Οικονομία, τρόποι ζωής και κριτική του καπιταλισμού. Δομές και πράξις στην Κριτική Θεωρία

Στις κοινωνικές και οικονομικές επιστήμες, και πιο αόριστα στην κοινωνιολογική και πολιτική φιλοσοφία του 20ού αιώνα, εμφανίστηκε με πολλές μορφές ένα πρότυπο σκέψης που βλέπει την οικονομία υπό στενή οπτική γωνία. Την βλέπει ως σύστημα, και μάλιστα κλειστό. 

Στην οικονομία βλέπει μόνον δομή, δηλαδή στοιχεία που ανήκουν σ’ αυτήν και τις μεταξύ τους σχέσεις, αλλά όχι και τις δράσεις ενεργών παραγόντων που δρουν ταυτόχρονα «μέσα και έξω» από την οικονομία. Όσο μένουμε στα πλαίσια αυτού του προτύπου, όταν επιχειρούμε να την παρατηρήσουμε «εκ των έξω», η οικονομία γίνεται αδιαφανής, μαύρο κουτί· έτσι μετατρέπεται σε αντικείμενο που μπορεί να εξετάζεται μόνον «από μέσα», δηλαδή αποκλειστικά με οικονομικές θεωρίες, είτε των Κλασικών Οικονομολόγων και τα λεγόμενα Νεοκλασικά παράγωγα τους, είτε με παράγωγα της μαρξικής Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας, είτε με τα Κεϋνσιανά μοντέλα, και ούτω καθεξής. Γίνεται αποκλειστική αρμοδιότητα των λεγόμενων θεωριών του συστήματος (system theories) και των ειδικών τεχνικών εργαλείων τους. 

Άλλοι τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας όπως ο πολιτισμός και οι μη οικονομικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ ατόμων στην καθημερινή ζωή, συχνά εξετάζονταν και με αναλυτικά εργαλεία δημιουργημένα από «θεωρίες της δράσης» (action theories). Όμως αναπτύχθηκαν κοινωνιολογικές σχολές οι οποίες εξέτασαν «το όλον της κοινωνίας» κυρίως ως σύστημα, ως δομή. Αυτές οι κοινωνιολογικές σχολές ήταν εμπνευσμένες ιδίως από την Γενική Θεωρία των Συστημάτων, η οποία προήλθε από την Μαθηματική Θεωρία των Συνόλων, την Βιολογία και την Κοινωνική Ανθρωπολογία (βλ. τον Georg Cantor από τα Μαθηματικά, τον  Ludwig Bertalanffy από την Βιολογία, ο οποίος θεωρείται «πατέρας» της Γενικής Θεωρίας των Συστημάτων, τους Alfred Radcliffe-Brown και Claude Levi-Strauss, από το πεδίο της Κοινωνικής Ανθρωπολογίας). Αξίζει επίσης να θυμόμαστε τον μαθηματικό και θεμελιωτή της Κυβερνητικής Norbert Wiener, τον Ανατόλ Μπορίσοβιτς Ραποπόρτ και τα μαθηματικά του μοντέλα ψυχολογίας και κοινωνικής αλληλεπίδρασης, τον πρωτοπόρο στην έρευνα της διανοητικής εξέλιξης του παιδιού Jean Piaget (βλ. και εδώ). 

Χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων κοινωνιολογικών θεωριών ήταν αφενός η μεικτή θεωρία του λειτουργισμού (ή δομο-λειτουργισμού) του Πάρσονς (Talcot Parsons), αφετέρου η αμιγώς συστημική κοινωνική θεωρία του Λούμαν (Niklas Luhman). Σύμφωνα με την δεύτερη, τα βασικά κοινωνικά φαινόμενα ερμηνεύονται με την ιδιότητα των συστημάτων να αυτο-οργανώνονται και να αυτορρυθμίζονται με τέτοιο τρόπο, ώστε οι εσωτερικές τους ισορροπίες και λειτουργίες, καθώς και οι σχέσεις των επιμέρους στοιχείων που συναποτελούν το σύνολο, να προσαρμόζονται κάθε φορά στο μεταβαλλόμενο εξωτερικό περιβάλλον του συστήματος. 

