Гара

Альпы

Горы — участкі зямной паверхні, якія ўзняты над узроўнем мора вышэй за 500 м і характарызуюцца значнымі і рэзкімі ваганнямі вышынь на параўнальна кароткіх адлегласцях.

Горы бываюць нізкімі, сярэднімі і высокімі (па вышыні), складкаватымі, глыбавымі, складкавата-глыбавымі і вулканічнымі (па паходжанню). На раўнінных тэрыторыях гарамі называюць таксама і невялікія падняцці, фактычна з'яўляючыяся ўзгоркамі.

Горы займаюць 64 % Азіі, 36 % Паўночнай Амерыкі, 25 % Еўропы, 22 % Паўднёвай Амерыкі, 17 % Аўстраліі і 3 % Афрыкі. У цэлым 24 % зямной поверхні прыходзіцца на горы. 10 % усіх людзей жыве на тэрыторыі гор. У гарах бярэ свой пачатак большасць рэк Зямлі.

Найвышэйшая гара на Зямлі — Джамалунгма (Эверэст) у Гімалаях. Яе вышыня над узроўнем мора складае 8848 метраў.

Элементы горнага мікрарэльефу

У горах, асабліва высокіх, сустракаецца вялікая колькасць відаў мікрарэльефаў (дробных форм рэльефу, якія не перавышаюць у папярочніку і ў вышыню некалькіх метраў), нехарактэрных для раўнінных пляцовак зямной паверхні.

Да элементаў горнага мікрарэльефу адносяць:

• вяршыні
• падножжы
• схілы
• перавалы
• даліны
• грабяні
• ледавікі
• марэны
• і інш.

У высакагор'і многія элементы мікрарэльефу (напрыклад, марэны) маюць ледавіковае паходжанне і таму не сустракаюцца ў сярэднегор'і і раўніннай мясцовасці, дзе з часоў існавання ледавікоў прайшоў занадта вялікі перыяд часу.

Вышыня гор

Адна з найвышэйшых гор у свеце па адноснай вышыні — Мауна-Кеа (4205 м) з сезоннай снегавой шапкай.

У залежнасці ад адноснай і абсалютнай вышыні горы прынята дзяліць на:

• высокія, з адноснай вышынёй звыш 2 км, абсалютнай — звыш 3 км
• сярэднія, з адноснай вышынёй 0,8-2 км, абсалютнай — 1-3 км
• нізкія, з адноснай вышынёй 500—800 м, абсалютнай — да 1000 м

Найвышэйшыя горы па кантынентах і частках свету

Асноўны артыкул: Спіс найвышэйшых вяршынь свету

• Джамалунгма (Эверэст), Азія (абсалютная вышыня — 8848 м)
• Аканкагуа, Паўднёвая Амерыка (6959 м)
• Дэналі, Паўночная Амерыка (6194 м)
• Кіліманджара, Афрыка (5895 м)
• Эльбрус, Еўропа (5642 м) (існуе спрэчка — адносіцца Эльбрус да Еўропы ці Азіі)
• Масіў Вінсан, Антарктыда (4897 м)
• Манблан, Еўропа (4808 м) (калі спрэчны Эльбрус адносяць да Азіі, то тады Манблан
• Касцюшка, Аўстралія (2228 м)

Горы і чалавек

У антрапагеаграфічным дачыненні горы з'яўляюцца вельмі разнастайным і нярэдка складаным комплексам геаграфічных умоў. Пры аналізе гэтых умоў антрапагеаграфія на першы план ставіць індывідуальна-геаграфічныя ўмовы таго ці іншага горнага ландшафту, і прытым у іх сувязі з умовамі гістарычнымі, эканамічнымі і іншымі. Так, напрыклад, пры выбары для шляхоў зносін тых ці іншых перавалаў, гістарычныя, эканамічныя і стратэгічныя ўмовы нярэдка ігралі большую ролю, чым умовы прыродныя. Але і сярэднія гіпсаметрычныя і кліматычныя даныя далёка не абыякавыя для антрапагеаграфіі, асабліва сярэднія вышыні над узроўнем мора, бо ў залежнасці ад іх стаіць размеркаванне насельніцтва.

