло Зонд, Яңы Себер, Сахалин, Төньяҡ Ер, Тайвань, Филиппин, Хайнань, Шри-Ланка, Япон утрауҙары һ. б.) ҙур утрауҙар бар, уларҙың бөтәһенең майҙаны бергә 2 млн км².

Азия аҫтында дүрт мөһабәт платформа — Ғәрәстан, Һиндостан, Ҡытай һәм Себер платформалары ята.[10]Б Был донъя киҫәге территорияһының ¾ өлөшөн тауҙар һәм яйлалар биләй, айырыуса бейектәре Үҙәк һәм Урта Азияла тупланған[10]. Дөйөм алғанда, Азия — бейеклектәрҙең абсолют нөктәләре буйынса ифрат ҡапма-ҡаршылыҡлы төбәк[10]. Бер яҡтан, бында донъяның иң бейек түбәһе — Джомолунгма тауы (8848 м) урынлашҡан, икенсе яҡтан, иң тәрән сөңгөлдәр — тәрәнлеге 1620 метрға еткән Байкал күле һәм диңгеҙ кимәленән 392 метрға түбәнерәк Үле диңгеҙ ошо уҡ донъя киҫәгендә[10]. Көнсығыш Азия — әүҙем янартауҙар төбәге.

Азия төрлө ҡаҙылма байлыҡтарға (айырыуса — яғыулыҡ-энергетика сеймалына) бай.

Азия территорияһында климаттың бөтә төрҙәре лә тиерлек — алыҫ төньяҡтағы арктиктан көньяҡ-көнсығыштағы экваториаль төргәсә. Көнсығыш, Көньяҡ һәм Көньяҡ-Көнсығыш Азияла — муссон климат (Ерҙәге иң дымлы урын — Гималайҙағы Черапунджи төбәге — Азияла урынлашҡан), ә Көнбайыш Себерҙә — континенталь, Көнсығыш Себерҙә һәм Һарыарҡала — ҡырҡа континенталь, ә Үҙәк, Урта һәм Көнбайыш Азияла — уртаса һәм субтропик бүлкәттәрҙең ярымсүл һәм сүл климаты. Азияның Көньяҡ-Көнбайышына тропик сүл климаты хас, ул Азияла иң эҫе урын.

Рельефы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Европа менән Азия араһындағы сик

Азияның алыҫ төньяғын тундралар биләй. Көньяҡтараҡ тайга йәйрәй. Көнбайыш Азияла уңдырышлы ҡара тупраҡлы далалар ята. Үҙәк Азияның Ҡыҙыл диңгеҙҙән алып Монголияға тиклемге ҙур өлөшөн сүлдәр биләй. Уларҙың иң ҙуры — Гоби сүле. Гималай тауҙары Үҙәк Азияны Көньяҡ һәм Көньяҡ-Көнсығыш Азия тропиктарынан айырып тора.

Гималай тауҙары — донъяның бик бейек тау системаһы. Бассейндары Гималайҙа урынлашҡан йылғалар көньяҡтағы баҫыуҙарҙы ләм менән туйындыра, уңдырышлы тупраҡ хасил итә.

Физик-географик районлаштырыу һәм субтөбәктәр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Азияны түбәндәге физик-географик райондарға бүлеү ҡабул ителгән:


БМО-ла ҡабул ителгән классификацияға ярашлы, түбәндәге субтөбәктәр айырыла:

  • Көнсығыш Азия (ҠХР һәм Ҡытай Республикаһын үҙ эсенә алған Ҡытай, Көньяҡ һәм Төньяҡ Корея, Монголия, Япония)
  • Көнбайыш Азия (Әзербайжан, Әрмәнстан, Бахрейн, Грузия, Израиль, Иордания, Ираҡ, Йемен, Катар, Кипр, Кувейт, Ливан, БҒӘ, Оман, Фәләстин территориялары, Сәғүд Ғәрәбстаны, Сүриә, Төркиә)
  • Көньяҡ-Көнсығыш Азия (Бруней, Көнсығыш Тимор, Вьетнам, Индонезия, Камбоджа, Лаос, Малайзия, Мьянма, Сингапур, Таиланд, Филиппин)
  • Көньяҡ Азия (Афғанстан, Бангладеш, Бутан, Һиндостан, Иран, Мальдив, Непал, Пакистан, Шри-Ланка)
  • Үҙәк Азия (Ҡаҙағстан, Ҡырғыҙстан, Тажикстан, Төркмәнстан, Үзбәкстан)