Ένα άλλο παράδειγμα ήταν ο δομοκεντρικός μαρξισμός της λεγόμενης σχολής Αλτουσέρ. Σύμφωνα με αυτό το ρεύμα σκέψης, δοσμένο με αδρό τρόπο, οι πολλαπλοί επικαθορισμοί των διαφόρων δομικών επιπέδων της κοινωνίας, όπως η οικονομία, η πολιτική, η ιδεολογία, με δραστικότερο, αλλά μόνον «σε τελική ανάλυση», το μαύρο κουτί της οικονομίας, «αποφασίζουν πίσω από την πλάτη» των δρώντων ατόμων και κοινωνικών ομάδων και «κινούν» την ιστορία· άρα, δεν υπάρχει «υποκείμενο-δημιουργός της ιστορίας». Οι δράσεις (ή πρακτικές) ατόμων και κοινωνικών ομάδων είναι, κατά κάποιο τρόπο, σαν την δράση των εξαρτημένων μεταβλητών στις μαθηματικές συναρτήσεις· μεταβάλλονται μεν, αλλά με μηδενικούς ή με επικαθορισμένους βαθμούς ελευθερίας, δηλαδή «χωρίς την θέλησή μας». Οι άνθρωποι και οι κοινωνικές ομάδες είναι σαν σκιές ριγμένες πάνω στη σκηνή – ή μέσα στο Πλατωνικό σπήλαιο - από τη χορογραφία που εκτελούν οι δομικές, συστημικές αντιφάσεις και συγκρούσεις. Σ΄ αυτές τις δράσεις των ανθρώπινων «σκιών» και στην ακατάλυτη σύνδεση τους με τα συστημικά «σώματα» που τις ρίχνουν, οι οπαδοί αυτού του ρεύματος σκέψης πίστεψαν πως ανακάλυψαν εκ νέου, και πιο ευκρινώς, εκείνα που ο Μαρξ και ο Ένγκελς αποκαλούσαν ταξικούς αγώνες. Όχι άστοχα, ο δομοκεντρικός μαρξισμός αλλά και ποικίλες μετα-στρουκτουραλιστικές παραφυάδες που βλάστησαν από την ίδια ρίζα με αυτόν, αυτοχαρακτηρίστηκαν ως θεωρητικοί αντιανθρωπισμοί. 

Διαφορετικό παράδειγμα, με σαφέστερα σχεδιασμένες τις σχέσεις και τα όρια μεταξύ συστημάτων και δρώντων παραγόντων, είναι η «θεωρία της επικοινωνιακής δράσης» του ώριμου Γιούργκεν Χάμπερμας. Σύμφωνα με αυτό το εγχείρημα «ανακατασκευής του ιστορικού υλισμού», το σύστημα (ήτοι τα υποσυστήματα της οικονομίας και της πολιτικής) στις καπιταλιστικές κοινωνίες αυτονομείται πλήρως από τον κόσμο της καθημερινής ζωής, τον βιόκοσμο (Lebenswelt). Στον βιόκοσμο συνεχίζουν πάντα να συμβαίνουν δράσεις ενεργών παραγόντων που μπορούν να διέπονται από την μη εργαλειακή ορθολογικότητα της διυποκειμενικής αλληλεπίδρασης· δηλαδή οι ενεργοί παράγοντες έχουν δυνατότητα να ελέγχουν και να αξιολογούν λογικά και ηθικά τόσο τα μέσα (means) όσο και τους σκοπούς (ends) της δικής τους δράσης. Αντίθετα, στα αυτονομημένα υποσυστήματα της οικονομίας και της πολιτικής, υπό την παρούσα τάξη πραγμάτων ισχύει αμιγώς εργαλειακή ορθολογικότητα, δηλαδή εδώ οι σκοποί «είναι δεδομένοι» και δεν επιδέχονται ουσιαστική αξιολόγηση. Ο έλεγχος από ενεργούς παράγοντες των οικονομικών και πολιτικών σκοπών της δικής τους δράσης καταντά ανέφικτος. Συνεχίζοντας και συστηματοποιώντας σημαντικές σκέψεις του Μαξ Χορκχάιμερ, ο Χάμπερμας επισημαίνει περαιτέρω το εξής: Η «απο-κοινωνικοποιημένη» οικονομία και η πολιτική «ξεχειλίζουν»· και με τα δικά τους εργαλεία ή «μέσα» (media), το χρήμα και την εξουσία, «αποικίζουν εκ των έξω» τον βιόκοσμο. Δηλαδή «εγκαθιστούν» και εκεί σκοπούς υπεράνω ουσιαστικού (λογικού και ηθικού) ελέγχου, πράγμα που του επιφέρει παθολογικά αποτελέσματα. 

