Перайсці да зместу

Касцёл Дабравешчання Найсвяцейшай Дзевы Марыі і кляштар брыгітак (Гродна)

Гэты артыкул уваходзіць у лік выдатных
З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Каталіцкі храм
Касцёл Дабравешчання Найсвяцейшай Дзевы Марыі і кляштар брыгітак
Касцёл Дабравешчання Найсвяцейшай Дзевы Марыі
Касцёл Дабравешчання Найсвяцейшай Дзевы Марыі
53°40′37,68″ пн. ш. 23°50′09,84″ у. д.HGЯO
Краіна  Беларусь
Горад Гродна
Канфесія Каталіцтва
Епархія Гродзенская дыяцэзія
Ордэнская прыналежнасць брыгіткі
Архітэктурны стыль барока
Архітэктар Бенедэта Молі[d]
Заснавальнік Крыштаф Весялоўскі
Дата заснавання 1634
Будаўніцтва 1634—1642 гады
Статус Ахоўная шыльда гісторыка-культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь. Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 412Г000017шыфр 412Г000017
Стан дзеючы касцёл, кляштар на рэканструкцыі
Map
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы
У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Касцёл Дабравешчання Найсвяцейшай Дзевы Марыі.

Касцё́л Дабраве́шчання Найсвяце́йшай Дзе́вы Мары́і і кля́штар брыгі́так[1], або Касцё́л Звестава́ння Найсвяце́йшай Дзе́вы Мары́і і кля́штар брыгі́так[2] — помнік архітэктуры ранняга барока (так званага любельскага тыпу рэнесанснага касцёла[3]) з элементамі готыкі і рэнесансу[4], пабудаваны ў 1634—1642 гадах на вуліцы Язерскай[5] (пазней вул. Скідзельская, Купецкая, Брыгіцкая), забудова якой на той час была драўлянай[6].

Ансамбль з'яўляецца адной з дамінант горада. Размешчаны ў гістарычным цэнтры Гродна па адрасе вуліца Карла Маркса, 27. Ансамбль былога кляштара брыгітак уключае касцёл, жылы корпус, драўляны лямус і каменную агароджу з брамай. Ансамбль з'яўляецца помнікам архітэктуры другой катэгорыі.

У архітэктурных дэталях брыгіцкага касцёла і кляштара відаць прыкметнае адхіленне ад класічных барочных форм. Гэта праявілася ў досыць вольнай трактоўцы капітэлей пілястраў карынфскага ордара, у дэкаратыўным аздабленні парталаў і асабліва — у архітэктурных матывах брам, якія толькі аддалена нагадваюць формы заходнееўрапейскай архітэктуры[7]. У іх невядомы беларускі майстар, атрымаўшы пэўную свабоду ад фундатара, праявіў сваё самабытнае выяўленчае дараванне[8].

На думку даследчыкаў, касцёл брыгітак з'яўляецца адным з самых ранніх аўтэнтычных узораў барочнага двухвежавага фасада ў сакральным дойлідстве Беларусі, а спалучэнне ў ім рэнесансных і барочных рыс надае яму асаблівую пераканаўчасць і адметнасць[9].

У двары комплексу захаваўся ўнікальны, самы старажытны ў Беларусі, драўляны будынак — лямус. У архітэктуры і канструкцыях гэтай пабудовы знайшлі сваё адлюстраванне традыцыі беларускага народнага дойлідства[10].

Кляштар — вельмі цікавы помнік архітэктуры, бо захаваўся да нашых дзён амаль без перабудоў.

Св. Брыгіта і ордэн брыгітак

[правіць | правіць зыходнік]
Св. Брыгіта. Роспіс алтара ў Södermanland, Швецыя, каля 1480 года.
«Мроі Брыгіты». Хрыстос паўстаў з мёртвых, паказвае Свой працяты дзідай бок і натхняе Брыгіту на напісанне яе «Адкравенняў». Каля 1530 г., мініяцюра з кляштара Сіён, Англія.

Назва «брыгіткі» паходзіць ад імені дачкі шведскага князя Біргера Персана — Брыгіты (у шведскай транскрыпцыі Біргіта). Нарадзілася Брыгіта ў 1302 годзе. Ва ўзросце 16 гадоў выйшла замуж за князя Ільфана, ад якога мела 8 дзяцей. Паводле паданняў была набожнай і на працягу жыцця надыктоўвала духоўнікам думкі, якія пасля яе смерці былі складзены ў асобны твор, выдадзены ў 1492 годзе пад назвай «Адкравенне святой Брыгіты».

Твор «Адкравенне святой Брыгіты» можна характарызаваць не толькі як апавяданне пра трансцэндэнтныя (недасягальныя для чалавечага розуму) перажыванні, але і як прыпавесць (або казанне), дзе аўтар угаворвае, ганьбіць, прарочыць. Мроі Брыгіты з'яўляюцца па сутнасці алегорыямі, паэтычнымі фігурамі, уласцівымі жанру Адкравення. Каталіцкая царква хоць і прызнала «Адкравенне» карысным для навучання вернікаў, але не прызнала яго праўдзіва дагматычным[3].

Пасля смерці мужа, у 1334 годзе Брыгіта заснавала ордэн Збавіцеля ў мясцовасці Вадстэн у Паўднёвай Швецыі, які пасля стаў называцца брыгіцкім. У 1349 годзе ордэн быў зацверджаны Папам Рымскім. Паводле статута, які напісала сама Брыгіта, асноўнай мэтай ордэна было пашырэнне культу мук Хрыста і культу Маці Божай. Статут новага ордэна быў не вельмі суровым і набліжаўся да статута св. Аўгусціна. Наадварот, суровым было стаўленне да развітання са светам праз пастаянны напамін пра смерць. Таму перад уваходам на хоры ў касцёлах брыгітак стаялі катафалкі, а абатысы штодзённа вадзілі манашак на мясцовыя могілкі. Само заснаванне ордэна лічылася праявай культу Дзевы Марыі. У статуце было запісана імкненне адпавядаць парнасці чалавека — пажадана было ў кожным горадзе засноўваць парныя кляштары — жаночы і мужчынскі. Але найчасцей кляштары ўзнікалі толькі жаночыя, так было і ў Рэчы Паспалітай[3].

Ордэн распаўсюдзіўся ў Паўночнай Еўропе. Нягледзячы на тое, што некалькі кляштараў брыгітак мелася ў Францыі і Італіі, у асноўным ордэн быў пашыраны ў Швецыі, Англіі і Паўночнай Германіі. На вуліцах гарадоў менавіта гэтых краін можна было ўбачыць манашак у попельных рызах і плашчах, зашпіленых на драўляныя гузікі[3]. Але з перамогай Рэфармацыі ў вышэйзгаданых краінах, маёмасць ордэна была канфіскавана, а кляштары распушчаны. Ордэну быў нанесены моцны ўдар, ад якога ён не аправіўся, таму брыгіцкія кляштары былі рэдкімі і малавядомымі.