Шул уҡ ваҡытта был классификация берҙән-бер дөрөҫ тип һаналмай. Башҡа классификациялар ҙа бар, мәҫәлән[11]:

  • Көнсығыш Азия (КХДР, ҠХР, Корея Республикаһы, Тайвань, Япония)
  • Үҙәк һәм Төньяҡ Азия (Ҡаҙағстан, Ҡырғыҙстан, Монголия, Тажикстан, Төркмәнстан, Үзбәкстан, Рәсәйҙең Азия өлөшө, шулай уҡ ҠХР-ҙың автономиялы өс төбәге — Эске Монголия, Синьцзян-Уйғыр автономиялы районы һәм Тибет)
  • Көньяҡ-Көнбайыш Азия (Әзербайжан, Әрмәнстан, Афғанстан, Бахрейн, Грузия (өлөшләтә), Израиль, Иордания, Ираҡ, Иран, Йемен, Катар, Кипр, Кувейт, Ливан, БҒӘ, Оман, Сәғүд Ғәрәбстаны, Сүриә, Төркиәнең Азия өлөшө, Мысырға ҡараған Синай ярымутрауы)
  • Көньяҡ Азия (Бангладеш, Бутан, Һиндостан, Мальдив, Непал, Шри-Ланка)
  • Көньяҡ-Көнсығыш Азия (Бруней, Көнсығыш Тимор, Вьетнам, Индонезия, Камбоджа, Лаос, Малайзия, Мьянма, Сингапур, Таиланд, Филиппин).

Азия илдәре

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Азия территорияһында әлеге ваҡытта тулыһынса йә өлөшләтә урынлашҡан 54 дәүләт иҫәпләнә, уларҙың дүртеһе (Абхазия, Ҡытай Республикаһы, Төньяҡ Кипрҙың Төрөк Республикаһы, Көньяҡ Осетия) өлөшләтә генә танылған. Таулы Карабах Республикаһы — танылмаған дәүләт. Рәсәйҙе Азия илдәре исемлегенә индереү бөтәһенән элек уның ошо донъя киҫәгендә урынлашҡан булыуына бәйле (халҡының ҙур өлөшө — Европала, территорияһының ҙур өлөшө — Азияла). Төркиә менән Ҡаҙағстан территоияһы һәм халҡының аҙ өлөшө Европаға ҡарай, шунлыҡтан улар Европа илдәре исемлегенә инә (бөтә версиялар буйынса Европа менән Азия сиге).[12]}. Европа илдәренә йыш ҡына Әзербайжан менән Грузия ла (Ҙур Кавказ аша Европа менән Азия араһында сик үткәргәндә уларҙың бәләкәй генә өлөштәре Европа территорияһына инеп ҡала), Европа Берләшмәһенә ингән, ләкин географик яҡтан тулыһынса Азияла ятҡан һәм Европа менән тығыҙ сәйәси һәм мәҙәни бәйләнештәргә эйә булған Кипр ҙа индерелә.[13]

Халҡы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Азияға халыҡ һаны үҫешенең бик юғары уртаса йыллыҡ тиҙлеге хас (был күрһәткес буйынса Азия Африканан ғына ҡалыша); һуңғы ваҡытта был тиҙлек кәмей төштө һәм 1,3 % тәшкил итә. Азияла донъя халҡының 60 % йәшәй. Ҡытай менән Һиндостан халҡының дөйөм һаны донъя халҡының 40 % бирә. 7 дәүләттә 100 миллиондан ашыу кеше йәшәй (үрҙә аталғандарҙан тыш — Индонезия, Пакистан, Бангладеш, Япония и Филиппин).

Азияла кешелектең төп өс расаһы — монголоид (ҡытайҙар һ.б.), европеоид (Көнбайыш Азия халыҡтары) һәм негроид (Көньяҡ һәм Көньяҡ-Көнсығыш Азияның ҡайһы бер халыҡтары) — вәкилдәре  йәшәй. Азияның этник составына төрлөлөк хас.

Азияла ҡытай, һинд, тибет-монгол, урта азиат, вавилон  кеүек боронғо цивилизациялар барлыҡҡа килгән. Көньяҡ һәм Көньяҡ-Көнсығыш Азияның баҫыусылыҡ өсөн ыңғай шарттары хәҙерге халыҡтарҙың байтағына башланғыс һалған.