Вышыня і населенасць

Некаторыя з гор засяліліся вельмі даўно. У Альпах яшчэ да рымскіх селішчаў былі селішчы лігураў, кельтаў, рэтаў, ілірыйцаў. Цяжкасць існавання ў горах прыводзіць да рэдкасці насельніцтва ў іх і да павольнага росту насельніцтва, а нярэдкае да змяншэння яго, асабліва з тых часоў, як стала развівацца міграцыя з сёл у гарады. Напрыклад, высакагорныя альпійскія дэпартаменты Францыі адрозніваюцца найбольшым у краіне змяншэннем насельніцтва.

У Еўропе амаль усе прамысловыя вобласці займаюць нізіны і невысокія ўзгорыстыя краіны. У Злучаных Штатах Амерыкі ольшая частка насельніцтва жыве ніжэй 300 метраў над узроўнем моры, насельніцтва ж, што займаецца гандлем і прамысловасцю, разводзіць бавоўну, рыс і цукровы трыснёг, жыве ніжэй 150 метраў. Толькі паступова насельніцтва займае вялікія вышыні. Сярэдняя вышыня, на якой жыло насельніцтва ЗША у 1870 годзе, была 210 метраў, а ў 1890 годзе — 240 метраў (сярэдняя вышыня тэрыторыі ЗША — 750 метраў). Вышэй 900 метраў у ЗША жылі: у 1870 годзе — 0,4 мільёна чалавек, у 1880 годзе — 0,8 млн, у 1890 годзе — 1,5 млн, у 1900 годзе — 2,1 млн чалавек. Змяншэнне шчыльнасці насельніцтва з вышынёй залежыць не толькі ад кліматычных умоў, але таксама і ад цяжкасці камунікацый і зносін у горных умовах.

Горы і клімат

Змена асобных кліматычных параметраў адпаведна вышыні не заўсёды з'яўляецца адмоўнай з пункту гледжання гаспадарчых інтарэсаў чалавека. Тэмпература з вышынёй зніжаецца, але колькасць ападкаў да вядомай вышыні расце. Сугор'і ва ўмераным клімаце маюць халодны клімат, у гарачым — умераны, у сухім — вільготны. Адсюль — развіццё сенажацяў на сугор'ях Сярэдняй Азіі, высакагорных культур — у Цэнтральнай і Паўднёвай Амерыцы. Дадатным бокам з'яўляецца разнастайнасць кліматычных умоў, што ствараецца разнастайнасцю араграфіі, тады як аднастайная араграфія суправаджаецца і аднастайным кліматам. У гарачым поясе (паўночны край Індыі, трапічныя вобласці Амерыкі) на ўзвышшах да 3—4 км адзін над адным ляжаць гарачы, умераны і халодны паясы.

Разнастайнасць кліматычных умоў у горах узмацняецца ўплывам араграфіі на паветраныя плыні і на сонечнае асвятленне. З прычыны ўзмоцненага выпадзення ападкаў на наветраным боку змяншаецца іх колькасць на зацішным. Перагароджваючы шлях ветру, горы ствараюць асаблівыя ўмовы пералівання паветранага патоку праз іх грабяні і звальванне яго па схілах (фён, бора, містраль, нордост). Больш спрыяльнае становішча адносна сонца прымушае ўсе вёскі ў альпійскіх далінах мясціцца на сонечным боку, бо на ценевым занадта холадна. Кліматычны ўплыў гор важны яшчэ ў тым дачыненні, што горы, што ідуць папярок кірункі пераважных вятроў, з'яўляюцца кліматычным бар'ерам, затрымваючы асадкі на наветраным боку і ствараючы такім чынам сухасць зацішных схілаў гор і далін, што ляжаць на зацішным боку, і, асабліва, баронячы ад дзеяння халодных вятроў. Так, Альпійская сістэма ўтварае рэзкую кліматычную мяжу паміж дзвюма кліматычнымі правінцыямі: субтрапічнай Міжземнаморскай і правінцыяй умеранага клімату астатняй Еўропы.

Занальнасць і межы селішчаў

Вышыннай кліматычнай занальнасцю вызначаецца раслінная занальнасць, а паралельнае з ёю — занальнасць гаспадарчая, часам і этнаграфічная.