На тэрыторыі сучаснай Беларусі існавала толькі два кляштары брыгітак: у Гродне і ў Бярэсці. Аднак кляштар у Бярэсці быў перанесены ў Луцк і пра яго звестак не захавалася. Такім чынам, адзіны кляштар брыгітак захаваўся ў Гродне[11].

Гісторыя касцёла і кляштара брыгітак

[правіць | правіць зыходнік]

Часы Рэчы Паспалітай

[правіць | правіць зыходнік]
Заснавальнік касцёла Крыштаф Весялоўскі.
Лічыцца, што на карціне Гілярыя Хаецкага «Святое сямейства», адлюстравана сям'я Весялоўскіх — фундатараў касцёла.
Партрэт Грызельды Сапегі, прыёмнай дачкі К. Весялоўскага (1630, невядомы мастак).
Пасля яе смерці К. Весялоўскі не толькі не забраў сабе вялікую маёмасць Грызельды, але і на свае сродкі пабудаваў жаночы кляштар у Гродне.

Заснавальнікамі кляштара брыгітак лічацца надворны маршалак літоўскі Крыштаф Весялоўскі і яго жонка Аляксандра Марыяна з Сабескіх, якія ў 1634 годзе запрасілі ў Гродна ордэн брыгітак і надалі яму некалькі зямельных участкаў у самім горадзе і фальваркі ў Гарадзенскім і Ваўкавыскім паветах[6]. Прычынай надання, пэўна, была смерць прыёмнай дачкі Грызельды. Дзякуючы фундацыі Весялоўскага ў 1636 годзе быў пабудаваны спачатку драўляны, а ў 1642 годзе і мураваны касцёл па праекту італьянскага архітэктара Бенедэта Молі ў стылі ранняга барока[6][12]. Першыя 8 сясцёр-брыгітак на чале з Даротай Фірлей[12] прыбылі ў Гродна з Любліна ў 1634 годзе і пасяліліся спачатку ў драўляным лямусе, пабудаваным у тым жа годзе[6]. Ужо 6 снежня 1636 года адбыўся ўрачысты ўваход васьмі сясцёр-брыгітак у манастыр. У Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі ў Гродне захоўваецца «Рэестр маёмасці кляштара брыгітак» ад 1636 года, дзе пералічаны званы, літургічныя ўборы, палатно, посуд, скрыні і зялёная шафа[13]. У студзені 1637 года ў касцёл перавезлі з Вільні прах Грызельды, а ў красавіку тут пахавалі Крыштафа Весялоўскага. Кароль Уладзіслаў Ваза выдаваў кляштару прывілеі ў 1638 і 1643 гадах[14].

У 1646 годзе Іаган Шрэтэр стварыў для касцёла алтарныя карціны: «Дабравешчанне», «Святая Брыгіта», «Святая Ганна», «Беззаганнае зачацце Дзевы Марыі» і інш.[15]

«Дабравешчанне», абраз ХVIII стагоддзя.

Храм быў асвечаны 19 кастрычніка 1651 года віленскім біскупам Юрыем Тышкевічам у гонар Дабравешчання Найсвяцейшай Дзевы Марыі[12]. Касцёл меў сем алтароў, галоўны быў асвечаны ў гонар Дабравешчання[16], іншыя былі ў гонар святога Аўгусціна, святога Іосіфа, святой Брыгіты, святой Ганны, святога Казіміра, святой Кацярыны Шведскай. Таксама ў касцёле захоўваліся рэліквіі святога Клімента, які лічыўся заступнікам Гродна, сапраўднасць рэліквіі пацвярджалі дакументы Рымскай курыі (1768) і віленскага біскупа (1780)[17].

А. Сабеская адпісала кляштару мястэчка Крамяніца, фальваркі Князева, Мартынаўшчына, Вузлаўцы, Шылавічы, Задвор'е, Рагозніца, выдаткавала грошы на шпіталь. Першай ігуменняй у 1640 годзе была люблінская ваяводавая Ганна Сабеская, родная сястра Аляксандры Весялоўскай[12].

Кляштар моцна пацярпеў падчас шведскай акупацыі Гродна ў час вайна Расіі з Рэччу Паспалітай, калі манахіні былі вымушаны пакінуць Гродна і тры гады жыць у Гданьску, пакуль кляштар не быў абноўлены[14].

Паводле Статута і практыкі брыгіцкага ордэна, у кляштар прымалі дзяўчат са шляхецкіх і магнацкіх сем'яў, звычайна іх колькасць была каля 20-30 чалавек, а максімальная іх колькасць была 40. Так, у 1745 годзе іх колькасць была 31. Духоўнікамі гродзенскіх брыгітак былі ксяндзы-бернардзінцы. Аднак, у 1752 годзе брыгіткі адмовіліся ад паслуг бернандзінцаў з-за таго, што іх правінцыял Мадэст Унароўскі змяніў духоўніка без згоды манашак. Некаторы час духоўнікамі брыгітак былі дамініканцы, кармеліты, езуіты. З 1759 года брыгіткі зноў вярнуліся да паслуг бернандзінцаў. З канца 18 стагоддзя ў кляштары выхоўвалі дзяўчынак-сірот са шляхецкіх сямей[18].

Галоўнымі храмавымі святамі былі Дабравешчанне, дні памяці святых Кацярыны, Клімента, Аўгусціна, Брыгіты і апостала Пятра.

У 1684 годзе ў Вільні спецыяльна для манашак быў выпушчаны малітоўнік «Breviarium monialum» (спецыяльны дапаможнік з малітвамі і апісаннем ходу богаслужэння). Займаліся манашкі і гаспадарчай працай, выраблялі прадукты на продаж у Гродне і яго наваколлях. Кожны год у Каралявец з маёнткаў кляштара водным шляхам адпраўлялася збожжа, а адтуль везлі соль, жалеза, посуд, духмяныя карані. Таксама кляштар брыгітак быў вядомы вытворчасцю воску[19].

У складзе Расійскай імперыі

[правіць | правіць зыходнік]
Касцёл на фота пачатку 20 стагоддзя. Выгляд касцёла не змяніўся за мінулыя 100 гадоў.

Пасля пажару 1827 года на комплексе праводзіліся рамонтныя работы, дабудоўваецца яшчэ адна частка кляштара з боку касцёла, якая замкнула кляштарны будынак і касцёл, утварыўшы прамавугольны ўнутраны падворак[13].