Урын Дәүләт
(йәки
бойондороҡло
территория) 		2012 йылдың 1 июле
БМО баһаһы 		Халыҡ
%-ы 		Уртаса
сағыштырмаса
йыллыҡ
үҫеш
(%, БМО[22]) 		Уртаса
абсолют
йыллыҡ
үҫеш
(%, БМО[23]) 		Көтөлгән
икеләтә артыу
осоро
(йыл, БМО
[24]) 		Альтернатив
сығанаҡтарҙан 		Дата Сығанаҡ
1 Ҡытай Ҡытай 1,353,601,000 32.02 0.45 6,091,000 154 1,347,350,000 2011 й. 31 декабре Official estimate
2 Һиндостан Һиндостан 1,258,351,000 29.77 1.36 17,114,000 51 1,210,193,422 2011 й. 1 марты Census result
3 Индонезия Индонезия 244,769,000 5.79 1.01 2,472,000 69 237,641,326 2010 й. майы Census result 2011 йыл 18 июль архивланған.
4 Пакистан Пакистан 179,951,000 4.26 1.81 3,257,000 39 189,197,000 ноябрь 25, 2024 Official population clock 2018 йыл 25 декабрь архивланған.
5 Бангладеш Бангладеш 152,409,000 3.61 1.27 1,936,000 55 142,319,000 2011 й. 15 марты Result.pdf Census result(недоступная ссылка)
5 Рәсәй Федерацияһы Рәсәй Федерацияһы (Европа өлөшө менән) 143,800,000 139 143,800,000 2012 й. 1 ғинуары
6 Япония Япония 126,435,000 2.99 -0.05 -63,000 - 127,650,000 2012 й. 1 марты Monthly official estimate
7 Филиппин Филиппин 96,471,000 2.28 1.71 1,650,000 41 94,013,200 2010 Official estimate
8 Вьетнам Вьетнам 89,730,000 2.12 1.06 951,000 66 87,840,000 2011 Official estimate
9 Иран Иран 75,612,000 1.79 1.09 824,000 64 89 697 000 ноябрь 25, 2024 Official population clock
10 Төркиә Төркиә 74,509,000 1.76 1.18 879,000 59 74,724,269 2011 й. 31 декабре Official estimate
11 Таиланд Таиланд 69,892,000 1.65 0.54 377,000 129 65,479,453 2010 1 сентябре Census result
12 Мьянма Мьянма 48,724,000 1.15 0.80 390,000 87 57,197,871 2012 World Gazetteer projection
13 Корея Республикаһы Корея Республикаһы 48,588,000 1.15 0.41 199,000 169 48,580,000 2010 1 ноябре Census result
14 Ираҡ Ираҡ 33,703,000 0.80 3.18 1,072,000 22 33,330,000 2011 Official estimate 2012 йыл 29 октябрь архивланған.
15 Афғанстан Афғанстан 33,397,000 0.79 3.21 1,072,000 22 24,485,600 2011 й. 1 ғинуары Official estimate 2014 йыл 25 октябрь архивланған.
16 Непал Непал 31,011,000 0.73 1.72 533,000 41 26,620,809 2011 й. 22 июне Census result 2012 йыл 15 апрель архивланған.
17 Малайзия Малайзия 29,322,000 0.69 1.60 469,000 44 28,334,135 2010 й. 6 июле Census result 2011 йыл 13 ноябрь архивланған.
18 Сәғүд Ғәрәбстаны Сәғүд Ғәрәбстаны 28,705,000 0.68 2.21 634,000 32 27,136,977 2010 28 апреле Census result
19 Үзбәкстан Үзбәкстан 28,077,000 0.66 1.14 320,000 61 28,000,000 2010 й. 1 ғинуары Official estimate
20 Йемен Йемен 25,569,000 0.60 3.10 793,000 23 24,527,000 2012 Official estimate 2015 йыл 23 сентябрь архивланған.
21 Корея Халыҡ-Демократик Республикаһы КХДР 24,554,000 0.58 0.42 103,000 165 24,052,231 2008 1 октябре national census report.pdf Census result(недоступная ссылка)
22 Шри-Ланка Шри-Ланка 21,224,000 0.50 0.85 180,000 82 20,653,000 2010 1 июле Year Population/midyearsex&district.pdf Official estimate(недоступная ссылка)
23 Сүриә Сүриә 21,118,000 0.50 1.70 359,000 41 28 088 000 ноябрь 25, 2024 Official population clock 2009 йыл 9 август архивланған.