У Цэнтральнай Азіі зусім розна выкарыстоўваюцца зоны раўнінных стэпаў, горных ускраін і горных вышынь: стэпы заняты качэўнікамі; горныя ўскраіны густа заселены: тут убору з вёскамі земляробаў шмат гарадоў з рамесным і гандлёвым насельніцтвам; на саміх жа горах рэдкае насельніцтва, вядучая прымітыўная земляробская і гавядніцкая гаспадарка. Добрым прыкладам вертыкальнай занальнасці элементаў сельскай гаспадаркі з'яўляецца Закаўказзе. То ж дзяленне назіраецца і ў краінах, дзе знаходзяцца горы Атласа, але тут яно ўскладняецца этнічнай дыферэнцыяцыяй: у пустыні жывуць туарэгі, па ўскраінах гор і ў горах — берберы. У Альпах назіраецца павярховае месцаванне вінаградарства, земляробства, гавядніцтва. На гары Этне (38° з. ш.) у вышынным кірунку адрозніваюць культурную, лясную і пустэльную зоны. Культурная зона распасціраецца да вышыні 1550 метраў (мяжа хлебных раслін), а калі лічыць і ядомы каштан, давалы сурагат хлеба, тое да 1850 метраў. Ніжняя частка культурнай зоны занята вінаграднікамі, апельсінамі, лімонамі і аліўкавымі гаямі; усяго вышэй, да 800 метраў, падымаюцца аліўкавыя дрэвы. Потым вынікае зона садовых дрэў умеранага клімату і хлебных раслін. Вёскі сканчаюцца на Этне ў аліўкавай зоне. Найболей высока заходзяць хаты леснікоў (на вышыню 1400—1500 метраў). У Альпах асобныя вёсачкі ў Ціролі і Швейцарыі падымаюцца амаль да 2000 метраў, але большай часткай на такой вышыні знаходзяцца толькі халупы, што займаюцца пастухамі і сыраварамі ў гадовы сезон, сталыя ж вёскі ў сярэднім сканчаюцца на вышыні 1000—1300 метраў.

Але калі ва ўмераным клімаце ў выглядзе агульнага правіла назіраецца з павелічэннем вышыні рэзкае скарачэнне селішчаў, тое ў трапічных абласцях, дзе жыццё ў нізінах нярэдка з'яўляецца вельмі шкоднай для здароўя, назіраецца канцэнтрацыя насельніцтва на вялікіх вышынях. Вялікая частка гарадоў, у тым ліку буйных, знаходзіцца на вышыні больш 2000 метраў. Ва ўмеранай палосе найболей высокія селішчы знаходзяцца на Каўказе, але і тут яны не заходзяць вышэй 2,5 кіламетра (паселішча Куруш); ёсць гарады на вышыні звыш 1,5 км (Шуша — 1547 м, Ленінакан — 1548 м, Карс — 1776 м). Удвая вялікія вышыні знаходзім у Тыбеце, каля 30-й паралелі: Лхаса на вышыні 3630 метраў, Гарток — каля 4,5 км. У Эфіопіі мяжа гадоўлі хлеба і сталых селішчаў дасягае вышыні 3900 метраў. Такой жа і яшчэ большай вышыні дасягаюць селішчы ў трапічнай частцы Паўднёвай Амерыкі: Сера-дэ-Паска ў Перу ляжыць на вышыні 4350 м, горад Патосі у Балівіі — на вышыні 3960 метраў, а рудакопнае мястэчка пры ім (срэбныя рудні) — на вышыні 5000 метраў над роўнем мора.

Горныя схілы і даліны

Важнай акалічнасцю, што палегчыла засяленне горных абласцей, было тое, што горы рэдка крута падымаюцца над раўнінай. Дзякуючы выветрыванню, размыванню і згладжванню плыннымі водамі, стромкасць схілаў мякчэе, атрымваецца паступовы нахіл ці ступеністы будынак, даліны паглыбляюцца і высока падымаюцца ў горы, утвараючы зручныя шляхі для ўздыму знізу высока ў горы. Таму горы рэдка з'яўляюцца зусім недаступнымі. Культуры нізін могуць па схілах і далінах пракрадацца высока ўгару і глыбока ўнутр горнай краіны, і, назад — горныя культуры спускаюцца ўніз. На пакатых схілах і ў далінах гор расліннасць таму адрозніваецца асабліва вялікай разнастайнасцю. Невысокія схілы, дзякуючы разнастайнасці сваёй расліннасці і добраму абвадненню, а таксама лёгкай даступнасці для зносін, заўсёды былі ўпадабаным месцам рассялення чалавека ў горных абласцях; на невялікіх прасторах тут ствараліся ўмовы для самага размаітага падзелу працы, дзякуючы камбінацыі адрознення прыродных умоў з выгодамі зносін. У вузкіх далінах насельніцтва аддае перавагу схілы падэшве даліны таксама і па кліматычных меркаваннях: яны лепш асветлены і лепш ветраюць, тады як на глыбіні вузкай даліны мала сонца, застойваюцца выпарэнні, доўга стаіць густы туман.