План 1830 года. Адлюстрованы ўчасткі ў Гродне, якія належалі кляштару брыгітак

У 1842 годзе расійскія ўлады выдалі загад аб скасаванні кляштара ордэна Святой Брыгіты ў Гродне. Самім сёстрам аднак дазволілі заставацца ў старых мурах да канца іх жыцця. Акрамя таго, ў кляштары пасялілі манашак з зачыненых кляштароў: бенедыкцінак з Нясвіжа, брыгітак з Луцка і дамініканак з Наваградка[12][14].

У 19 стагоддзі царскія ўлады выкарыстоўвалі пабудовы брыгіцкага кляштара (гэтак жа як і езуіцкага) у якасці турмы. Сюды ў 1827 годзе змясцілі па рашэнню суда Карнелію і Ксаверыю Рукевіч, удзельніц руху дзекабрыстаў і сясцёр вядомага філамата і члена таварыства «Ваенныя сябры» Міхала Рукевіча (1794—1841). Згодна з царскім прысудам «сясцёр шляхціца Рукевіча Ксаверыю і Карнелію замест вызначанай ім Яго Высокасцю кары трымаць у кляштары: Ксаверыю — адзін год, а Карнелію — шэсць месяцаў». Сёстры прабылі ў кляштары брыгітак: Ксаверыя — з 22 мая 1827 па 3 чэрвеня 1828, Карнелія — з 22 мая па пачатак снежня 1827 г.[20].

За ўдзел у паўстанні Кастуся Каліноўскага 1863 года расійскія ўлады налажылі кантрыбуцыю на рымска-каталіцкае духавенства. Гродзенскі брыгіцкі кляштар, як кляштар першай катэгорыі, павінен быў унесці ў казну 553 рублі, што было на той час вялікай сумай[13]. Касцёл і кляштар ледзь уцалелі падчас пажару 1885 года, хаця была пашкоджана пажарам званіца, паплавіліся званы і нават згарэлі знешнія дзверы касцёла. У 1891 у кляштары засталося 5 манашак, а ў 1907 годзе ўсяго 2 састарэлыя сястры (ды яшчэ дзве так званыя «аспіранткі»), для апекі над якімі архібіскуп віленскі Эдуард Роп дамогся ад улад прыняцця кандыдатак. Апошняй з сясцёр-брыгітак была Элеанора Скржэндзеўская[14].

Від на касцёл і кляштар брыгітак з паўночна-усходняга боку ў пачатку 20 ст. і ў наш час.

У 1908 годзе кляштар перадалі пад апеку ордэна Святой сям'і з Назарэта і яго генеральнай маці Лаўрэты. Першай абатысай кляштара назарыцянак у Гродне стала маці Паўла. У верасні 1908 года маці Паўла (да гэтага даволі вядомая мастачка Марыя Гажыч, якая прадала свой маёнтак Тапаляны і ўсе атрыманыя грошы аддала на рэканструкцыю касцёла і кляштара брыгітак; пасля смерці пахавана на старых каталіцкіх могілках на вуліцы Антонава)[21] атрымала ад улад пацвярджэнне становішча настаяцельніцы брыгітак. Разам з ёю ў Гродна прыехалі яшчэ дзве сястры, а пазней яшчэ тры[22]. 3 1909 года пробашчам пры кляштары быў Ф. Грынкевіч (1884—1933) — беларускі рэлігійны і культурны дзеяч. У той жа год у касцёле адбываецца першая так званая «чэрвеньская служба».

Найноўшы час

[правіць | правіць зыходнік]

Падчас нямецкай акупацыі сёстры адкрылі першую ў Гродне польскую гімназію, і да пачатку другой Сусветнай вайны ў будынках кляштара знаходзілася школа назарыцянак[12], у якой вучылася 200 дзяцей. У 1935 годзе гарадскія ўлады разглядалі пытанне аб выдзяленні сродкаў на рэстаўрацыю будынка кляштара[21].

Падчас Другой сусветнай вайны сёстры-назарыцянкі былі дэпартаваны ў Старабельск (Варашылаўградская вобласць)[17].

25 сакавіка 1950 года рашэннем гарвыканкама касцёл быў зачынены, а кляштар выкарыстоўваўся спачатку як дзіцячы садок, а пасля як псіхіятрычная бальніца і іншыя медыцынскія ўстановы. У 1961 годзе даследчыца архітэктуры А. Квітніцкая ў падвалах касцёла знайшла архіў кляштара, а мастацтвазнавец А. Аладава — партрэты Крыштафа і Аляксандры Весялоўскіх, Грызельды Вадынскай. Яны былі адрэстаўраваны ў Дзяржаўным Рускім музеі А. Брындаравым і цяпер выстаўлены ў Нацыянальным мастацкім музеі Рэспублікі Беларусь у Мінску. У 1970—1980 гадах у касцёле вяліся рэстаўрацыйныя работы, меркавалася выкарыстоўваць касцёл пад канцэртную залу з-за добрай акустыкі памяшкання[12].

У 1990 годзе касцёл перададзены каталіцкаму касцёлу і 2 чэрвеня 1992 асвечаны архібіскупам Т. Кандрусевічам як касцёл Дабравешчання Дзевы Марыі, а пасля пабудовы новага будынка псіхіятрычнай лячэбніцы ў Гродне, будынак кляштара быў таксама перададзены вернікам. Зараз у ім вядуцца рамонтныя работы.

У чэрвені 2016 года скончылася рэканструкцыя часткі кляштара пад Дом міласэрнасці[23] (архітэктар Алег Шымбарэцкі)[24].

Роля комплексу ў забудове Гродна

[правіць | правіць зыходнік]
Асноўныя дамінанты горада — Фарны касцёл (зялёны колер), Езуіцкі касцёл (сіні колер) і Брыгіцкі касцёл стаялі амаль на адной лініі, ствараючы лакальную горадабудаўнічую вось. Жоўтым колерам пазначана вуліца Язерская (Маркса).

17 стагоддзе было для Гродна часам інтэнсіўнага будаўніцтва касцёлаў і кляштароў. Акрамя ўжо існаваўшых Фарнага касцёла (не захаваўся), касцёла Св. Духа (не захаваўся) і Бернандзінскага мужчынскага кляштара з касцёлам з'явіліся Бернандзінскі жаночы (не захаваўся), Брыгіцкі, Езуіцкі, Дамініканскі (не захаваўся), Францысканскі, Кармеліцкі (не захаваўся), Баніфатэрскі (не захаваўся) кляштары і касцёлы. Яны сталі апорнымі пунктамі ўсяе планіроўкі горада і мелі вызначальную ролю ў яго архітэктурным абліччы.