24 Ҡаҙағстан Ҡаҙағстан 17 244 420 0.43 1.07 175,000 65 17 300 560 2014 й. 1 ғинуары Monthly official estimate 2014 йыл 17 ғинуар архивланған.
25 Камбоджа Камбоджа 14,478,000 0.34 1.21 175,000 58 13,395,682 2008 й. 3 марты Census result
26 Әзербайжан Әзербайжан 9,421,000 0.22 1.24 117,000 56 9,111,100 2011 й. 1 ғинуары Official estimate
27 Флагификация/флагификация Флаг ОАЭ 8,106,000 0.19 2.72 220,000 26 8,264,070 2010 Estimates 2006 - 2010.pdf Official estimate(недоступная ссылка)
28 Израиль Израиль 7,695,000 0.18 1.76 135,000 40 7,848,800 2012 й. 31 ғинуары Monthly official estimate
29 Гонконг Гонконг (ҠХР)[25] 7,196,000 0.17 1.04 75,000 67 7,108,100 2011 й. 1 июле Official estimate 2007 йыл 9 июнь архивланған.
30 Тажикстан Тажикстан 7,079,000 0.17 1.46 103,000 48 7,616,000 2011 й. 1 ғинуары Official estimate 2012 йыл 6 март архивланған.
31 Иордания Иордания 6,457,000 0.15 2.01 130,000 35 8 002 200 ноябрь 25, 2024 Official population clock 2012 йыл 17 ғинуар архивланған.
32 Лаос Лаос 6,374,000 0.15 1.37 87,000 51 6,465,800 2012 Statistics/Population.htm Official estimate(недоступная ссылка)
33 Ҡырғыҙстан Ҡырғыҙстан 5,448,000 0.13 1.02 56,000 68 5,477,600 2011 Official estimate
34 Сингапур Сингапур 5,256,000 0.12 1.31 69,000 53 5,183,700 2011 й. 30 июне Official estimate 2008 йыл 18 ноябрь архивланған.
35 Төркмәнстан Төркмәнстан 5,170,000 0.12 1.27 66,000 55 7,966,724 2012 World Gazetteer projection
36 Грузия Грузия 4,304,000 0.10 -0.58 -25,000 - 4,469,200 2011 й. 1 ғинуары Official estimate
37 Ливан Ливан 4,292,000 0.10 0.77 33,000 90 3,759,100 2007 Official estimate 2012 йыл 7 май архивланған.
38 Фәләстин Дәүләте Фәләстин Дәүләте[26] 4,271,000 0.10 2.87 123,000 24 4,293,309 2012 й. 1 июле Official estimate 2011 йыл 14 ноябрь архивланған.
39 Әрмәнстан Әрмәнстан 3,109,000 0.07 0.29 9,000 239 3,268,500 2011 Official estimate
40 Оман Оман 2,904,000 0.07 2.04 59,000 34 2,773,479 2010 й. 12 декабре Census result
41 Флагификация/флагификация Күвейт флагы 2,892,000 0.07 2.63 76,000 27 3,582,054 2010 й. 31 декабре Official estimate
42 Монголия Монголия 2,844,000 0.07 1.57 45,000 44 2,736,800 2009 Official estimate
43 Катар Катар 1,939,000 0.05 3.69 72,000 19 1,699,435 2010 й. 21 апреле Census result 2010 йыл 22 ноябрь архивланған.
44 Бахрейн Бахрейн 1,359,000 0.03 2.64 36,000 27 1,234,571 2010 й. 27 апреле 09 18 Final English Census 2010 Summary Results - Review 1.pdf Census result(недоступная ссылка)
45 Көнсығыш Тимор Көнсығыш Тимор 1,187,000 0.03 2.86 34,000 25 1,066,409 2010 й. 11 июле Census result 2012 йыл 16 август архивланған.
46 Кипр Республикаһы Кипр Республикаһы 1,129,000 0.03 1.07 12,000 65 838,897 2011 й. 1 октябре Census result
47 Бутан Бутан 750,000 0.02 1.63 12,000 43 720,679 2012 Official estimate
48 Макао Макао(ҠХР)[27] 567,000 0.01 1.98 11,000 35 560,100 July-September 2011 Official estimate
49 Бруней Бруней 413,000 0.01 1.72 7,000 41 422,700 2011 Official estimate 2012 йыл 25 апрель архивланған.
50 Мальдив Республикаһы Мальдив Республикаһы 324,000 0.01 1.25 4,000 56 317,280 2010 Official estimate 2012 йыл 31 март архивланған.
Барлығы 4,227,067,000 100.00 1.02 43,528,000 68