Усё ж жыццё чалавека ў горных краінах засяроджваецца пераважна ў далінах. Па іх ідуць зносіны, уздоўж іх запасіцца найболей густое насельніцтва. Дзякуючы асыпкам і наносам у іх раўней і ўрадлівей зямля; дзякуючы абароненасці ад ветру і ніжэйшаму роўню над роўнем моры — мякчэйшы клімат, чым на грэбені гор; тут ствараюцца больш палегчаныя ўмовы для зносін і па галоўных далінах і па іх разгалінаваннях. Багацце далінамі і іх месцаванне вельмі важныя таму доўжачы засваенні гор.

У складкаватых горах горныя сістэмы прарэзаны доўгімі і большай часткай шырокімі падоўжнымі далінамі. Параўнальная лёгкасць зносін, урадлівасць і шырокасць многіх з такіх далін зрабілі іх гістарычна важнымі (Верхнеронская і Верхнярэйнская даліны, даліны Іна і Адыджэ) (Эча). Масіўныя горы праразаюцца звычайна не падоўжнымі, а папярочнымі далінамі, кароткімі, нешырокімі, замкнёнымі. Такія даліны большай часткай маюць толькі мясцовае значэнне, злучаючы ўнутраныя часткі масіву з яго ўскраінай.

Асабліва важнае антрапагеаграфічнае значэнне маюць пашыраныя катлавіны ў далінах. Звычайна да гэтых катлавін падыходзяць бакавыя даліны, і, тады як уся даліна з'яўляецца шляхам зносін, яе пашыраная частка робіцца іх вузлом. Частка такіх катлавін з'яўляецца правальнымі (у правальных катлавінах ляжаць Фларэнцыя, Вена, Майнц і Любляна). Але найчасцей катлавіна бывае пашыранай часткай, утворанай запрудай даліны, разгалінаваннем даліны на рукавы, упадзеннем бакавых рэк. Звычайна да пашыраных частак даліны і прымеркаваны селішчы, астатняя даліна служыць толькі для перасоўвання. Прыпынкавыя пункты даводзяцца як-разоў на пашыраныя, больш плоскія пляцоўкі.

Але даліны не на ўсім сваім працягу з'яўляюцца бездакорнымі шляхамі. Шырокія пляцоўкі нярэдка змяняюцца вузкімі цяснінамі; паводкі ў горах робяць дарогі па дне даліны непраходнымі. Пасоўванне па вузкіх далінах было ў свой час небяспечна і ў сэнсе рабаўніцкіх налётаў. У эпоху грунтовых дарог, убору з даліннымі дарогамі, існавалі таму і нагорныя. Дарогі гэтыя суправаджаліся мястэчкамі, сцены і вартаўнічыя вежы якіх кажуць пра ранейшую трасу нагорных дарог. Па меры таго як жыццё рабілася спакайней, у даліну з горных уступаў спускаліся прыгарады гарадоў. Сюды пераносіўся цэнтр цяжару гарадскога жыцця, сюды ж спускаліся і галоўныя струмені зносін. Сляды такога перасоўвання ўніз паселішчаў і дарог можна дагэтуль назіраць у Вагезах і ў Шварцвальдзе. Буйнейшыя паселішчы ўзнікалі звычайна па краі гор, там, дзе даліны падыходзілі да раўніны. Тут узнікалі размеркавальныя пункты таварапамену. Тутака ж уладкоўваліся ўмацаванні жыхарамі нізін, якія засцерагалі сябе ад уварвання насельнікаў з гор. Там, дзе выйсці горных далін перасякаліся дарогамі, што ідуць па нізіне ўздоўж падэшвы гор, узнікалі даволі вялікія гандлёвыя гарады (Тбілісі ў Закаўказзе, Мілан у Паўночнай Італіі, Мюнхен у Баварыі, Ліма ў Перу).