Сістэма размяшчэння кляштароў была такой, што яны займалі ўсе важныя стратэгічныя пункты на подступах к цэнтру горада і стаялі на галоўных магістралях. Апроч абарончых задум, будаўнікі кляштароў улічвалі і ансамбль вуліц, плошчаў і горада ў цэлым. Касцёлы размяшчаліся так, што пры руху ў цэнтр горада іх памеры павялічваліся, дзякуючы чаму стваралася паступовае нарошчванне моцы архітэктурнага ўздзеяння[25].

Для пабудовы комплексу касцёла і кляштара брыгітак спатрэбіўся даволі вялікі ўчастак зямлі, патрэбная тэрыторыя знайшлася ў самым канцы вуліцы Язерскай (сучасная К. Маркса), на рагу вуліцы Навікоўскай (сучасная вуліца Маладзёжная). І нягледзячы на тое, што ўчастак быў даволі вялікі і прасторны, знайшліся абставіны, якія вымусілі праекціроўшчыка адступіць ад канонаў будаўніцтва.

Малюнак касцёла паводле эскізаў пачатку 19 ст. Від з вуліцы К. Маркса

Замест кананічнага трохнефнага храма невядомы архітэктар паставіў аднанефны касцёл алтаром на ўсход, а бакавым фасадам да вуліцы Язерскай. Галоўны заходні фасад быў выкананы як манументальная трохчастная кампазіцыя, акцэнтаваная па вертыкалі. Пры гэтым касцёл замыкаў перспектыву вуліцы Навікоўскай, якая ў тым месцы рабіла выгіб. Замест двух будынкаў для манахаў і манашак, якія па статуту ордэна павінны прымыкаць к храму з поўдня і поўначы, тут быў арганізаваны адзін развіты двухпавярховы кляштар с замкнутым унутраным дворыкам. Кляштар змяшчаўся толькі з паўднёвага боку касцёла, таму з'явілася магчымасць прысунуць касцёл да вуліцы Язерскай, каб храм лепш успрымаўся ў перспектыве. Аднак ён усё ж не выходзіў на лінію забудовы вуліцы, бо тэрыторыя комплексу была абнесена каменнай сцяной з каменнымі вежамі па вуглах. Высокая сцяна закрывала ніжні ярус касцёла, і пры гэтым выглядала як яго моцны п'едэстал. З-за агароджы к небу цягнуўся рытмічны строй вузкіх аконных праёмаў і тонкіх пілястраў. Высокая і гладкая абарончая сцяна з пластычнымі акцэнтамі надавала касцёлу яшчэ буйнейшы памер[4].

Як і другія архітэктурныя дамінанты, комплекс кляштара брыгітак добра суадносіўся не толькі з прылеглай забудовай, але і з усім горадам. На былой вуліцы Язерскай стаялі два кляштары — Езуіцкі і Брыгіцкі. На плошчы гэты напрамак замыкаўся Фарным касцёлам. Касцёлы былі арыентаваны ўздоўж вуліцы і нібы выцягнуты ў кільватарную лінію ў напрамку да замкаў[26]. Вельмі добра быў выяўлены агульны напрамак кляштара к пачатку вуліцы Язерскай, дзе такі энергічны рух падтрымліваў велічны касцёл езуітаў. Дзве архітэктурныя дамінанты на адной вуліцы фарміравалі горадабудаўнічы комплекс з лакальнай воссю, якая падкрэслівала рух да цэнтра горада[27].

Архітэктура касцёла

[правіць | правіць зыходнік]
Касцёл і кляштар брыгітак

Касцёл — помнік архітэктуры ранняга барока. Размешчаны ў паўночнай частцы комплексу. Зрух усяго манастырскага комплексу да паўночна-заходняга вугла ўчастка абумоўлены абарончымі разлікамі (такім чынам ажыццяўляўся кантроль важнага скрыжавання вуліц на подступах да цэнтра), таксама ўлічвалася і ансамблевая забудова вуліцы. У плане комплексу касцёл арганічна злучаны з кляштаром і ўтварае з ім адзінае цэлае[28].

Экстэр'ер

[правіць | правіць зыходнік]
План касцёла і кляштара брыгітак
Галоўны фасад касцёла

Касцёл уяўляе сабой аднанефавы двухвежавы храм з паўцыркульнай (паўкруглаю) апсідай, накрыты агульным высокім чарапічным дахам. Фасады раздзелены высокімі паўцыркульнымі (паўкруглымі) аконнымі праёмамі і крапаваны ў прасценках карынфскімі пілястрамі, аб'яднаны агульным антаблементам. Асаблівую цікавасць уяўляе сцяна галоўнага фасада, вырашаная па-барочнаму дэкаратыўна-пышна, як тэатральная заслона для кампазіцыі сціплага храма. Яна шырэйшая за неф, бо арганічна ўключае бакавыя вежачкі, размешчаныя па вуглах збудавання[29]. Франтальны фасад храма вырашаны плоскасцю, якая ў складаным рытме крапуецца карынфскімі пілястрамі, трыма ярусамі складана прафіляваных антаблементаў, арачкавымі праёмамі і нішамі для скульптуры. На ўзроўні карніза нефа галоўны фасад падзяляе магутны двух'ярусны антаблемент, ніжні фрыз якога аздоблены раслінным арнаментам у тэхніцы зграфіты (рэнесансны элемент), а верхні фрыз у цэнтры ўпрыгожаны сегментным франтонам з дынамічным скульптурным рэльефам (барочны элемент). Фасад завяршае шчыт з трохвугольным франтонам, які бакавымі вітымі валютамі аб'ядноўваецца з чатырохграннымі ярусамі бакавых веж з партатыўнымі сігнатуркамі. Роўная вышыня веж і франтонаў надае вырашэнню фасада архітэктурную цэласнасць і завершанасць[9]. На асноўным заходнім фасадзе можна вылучыць кампазіцыйныя прыёмы, якія вылучаюць яго сярод іншых гродзенскіх касцёлаў, у першую чаргу Бернандзінскага і Езуіцкага касцёлаў. Так, у адрозненне ад адзначаных касцёлаў, трохвугольнае размяшчэнне ніш атрымала ў брыгіцкім касцёле адваротную пабудову. Аснова трохвугольніка перамясцілася к верху, а вяршыня к нізу. Такім чынам, уся кампазіцыя атрымала большую дынамічнасць і вастрыню[30].