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
commons: Азия Викимилектә
n: Азия Викияңылыҡтарҙа
voy: Азия Викигид
commons: Азия Викимилектә
n: Азия Викияңылыҡтарҙа
voy: Азия Викигид

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Кравчук П. А. Рекорды природы. — Л.: Эрудит, 1993. — 216 с. — 60 000 экз. — ISBN 5-7707-2044-1.
  2. ↑ Цзэн Цинхун: Ҡытай Азия илдәре менән бергә үҙ-ара хеҙмәттәшлекте нығырытға ниәт тотаFORMAT_PLACEHOLDER_0
  3. ↑ История Древнего Востока. Кн.1. Ч.2. С.149, 188
  4. ↑ Чубарьян, 2005, p. 31
  5. ↑ Чубарьян, 2005, p. 31-33
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Чубарьян, 2005, p. 34
  7. ↑ 7,00 7,01 7,02 7,03 7,04 7,05 7,06 7,07 7,08 7,09 7,10 7,11 Чибилёв А.А. Евро-Азиатская граница: история вопроса и современные представления. Русское Географическое Общество. Дата обращения: 19 март 2012. Архивировано 19 март 2012 года. 2013 йыл 17 апрель архивланған.
  8. ↑ Кондрашов, 2008, p. 210
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 Bhagwat, 2009, p. 90
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 %28%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C %D1%81%D0%B2%D0%B5%D1%82%D0%B0%29/ Азия (часть света) — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә
  11. ↑ Duka, 2007, p. 73-75
  12. ↑ worldatlas., The Middle East The Middle East. — «As a point-of-interest, Armenia and Azerbaijan have long been associated with the Middle East, but in recent years, some sources now consider them to be more closely aligned with Europe based on their modern economic and political trends. We have moved in that direction, and the same applies for the island country of Cyprus, as it does for Georgia, the former Russian republic.» Дата обращения: 30 сентябрь 2012. Архивировано 14 октябрь 2012 года.
  13. ↑ worldatlas., The Middle East The Middle East. — «As a point-of-interest, Armenia and Azerbaijan have long been associated with the Middle East, but in recent years, some sources now consider them to be more closely aligned with Europe based on their modern economic and political trends. We have moved in that direction, and the same applies for the island country of Cyprus, as it does for Georgia, the former Russian republic.» Дата обращения: 30 сентябрь 2012. Архивировано 14 октябрь 2012 года.
  14. ↑ 14,0 14,1 Сикте Кум-Маныч уйпаты аша үткәргәндә
  15. ↑ Атап әйткәндә, ЦРУ ҡабул иткән илдәр классификацияһына ярашлы (см. 2016 йыл 9 июль архивланған.), Әзербайжан Көньяҡ-Көнбайыш Азияға ҡарай. Илдең бик бәләкәй өлөшө генә Төп Кавказ һыртынан, Европа — Азия сигенең ҡабул ителгән варианттарының береһенән, төньяҡтараҡ ята.
  16. ↑ Кавказдан төньяҡтараҡ Азербайжандың Шабран (1739 км²), Кусар (1542 км²), Хачмас (1063 км²), Сиазань (759 км²), Куба (2610 км²) райондары һәм Хызын районының төньяҡ өлөшө (тотош район — 1711 км²) ята. Бөтә майҙан: 9424 км² (Хызын районын тулыһынса индергәндә, өлөшләтә — 8600 км² самаһы йәки Азербайжандың бөтә майҙанының (86 600 км², ТКР-ҙы ла индереп) 10 %.
  17. ↑ Атап әйткәндә, ЦРУ ҡабул иткән илдәр классификацияһына ярашлы (см. 2015 йыл 16 октябрь архивланған.), Грузия Көньяҡ-Көнбайыш Азияға инә. Илдең бер бәләкәй өлөшө генә Европа — Азия сигенең ҡабул ителгән варианттарының береһе булған Төп Кавказ һыртынан төньяҡтараҡ ята.