Горы і зносіны

На пераадоленне кожнай няроўнасці патрабуецца выдатак лішняй энергіі, таму няроўнасці абцяжарваюць перасоўванне. Асабліва абцяжарвае яго масавая скупнасць няроўнасцяў — гары. Рух таму скіроўваецца галоўным чынам па раўнінах, у горах ідзе па далінах, унікаючы стромкасці. Але цяжкасці, што ствараюцца горамі для руху, з'яўляюцца адноснымі, а не абсалютнымі. Альпы не засталіся назаўжды непраходным бар'ерам для шырання рымлянаў да поўначы і захаду ад іх. Хрыбет Вендыя ў Індастане толькі часова затрымаў перасоўванне арыйцаў. Пры засяленні якой-небудзь краіны асабліва важным з'яўляецца месцаванне гор у адносінах да берага. Горныя хрыбты, што ідуць па ўсходнім і заходнім краі Паўночнай і Паўднёвай Амерыкі, вельмі доўгае (асабліва ў Паўднёвай Амерыцы) затрымвалі засваенне ўнутраных прастор. Прайшло больш паўстагоддзя, пакуль англійскія асаднікі Аўстраліі пракраліся з усходняга ўзбярэжжа па той бок параўнальна невысокага хрыбта Аўстралійскіх Альп. Але берагавыя горы былі сур'ёзнай перашкодай, асабліва ў пару грунтовых дарог. Пры сучасным роўні тэхнікі няма горных хрыбтоў, праз якія нельга было б пракласці рэйкавых шляхоў. Вялікая ці меншая абцяжаранасць руху праз горы залежыць ад таго, ці з'яўляюцца яны масіўнымі ці рассечанымі. Перавага складкаватых гор складаецца ў багацці іх падоўжнымі далінамі, што дазваляюць глыбока пракрадацца ўнутр горнай краіны. Але нароўні з падоўжнымі далінамі павінны быць і западзіны ў хрыбце, перавалы, што палягчаюць папярочны рух праз хрыбет.

Нават пры невялікай абсалютнай вышыні, горы ствараюць значныя перашкоды для зносін, калі ў іх няма такіх западзін. Такія Юрскія горы, Скандынаўскія, не мелыя значных западзін на працягу 15°, Апалацкія горы, якія маюць толькі адну западзіну на працягу ўсяго даволі высокага хрыбта. Асабліва вялікая цяжкасць ствараецца пры адсутнасці западзін, што палягчаюць папярочны рух, масіўным будынкам гор, як у Скандынаўскіх гор.

Ад багацця пераваламі ці праходамі залежыць даступнасць і праходнасць гор. Пры беднаце гор праходамі наяўныя нешматлікія праходы набываюць сусветнае значэнне, як прыкладам Хайберскі, вядучы з Індыі ў Афганістан. Размеркаванне праходаў вельмі нераўнамернае. У Вагезах няма ніводнага сапраўднага праходу на ўсім працягу паміж Больфарам і Цабернскім праходам. У Заходніх Альпах побач з Коцкімі Альпамі, багатымі праходамі (імі шырока карысталіся ўжо старажытныя рымляне), ляжаць бедныя праходамі Грайские Альпы. На ажыўленасці зносін адлюстроўваецца вышыня і шырыня праходу. У Альпах вышыня праходаў расце з захаду на ўсход. У Пірэнеях праходы вышэй, чым у Альпах. Меншае выкарыстанне пірэнейскіх праходаў у параўнанні з альпійскімі тлумачыцца, аднак, не толькі іх большай вышынёй, але і тым, што па абодва бакі Альп ляжаць значна больш лепшыя па сваіх гаспадарчых асаблівасцях краіны, чым па абодва бакі Пірэнейскіх гор. Дзяржава ці племя, што трымала ў сваіх руках праходы, займала выгаднае становішча ў параўнанні з суседзямі, якія карысталіся гэтымі праходамі. Уладанне найважнымі альпійскімі праходамі было ў свой час важнай перавагай маленькай Швейцарыі. Афрыдыі на паўднёва-усходняй мяжы Афганістана ў мінулым заўсёды збіралі пошліны за праезд праз Хайберскі праход.