  • Партал галоўнага ўвахода
    Партал галоўнага ўвахода
  • Дэталь партала галоўнага ўвахода
    Дэталь партала галоўнага ўвахода
  • Зграфітавы пояс касцёла
    Зграфітавы пояс касцёла
  • Партал бакавога ўвахода
    Партал бакавога ўвахода
  • Дэталь партала бакавога ўвахода
    Дэталь партала бакавога ўвахода

Дэкор фасаднага фрыза выкананы ў тэхніцы зграфіта (раслінны арнамент у спалучэнні з выявамі міфалагічных істот). Ужыванне фантастычных алегорый, гратэску, наданне натуральным формам штучных дэфармацый сведчаць аб значным уплыве маньерызму — вапняковыя парталы брыгіцкага касцёла маюць элементы арнаментаў у форме акантоўкі, фантастычных грыфонаў і раслін. Бадай самай адметнай рысай касцёла з'яўляецца зграфітавы фрыз: на ўсім фасадзе цягнецца арнаменты пояс, утвораны выскрэбваннем верхняй белай тынкоўкі, пад якой знаходзіцца амаль чорная (у вапну дабаўлялі драўнінны вугаль). Такім чынам атрымліваліся даволі яркія і рэльефныя выявы анёлаў, цмокаў, раслін — на чорным іле. Зграфітавы фрыз касцёла быў створаны на завяршальным этапе ўпрыгожвання касцёла (1643—1645). Зграфіта была тыповай рэнесанснай тэхнікай, і з развіццём барока яна была асуджана на забыццё, таму затынкавалі зграфіта і на гродзенскім касцёле. Ужо ў 1980-я гады падчас натуральных даследаванняў архітэктуры былі знойдзены сляды — рэшткі зграфіта. Фрыз цалкам рэстаўравалі[31].

На бакавых фасадах паўцыркульныя (паўкруглыя) вокны[32]. Цэнтральны і бакавы ўваходы ў касцёл абрамлены парталамі. Усе гэтыя элементы добра ўвязаны паміж сабой і складаюць адзінае цэлае[30].

Інтэр'ер

[правіць | правіць зыходнік]
Інтэр'ер касцёла
Алтарная частка

Унутранае аздабленне брыгіцкага касцёла з аднаго боку простае і стрыманае ў адрозненне ад іншых гродзенскіх касцёлаў, а з другога боку яму ўласціва тонкае хараство[30].

Будынак мае аднанефавую структуру з паўкруглым алтарным завяршэннем, якое ўбудавана ў агульны прамавугольны план. Унутры неф перакрыты цыліндрычным скляпеннем даволі значнага пралёта, з распалубкамі, без папружных арак. Адзіная папружная арка на моцна выступаючых пілонах аддзяляе алтарную частку, перакрытую конхавым скляпеннем з чатырма радыяльнымі распалубкамі. Ва ўваходнай частцы (адпаведна кроку капітальнай сцяны кляштара) вылучаны ніжні неканструкцыйны нартэкс[29].

Унутраны выгляд касцёла на фота 1930-х гадоў.

Зала храма перакрыта цыліндрычным скляпеннем, умацаваным папружнымі аркамі і прарэзаным над вокнамі распалубкамі. Паўцыркульная (паўкруглая) апсіда аддзелена ад залы бакавымі пілонамі і перакінутаю паміж імі аркай, мае аднолькавую з нефам вышыню. Над уваходам — узнятая на два гранёныя слупы і трайную аркаду шырокая галерэя хораў, якая злучаецца з кансольным бакавым балконам з вітаю лесвіцай. Архітэктурная пластыка інтэр'ера, як і фасада храма, заснавана на крапоўцы сцен пілястрамі стылізаванага карынфскага ордара. Такім чынам, тут готыка-рэнесансны элемент падаецца ў новай барочнай трактоўцы[29]. Па бакавых нефах і пад хорамі размешчана 14 барэльефных сюжэтна-скульптурных пано на тэму Крыжовага шляху Хрыста. У глыбокай арачнай нішы бакавой сцяны размешчана скульптурная кампазіцыя «Пакутны Хрыстос і Марыя». Цікавай асаблівасцю інтэр'ера брыгіцкага касцёла з'яўляецца тое, што ў ім арган размяшчаецца не на хорах, а на балконе правага боку сцяны. Гэта надавала памяшканню асаблівую ўтульнасць[8].

У касцёле захоўваліся рэліквіі Св. Клімента — заступніка горада[33]. Багаты ўнутраны строй касцёла складаўся з велізарных скульптурных кампазіцый і больш чым 40 абразоў. Алтарныя выявы для яго пісаў вядомы віленскі мастак І. Шрэтэр, а таксама мясцовыя мастакі: Гілярый Хаецкі, Францішак Лякшынскі, Якуб з Тыкоціна. Мастак-дамініканец Гілярый Хаецкі, які жыў у 17 стагоддзі, вядомы сваёй працай «Святое сямейства», на якой, як лічыцца, намалявана сям'я Весялоўскіх — фундатараў касцёла. Зараз твор захоўваецца ў гродзенскім Музеі гісторыі рэлігіі.

Галоўны алтар касцёла — драўляны, як і чатыры бакавых. Амвон выраблены «накшталт тых, што ў віленскай капліцы Св. Казіміра». Арган быў створаны вядомым гданьскім майстрам М. Фрызе. У 1964 годзе ў крыптах касцёла знойдзена вялікая колькасць ікон і выяў, у тым ліку і партрэты заснавальнікаў кляштара, якія пасля рэстаўрацыі ў Эрмітажы ўпрыгожылі экспазіцыю Нацыянальнага мастацкага музея ў Мінску[34].

  • Георг Цэль. Святы Войцех. 1646-1649. НММ РБ
    Георг Цэль. Святы Войцех. 1646-1649. НММ РБ
  • Георг Цэль. Святы Войцех. 1646-1649. НММ РБ
    Георг Цэль. Святы Войцех. 1646-1649. НММ РБ
  • Георг Цэль. Дэкаратыўнае наверша лавы (сталі) 1646-1649. НММ РБ
    Георг Цэль. Дэкаратыўнае наверша лавы (сталі) 1646-1649. НММ РБ
  • Георг Цэль. Дэкаратыўнае наверша лавы (сталі) 1646-1649. НММ РБ
    Георг Цэль. Дэкаратыўнае наверша лавы (сталі) 1646-1649. НММ РБ
  • Першасвятар Аарон і Святы біскуп Рыма. Першая палова 18 ст. НММ РБ
    Першасвятар Аарон і Святы біскуп Рыма. Першая палова 18 ст. НММ РБ
  • Першасвятар Аарон. Першая палова 18 ст. НММ РБ
    Першасвятар Аарон. Першая палова 18 ст. НММ РБ
  • Святы біскуп Рыма. Першая палова 18 ст. НММ РБ
    Святы біскуп Рыма. Першая палова 18 ст. НММ РБ