  18. ↑ Ҙур Кавказдан төньяҡтараҡ Грузияның түбәндәге райондары (муниципалитеттары) урынлашҡан: Казбеги (1082 км²), Душети муниципалитетының төньяҡ өлөшө (тотошлайы  — 2207 км²), Ахмета муниципалитетның төньяҡ өлөшө (тотошлайы — 2982 км²). Был өс муниципалитеттың дөйөм майҙаны — 6271км², уларҙаың Ҙур Кавказдан төньяҡтараҡ ятҡандары — 3700км² самаһы йәки Грузияның бөтә майҙанының (69700км², Көньяҡ Осетия Республикаһын һәм Абхазия Республикаһын индереп) 5 %-ы.
  19. ↑ Европа һәм Азия араһындағы сикте Эмба аша үткәргәндә Европаға Ҡаҙағстан террриторияһының 14 %-ы инә; Урал йылғаһы буйлап сикте 1964 йылдан бирле (Лондонда Халыҡ-ара География Союзының XX Конгресы) үткәрмәйҙәр (ҡара: Физик география һәм геоэкология кафедраһы. «Волгоград дәүләт социаль-педагогия университеты» ФГБОУ ВПО (ФГБОУ ВПО «ВГСПУ») тәбиғәт-география факультеты. География тураһында ҡыҙыҡлы факттар: Европа менән Азия сиге ҡайҙан үтә? 2014 йыл 23 апрель архивланған.)
  20. ↑ https://archive.is/20130417172902/www.rgo.ru/2011/02/evro-aziatskaya-granica-istoriya-voprosa-i-sovremennye-predstavleniya/ Урыҫ географик йәмғиәте. А. А. Чибилёв. Европа-Азия сиге: мәсьәләнең тарихы һәм хәҙерге заман ҡараштары. Евразия феномены: бер ҡитғала ике донъя киҫәге]
  21. ↑ Европа менән Азия араһындағы сикте (Ҡаҙағстан эсендә) Эмба йылғаһы аша үткәргәндә, унан көнбайыштағы Европа өлөшө түбәндәге территорияларҙы индерер: Көнбайыш Ҡаҙағстан өлкәһе (тулыһынса, 151300 км² ашыу); Атырау өлкәһе (118600 км²; Жылыой районының көньяҡ өлөшөнән тыш — 103000 км² самаһы); Аҡтүбә өлкәһенең төньяҡ-көнбайыш өлөшө (300600 км²; Шалкар (62200 км²), Ырғыҙ (41500 км²), Айтекебий райондарынан (31300 км²), Байгана районының көньяҡ һәм урта өлөшөнән тыш (61000 км²-нан 40000 км² самаһы ) — яҡынса 126 000 км²). Эмба һәм Орь йылғаларынан көнбайыштараҡ ятҡан территориялар йәмғеһе — яҡынса 380 000 км² йәки илдең тотош территорияһының (2724902 км²) 13,9 %-ы
  22. ↑ Түбәндәге формула буйынса иҫәпләнә: БМО баһаһы2012/БМО баһаһы2011 x100-100.
  23. ↑ Түбәндәге формула буйынса иҫәпләнә: БМО баһаһы2012 БМО мәғлүмәттәре буйынса йыллыҡ үҫеш100.
  24. ↑ Түбәндәге формула буйынса иҫәпләнә: LN(2)/LN(БМО мәғлүмәттәре буйынса үҫеш)/100+1). Шулай уҡ LOG10(2)/LOG10(БМО мәғлүмәттәре буйынса үҫеш/100+1) формулаһына ярашлы алынған мәғлүмәттәр ҙә алына.
  25. ↑ 9 йылдың 20 декабренән — Ҡытай Халыҡ Республикаһы составында Автономиялы территория. Элгәре — португал колонияһы.
  26. ↑ Израиль оккупациялаған территориялар. Ғәззә секторы (Газа секторы) менән Иордан йылғаһының Көнбайыш ярын үҙ эсенә ала
  27. ↑ ҠХР-ҙың Автономиялы төбәге. 1999 йылдың 20 декабренә тиклем  — Португалия колонияһы

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Bhagwat S.B. Foundation of geology. — Global Vision Publishing Ho, 2009. — Т. 1. — 218 с. — ISBN 8182202752.
  • Duka C. World Geography. — Rex Bookstore, Inc., 2007. — 218 с. — ISBN 971234696X.
  • Кондрашов А.П. Новейшая книга фактов: для самых умных и любознательных в вопросах и ответах : в 3-х томах. — RIPOL classic, 2008. — Т. 1. — 494 с. — ISBN 538600347X.
  • Чубарьян А.О. Российский европеизм. — М.: ОЛМА-ПРЕСС, 2005. — 416 с. — ISBN 5-224-05369-2.
  • Азия интеграцияһында Рәсәйҙең ҡатнашыуы (недоступная ссылка)
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Азия&oldid=1228991» битенән алынған