Разам з асобнымі праходамі ёсць цэлыя прахадныя горныя краіны. Памірскае сугор'е вышынёй да 4000 метраў, што ляжыць сярод гор, што ўстаюць да 7000—8000 метраў, здаўна было прахадной краінай. Абсалютна Памір уяўляе вялікія цяжкасці для зносін, але адносна, у параўнанні з атачальнымі горамі, умовы для перасоўвання тут здатнае лягчэй. У гэтым дачыненні горныя прахадныя краіны напамінаюць горныя праходы, нярэдка таксама вельмі цяжкія, але лягчэйшыя для пераадолення, чым скалістыя грабні. Але ад праходаў прахадныя горныя краіны адрозніваюцца сваёю шырокасцю. Праз іх ідуць многія дарогі, тады як праз праходы — толькі адна.

Вынікі ізаляцыі жыцця ў горах

Там, дзе горнае насельніцтва адрэзана ад навакольнага свету цяжкасцю зносін, яно доўга застаецца пры старых норавах і звычаях, нават пры малалікасці сваёй можа захаваць свая ўласная мова. Сваны, якія жывуць у вярхоўях Інгуры Цхенісцхалі, утвараюць самабытны ў этнічным і лінгвістычным адносінах народ, хоць налічваюць толькі каля 60 тысяч чалавек. То ж ставіцца да тушаным, павам, хеўсурам, а таксама да асяцінам, займальным найболей высокія даліны вакол Казбека.

Падаючы падвышаныя фізіялагічныя вымогі да сэрца, мускулаў і нерваў, горы ў той жа час падаюць толькі ўмераныя крыніцы існавання. Пачынаючы з пісьменнікаў старажытнасці і да нашых дзён, супрацьстаўляюць загартаваных горных жыхароў спешчаным насельнікам прылеглых нізін, асабліва ў трапічных абласцях (прыкладам у Індыі, дзе энергічныя насельнікі Гімалайскіх гор рэзка адрозніваюцца ад млявых насельнікаў гарачых нізін). Але толькі ў нешматлікіх выпадках горныя жыхары здабывалі верх над насельнікамі раўнін. Гэта тлумачыцца тым, што, у звязку з араграфічнымі асаблівасцямі гор, раздробненай з'яўляецца і жыццё іх насельніцтва. Аднастайнасць умоў існавання ў тых дробных ёмішчах, на якія пабіты горныя краіны, і абцяжаранасць зносін не дапушчаюць развіцця сувязяў паміж асобнымі народцамі.

Толькі выйдучы з вузкіх рамак маленькіх горных западзін на шырэйшыя прасторы, можна было знаходзіць умовы, спрыяльныя для з'яднання і для шырокага грамадскага падзелу працы. Такія ўмовы ўяўляюць плоскія сугор'і сярод гор. Яны ніколі не бываюць зусім плоскімі. Яны не толькі атачаюцца, але і прарэзваюцца горнымі хрыбтамі. Дзякуючы скупнасці ападкаў на гэтых хрыбтах сугор'я атрымваюць дастатковае абвадненне, маюць рэкі і азёры; усім гэтым было магчыма скарыстацца для штучнага абваднення. Такія нагорныя вобласці з'явіліся агменямі ранняй культуры. У прыватнасці гэта ставіцца да амерыканскіх сугор'яў, што яднаюцца ў дзве вялікія групы: адна ідзе ад Мексікі да Юкатана, іншая цягнецца па Андыйскім сугор'ям ад Калумбіі да Балівіі. На гэтых сугор'ях, а не ва ўрадлівых нізінах з іх трапічнымі лясамі і не ў стэпах Лаплатской нізіны, утварыліся агмені ранняй культуры ў Амерыцы. Такія ж агмені ранняй культуры ўтварыліся на сугор'ях Пярэдняй Азіі і на сугор'ях Эфіопіі.

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.5: Гальцы — Дагон / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1997. — Т. 5. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0090-0.
• Галай И. П. География: термины и понятия: словарь для учащихся и абитуриентов / И. П. Галай, Е. И. Галай. — Мн.: Белкартография, 2011. — С. 51. — 223 с. — 1 000 экз. — ISBN 978-985-508-082-5. (руск.)
• Горы/Антропологический очерк (Л. Синицкий) Большая советская энциклопедия (первое издание), Т. 18 (1930 год), С. 215—223.

Спасылкі

• Горы // Энцыклапедыя Кругасвет
• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Горы