Архітэктура кляштара

[правіць | правіць зыходнік]

Архітэктура самога манастырскага будынка, які находзіцца за сцяной, простая і лаканічная. Двухпавярховы жылы корпус — помнік архітэктуры барока, далучаны да паўночна-заходняй сцяны касцёла. Жылы корпус — двухпавярховы, прамавугольны ў плане будынак з унутраным дворыкам. Яго невялікія скляпеністыя памяшканні традыцыйна аб'яднаны ўнутранымі калідорамі-галерэямі па перыметры замкнёнага прамавугольнага двара. Фасады рытмічна падзяляюцца маленькімі прамавугольнымі аконнымі праёмамі ў простых ліштвах, аб'яднаных шырокім карнізам. На паўночным фасадзе захаваўся партал, аздоблены мастацкай тынкоўкай. Па перыметры будынка з боку двара праходзіць светлавы калідор з келлямі. У паўднёва-ўсходнім вуглу кляштарнага комплексу — асобная прыбудова, на першым паверсе якой была трапезная, на другім — бібліятэка[33].

Забудова кляштара даволі добра захавалася да нашых дзён. Цяпер у будынку праводзяцца рэстаўрацыйныя работы.

  • Унутраны дворык кляштара брыгітак.
    Унутраны дворык кляштара брыгітак.
  • Паўднёва-усходні вугал кляштара брыгітак.
    Паўднёва-усходні вугал кляштара брыгітак.
  • Выгляд калідораў-галерэй кляштара брыгітак.
    Выгляд калідораў-галерэй кляштара брыгітак.
  • Трапезная кляштара на фота 1930-х гадоў.
    Трапезная кляштара на фота 1930-х гадоў.

Драўляны лямус

[правіць | правіць зыходнік]
Драўляны лямус.
Фасад лямуса.
Драўляны лямус.
Вальмавы дах лямуса.
Асноўны артыкул: Лямус брыгіцкага кляштара, Гродна

У двары кляштара захавалася ўнікальная драўляная двухпавярховая пабудова 17 стагоддзя гаспадарчага прызначэння — лямус. Лямус уяўляе двухпавярховы прамавугольны ў плане будынак з высокім вальмавым дахам (магчыма, першапачаткова дах быў чарапічны). Лямус пабудаваны ў 1630-я гг.[35] з масіўнага бруса без адзінага цвіка, з масіўных драўляных брусоў на бутавым падмурку. Усе канструктыўныя элементы звязаны ўсечкамі і драўлянымі клінамі. Галоўны паўночны фасад аформлены двух'яруснай арачнай галерэяй (падсенцамі) з балюстрадай на другім паверсе. Ніжняя плоскасць падкосаў і балак над імі ўтвараюць суцэльныя паўкруглыя праёмы. Усе канструкцыйныя элементы звязаны ўрубкамі і драўлянымі клінамі. Лямус выкарыстоўваўся пад жыллё і гаспадарчыя патрэбы: першы паверх служыў складскім памяшканнем, другі быў жылым. Пазней планіроўка была зменена[36].

Паводле меркавання даследчыка В. І. Кудрашова, двухпавярховы лямус будаваўся спачатку як жылы дом для манашак, але гісторык архітэктуры У. А. Чантурыя лічыць, што ў якасці жылога выкарыстоўваўся толькі другі паверх, першы выкарыстоўвалі як сховішча. Пасля таго, як быў пабудаваны мураваны корпус кляштара, другі паверх лямуса заняла абслуга[6].

Дарэчы, ў Гродне захаваўся яшчэ адзін лямус часоў А. Тызенгаўза (ў адрозненне ад кляштара брыгітак — каменны), які размяшчаецца паміж Тэатрам лялек і гарадскім домам культуры[37].

Лямус з'яўляецца самай старой драўлянай пабудовай на тэрыторыі Беларусі[38].

Агароджа кляштара

[правіць | правіць зыходнік]
План комплексу. Блакітным колерам пазначана захаваная агароджа, зялёным — вонкавыя вежы, жоўтым — уваходныя брамы.

Увесь кляштар быў абнесены вялізнымі каменнымі сценамі, унутры быў разбіты сад. У 1950-я гады была разабрана ўся агароджа з паўднёвага боку разам з дзвюма вонкавымі вежамі, брама і частка ўсходняй сцяны[39].

Будынкі кляштара адгароджаны ад вуліц глухімі каменнымі сценамі вышынёй каля пяці метраў, з квадратнымі ў плане вежамі па вуглах. Агароджа ўяўляе сабой глухую цагляную тынкаваную сцяну, па вуглах якой стаялі невялікія шасцігранныя вежы. Сцяну праразалі чатыры брамы, аформленыя ў стылі барока (захаваліся тры з іх). У глухой сцяне, якая ідзе ўздоўж Маладзёжнай вуліцы, на якую выходзяць галоўныя фасады касцёла і кляштара, знаходзяцца дзве брамы, яшчэ адна брама размешчана з боку вуліцы Маркса. Праз невялікія падворкі яны падводзяць да ўваходаў у будынкі. Брамы манастыра — найбольш эфектныя часткі комплексу. Найбольш манументальная з брам размешчана перад цэнтральным уваходам у касцёл і арганічна суадносіцца з ім сваёй ідэнтычнай барочнай архітэктурнай трактоўкай.

На другім баку вуліцы Маркса была званіца касцёла брыгітак. Пабудова існавала да сярэдзіны 50-х гадоў 20 ст., калі была знесена савецкімі ўладамі ў рамках праграмы барацьбы з рэлігіяй. Званіца хутчэй за ўсё была пабудавана ў канцы 18 — пачатку 19 стагоддзя ў класічным стылі і не мела агульных рыс з архітэктурай асноўнага комплексу будынкаў. Дарэчы, падмурак званіцы захаваўся на нашых дзён і знаходзіцца ля дома № 26 па вуліцы Маркса.

  • Агароджа
  • Брама (на малюнку №1) з боку вул. Маркса. Бакавы ўваход у касцёл.
    Брама (на малюнку №1) з боку вул. Маркса. Бакавы ўваход у касцёл.
  • Брама (на малюнку №2) з боку вул. Маладзёжная. Цэнтральны ўваход у касцёл.
    Брама (на малюнку №2) з боку вул. Маладзёжная. Цэнтральны ўваход у касцёл.
  • Брама (на малюнку №3) з боку вул. Маладзёжная. Уваход у кляштар.
    Брама (на малюнку №3) з боку вул. Маладзёжная. Уваход у кляштар.
  • Паўночна-усходняя вежа.
    Паўночна-усходняя вежа.
  • Паўночна-заходняя вежа.
    Паўночна-заходняя вежа.
  • Від агароджы і брам з боку вуліцы Маладзёжная.
    Від агароджы і брам з боку вуліцы Маладзёжная.

Комплекс на старых фота

[правіць | правіць зыходнік]
Кляштар на фота

Фатаграфія з'явілася ў Гродне ў пачатку 1870-х гг. Аднак пераважна да 1920-х гг. комплекс кляштара брыгітак на старых фота не сустракаўся, што можна растлумачыць барацьбою з каталіцкай царквой у рэгіёне. Сітуацыя карэнным чынам мяняецца пасля ўваходу Заходняй Беларусі ў склад Польшчы. З гэтага часу былы касцёл брыгітак, гэтак жа як і вуліца Купецкая-Брыгіцкая, становяцца папулярнымі аб'ектамі для гродзенскіх фатографаў.

Кляштар на фота Я. Булгака

Кампазіцыйным цэнтрам Купецкай вуліцы на старых фота служыў безумоўна касцёл Св. Брыгіты. Ён быў адзіным буйным будынкам і памяшчаўся роўна пасярэдзіне кадра. Для выразных дзяленняў вуліцы па глыбіні выкарыстоўваліся балконы дамоў справа і слупы агароджы злева. Даволі нечакана ў гэтай якасці выступаюць і лёгкія масткі над лапаткамі-кюветамі, што аддзяляюць ходнік (пешаходную дарожку) ад праезнай часткі. Лёгкі прадольны выгіб вуліцы таксама садзейнічаў таму, што брыгіцкі касцёл аказваўся кульмінацыйным цэнтрам выявы.

Калі чалавек праходзіў пару дзясяткаў метраў у бок цэнтра, на грэбені лёгкага ўзвышша і зноў у цэнтры кадра стаяў касцёл Св. Брыгіты. Цяпер яго кампазіцыйна падтрымлівалі дзве гранёныя вежы агароджы, якія абрамлялі адрэзак гладкай кляштарнай агароджы. На другім баку выявы з-за невысокіх пабудовак выступае к восі вуліцы другая архітэктурная вертыкаль — званіца кляштара. У выніку вуліца нібы праціскалася паміж двума акцэнтамі. Цікавая і роля зусім гладкай агароджы кляштара, па кантрасту супрацьпастаўленай пластычнай насычанасці будынкаў другога боку вуліцы.

Вядомы фатограф Ян Булгак зрабіў фота, прайшоўшы яшчэ далей у цэнтр. Галоўным звяном у відавой перспектыве стала званіца брыгіцкага кляштара. Яна як бы перайшла цераз вуліцу, каб стаць больш прыкметнай сярод падзелаў вуліцы па глыбіні[40].

Галерэя фатаграфій 1930-х гадоў

[правіць | правіць зыходнік]
  • Касцёл на фота пачатку XX ст.
    Касцёл на фота пачатку XX ст.
  • Фота касцёла, 1926
    Фота касцёла, 1926
  • Касцёл на фота, 1930-я
    Касцёл на фота, 1930-я
  • Адзін з алтароў касцёла
    Адзін з алтароў касцёла
  • Выгляд кляштара з паўднёвага боку
    Выгляд кляштара з паўднёвага боку
  • Від на кляштар з боку вул. Маладзёжнай
    Від на кляштар з боку вул. Маладзёжнай
  • Лямус кляштара
    Лямус кляштара
  • Страчаная брама з усходняга боку
    Страчаная брама з усходняга боку
  • Вежа-званіца
    Вежа-званіца
  • Від на комплекс з паўднёва-усходняга боку
    Від на комплекс з паўднёва-усходняга боку

Дзейнасць суполкі. Набажэнствы

[правіць | правіць зыходнік]
  • Св. Імша ў нядзелю і святы — 12.00, 17.00 (кожную другую нядзелю на англійскай мове) 19.00, (20.00 у летні час)
  • Св. Імша ў будні — 7.30, 19.00 (май, чэрвень, кастрычнік)

Адпуст: 25 сакавіка, 23 ліпеня, першы панядзелак пасля ўрачыстасці Спаслання Святога Духа[41].

У мастацкай літаратуры

[правіць | правіць зыходнік]
" У 17-18 стст. магутна раскінула каменныя хвалі франтонаў і мачты сваіх званіц барока. Той, хто не бачыў гродзенскага Фарнага, комплексу манастыра Брыгітак або Францішсканскага касцёла над Нёманам – уяўленне таго ад нашага захаду заўсёды будзе не поўным.
Уладзімір Караткевіч “Зямля пад белымі крыламі”
 "

Зноскі

[правіць | правіць зыходнік]
  1. ↑ А. М. Кулагін. Каталіцкія храмы Беларусі. Энцыклапедычны даведнік. — Мн.: Беларуская энцыклапедыя імя П. Броўкі, 2000. — С. 45..
  2. ↑ Сайт catholic.by
  3. ↑ а б в г Памяць. — Беларуская энцыклапедыя імя П. Броўкі, 1999. — Т. Гродна. — С. 96. — ISBN 985-11-0147-8..
  4. ↑ а б Кишик Ю. Н. Градостроительная культура Гродно. — Мн: Белорусская наука, 2007. — С. 130. — 303 с. — ISBN 978-985-08-0830-1..
  5. ↑ Яна ж Азёрная, у крыніцах даюцца абедзве назвы, але каб пазбегнуць блытаніны тут і далей выкарыстоўваецца назва Язерская.
  6. ↑ а б в г д Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь / склад. В.Я. Абламскі, І.М. Чарняўскі, Ю.А. Барысюк. — Мн.: БЕЛТА, 2009. — 684 с. — ISBN 978-985-6828-35-8.
  7. ↑ Чантурия В.А., Чантурия Ю.В. Памятники и памятные места Беларуси. — Смоленск: Русич, 2007. — С. 231. — 416 с. — ISBN 978-5-8138-0792-3..
  8. ↑ а б Кудряшов В. И. Гродно. — М.: Государственное издательство литературы по строительству, архитектуре и строительным материалам, 1960. — С. 58. — 127 с..
  9. ↑ а б Габрусь Т. В. Мураваныя харалы: Сакральная архітэктура беларускага барока. — Мн.: Ураджай, 2001. — С. 100. — 287 с. — ISBN 985-04-0499-X..
  10. ↑ Чантурия В.А. Архитектурные памятники Гродно. — Полымя. — Мн.: БелСЭ, 1983. — С. 11. — 31 с..
  11. ↑ А. Марціновіч. Горадна, Горадзен, Гродна. — Мн.: Мастацкая літаратура, 2008. — С. 44. — 112 с. — ISBN 978-985-02-0921-4..
  12. ↑ а б в г д е ё Кляштар на важнай магістралі Архівавана 24 чэрвеня 2012.
  13. ↑ а б в Т. Р. Маліноўская, Н. А. Маліноўская-Франке. ГРОДЗЕНСКІ БРЫГІТСКІ КЛЯШТАР І НАЗАРЭТАНКІ (1790-я — 1930-я гг.)..
  14. ↑ а б в г Калектыў аўтараў: А. Вашкевіч, А. Госцеў, В. Саяпін і інш. Біяграфія гарадзенскіх вуліц. Ад Фартоў да Каложы.. — Гродна-Вроцлаў: Вроцлаўская навуковая друкарня, 2012. — С. 224. — 370 с. — ISBN 978-93-61617-77-8..
  15. ↑ Лугаваене А. Шрэтэр // БЭ ў 18 т. Т. 17. Мн., 2003. С. 466—467.
  16. ↑ А. Марціновіч. Горадна, Горадзен, Гродна. — Мн.: Мастацкая літаратура, 2008. — С. 45. — 112 с. — ISBN 978-985-02-0921-4..
  17. ↑ а б Памяць. — Беларуская энцыклапедыя імя П. Броўкі, 1999. — Т. Гродна. — С. 697. — ISBN 985-11-0147-8..
  18. ↑ Памяць. — Беларуская энцыклапедыя імя П. Броўкі, 1999. — Т. Гродна. — С. 697. — ISBN 985-11-0147-8.
  19. ↑ Гардзееў Ю. Рамантык эпохі Асветніцтва: Антон Тызенгаўз. — Мн.: Тэхналогія, 2008. — С. 36. — 67 с. — ISBN 978-985-458-171-2..
  20. ↑ Калектыў аўтараў: Карнялюк В., Швед В. і інш. Гродназнаўства. Гісторыя еўрапейскага горада.. — Гродна-Вроцлаў: Вроцлаўская навуковая друкарня, 2012. — С. 167..
  21. ↑ а б Калектыў аўтараў: А. Вашкевіч, А. Госцеў, В. Саяпін і інш. Біяграфія гарадзенскіх вуліц. Ад Фартоў да Каложы.. — Гродна-Вроцлаў: Вроцлаўская навуковая друкарня, 2012. — С. 225. — 370 с. — ISBN 978-93-61617-77-8..
  22. ↑ Дом Звеставання Найсвяцейшай Панне Марыі ў Гродне (са знойдзеных запісаў сястры назарыцянкі)
  23. ↑ Фоторепортаж: в монастыре Бригиток в Гродно в 2016 году появится Дом Милосердия Архівавана 16 лютага 2020.
  24. ↑ Шимбарецкий Олег Владимирович // Кто есть Кто в Республике Беларусь. Архитекторы Беларуси. / Редакционный совет: И. В. Чекалов (пред.) и др. — Минск: Энциклопедикс, 2014. — 140 с. — ISBN 978-985-7090-29-7. (руск.)
  25. ↑ Кудряшов В. И. Гродно. — М.: Государственное издательство литературы по строительству, архитектуре и строительным материалам, 1960. — С. 44. — 127 с.
  26. ↑ Кудряшов В. И. Гродно. — М.: Государственное издательство литературы по строительству, архитектуре и строительным материалам, 1960. — С. 45. — 127 с.
  27. ↑ Кишик Ю. Н. Градостроительная культура Гродно. — Мн: Белорусская наука, 2007. — С. 131. — 303 с. — ISBN 978-985-08-0830-1.
  28. ↑ Кудряшов В. И. Гродно. — М.: Государственное издательство литературы по строительству, архитектуре и строительным материалам, 1960. — С. 55. — 127 с..
  29. ↑ а б в Габрусь Т. В. Мураваныя харалы: Сакральная архітэктура беларускага барока. — Мн.: Ураджай, 2001. — С. 99. — 287 с. — ISBN 985-04-0499-X..
  30. ↑ а б в Кудряшов В. И. Гродно. — М.: Государственное издательство литературы по строительству, архитектуре и строительным материалам, 1960. — С. 56. — 127 с..
  31. ↑ Памяць. — Беларуская энцыклапедыя імя П. Броўкі, 1999. — Т. Гродна. — С. 97. — ISBN 985-11-0147-8..
  32. ↑ Гродно. Энциклопедический справочник Белорус. Сов. Энцикл. / И. П. Шамякин (гл.ред.) и др.. — Мн.: БелСЭ, 1989. — 438 с. — ([12] л. ил.: ил)..
  33. ↑ а б Архітэктура Гродна Архівавана 4 сакавіка 2016.
  34. ↑ Семенчук А. А., Гостев и др. Королевский город Гродно. — Рифтур, 2010. — С. 34. — 70 с. — ISBN 9-78956-919230..
  35. ↑ Паводле меркавання польскіх даследчыкаў, лямус, як і большая частка горада, быў знішчаны пажарам у 1753 годзе
  36. ↑ Гродно. Энциклопедический справочник Белорус. Сов. Энцикл. / И. П. Шамякин (гл.ред.) и др.. — Мн.: БелСЭ, 1989. — 438 с. — ([12] л. ил.: ил).
  37. ↑ Семенчук А. А., Гостев и др. Королевский город Гродно. — Рифтур, 2010. — С. 35. — 70 с. — ISBN 9-78956-919230..
  38. ↑ Монастырю бригиток в Гродне 377 лет(недаступная спасылка)
  39. ↑ Калектыў аўтараў: А. Вашкевіч, А. Госцеў, В. Саяпін і інш. Біяграфія гарадзенскіх вуліц. Ад Фартоў да Каложы.. — Гродна-Вроцлаў: Вроцлаўская навуковая друкарня, 2012. — С. 223. — 370 с. — ISBN 978-93-61617-77-8..
  40. ↑ Кишик Ю. Н. Градостроительная культура Гродно. — Мн: Белорусская наука, 2007. — С. 208. — 303 с. — ISBN 978-985-08-0830-1..
  41. ↑ Рымакаталіцкі касцёл на Беларусі

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]
  • Семенчук А. А., Гостев и др. Королевский город Гродно. — Рифтур, 2010. — 70 с. — ISBN 9-78956-919230.
  • Горадна, Горадзен, Гродна. А. Марціновіч. Мінск, Мастацкая літаратура, 2008 г. 112 с. ISBN 978-985-02-0921-4

Спасылкі

[правіць | правіць зыходнік]
Ахоўны знак Аб’ект Дзяржаўнага спіса гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь, шыфр 412Г000017


Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Касцёл_Дабравешчання_Найсвяцейшай_Дзевы_Марыі_і_кляштар_брыгітак_(Гродна)&oldid=4849871"