Ουΐλλιαμ Μπλέικ: Ο Δάντης κυνηγημένος από τα Τρία Θηρία (σπό την εικονογράφηση της Θείας Κωμωδίας)

Υπάρχει ακόμη «άνθρωπος» και ανθρωπισμός; Φουκώ και Χάιντεγκερ ή Τσόμσκυ και Μαρκούζε;

«Κάθε σοβαρή κοινωνική επιστήμη ή θεωρία αλλαγής της κοινωνίας πρέπει να στηρίζεται σε κάποιου είδους ιδέα για την ανθρώπινη φύση»
(Noam Chomsky, γράμμα στον Peter Wilkin [1])

  

 

Στο τέλος του βιβλίου του Οι Λέξεις και τα Πράγματα (Les Mots et les Choses, 1966), ο Μισέλ Φουκώ γράφει:

Ό άνθρωπος είναι μια επινόηση, της οποίας την όψιμη ημερομηνία εύκολα καταδείχνει η αρχαιολογία της σκέψης μας. Και ίσως τo προσεχές τέλος της. Εάν αυτή η διάταξη της γνώσης εξαφανιζόταν όπως εμφανίστηκε, εάν κατέρρεε εξαιτίας κάποιου συμβάντος [...] όπως κατέρρευσαν στην καμπή του δέκατου όγδοου αιώνα οι βάσεις της κλασσικής σκέψης - τότε μπορούμε όντως να στοιχηματίσουμε ότι ο άνθρωπος θα έσβηνε, όπως σβήνει στο ακροθαλάσσι ένα πρόσωπο σχεδιασμένο πάνω στην άμμο.

Αυτή την κοσμοαντίληψη, με αυτά που προϋποθέτει και με όλες τις ολοένα επιστρέφουσες απαρχές και γενεαλογίες της - από τον Νίτσε μέσω του Χάιντεγκερ μέχρι τους (μετα)στρουκτουραλιστές - αρκετοί την καταπολέμησαν εξαρχής σε θεωρητικό επίπεδο. Χαρακτηριστικά παραδείγματα ήταν δύο από τους ελάχιστους εναπομείναντες «σοφούς γέροντες» της δικής μας εποχής, που τότε ήταν στην αρχή της δημιουργικής τους ωριμότητας: Ο Νόαμ Τσόμσκυ και ο Γιούργκεν Χάμπερμας. Η περίφημη συζήτηση μεταξύ του Τσόμσκυ και του Μισέλ Φουκώ με τίτλο «Human Nature: Power vs. Justice» έμεινε στα χρονικά ως μια από τις πιο σημαντικές «φιλοσοφικές μονομαχίες» του 20ού Αιώνα.[2] Στην από εδώ πλευρά του Ατλαντικού, ο Χάμπερμας «πυροβόλησε» πολλές φορές εναντίον αυτού του στόχου, στα βιβλία και στις πανεπιστημιακές παραδόσεις του, μερικές φορές με πολλή οξύτητα, ιδίως στα πλαίσια της όλης διαμάχης του με τους λεγόμενους μεταμοντέρνους. Για την οξύτητα αυτή, πολύ αργότερα, αισθάνθηκε την ανάγκη κάποιου μετριασμού, ιδίως για την περίπτωση Φουκώ.[3]    

Όλο αυτό το πλέγμα στάσεων, νοοτροπιών και κοσμοαντιλήψεων αχνοφαίνεται πρώτα σε πολιτισμικά ρεύματα  - στην περίπτωση της Γαλλίας το βλέπουμε στις μετά τους σουρρεαλιστές καλλιτεχνικές πρωτοπορίες (π.χ. Georges Bataille,  Pierre Klossowski, Maurice Blanchot) και στο «νέο μυθιστόρημα». Μετά παίρνει μορφή θεωρίας στους διάφορους φιλοσοφικούς αντιανθρωπισμούς των κατά Χάμπερμας «νεαρών συντηρητικών» («Jungkonservativen») και τέλος διεισδύει ακόμη και σε πτυχές του πολιτισμού της καθημερινής ζωής. Φυσικά όχι μόνον στη Γαλλία. Και όχι κυρίως στη Γαλλία. Πάντως στον διανοοούμενο κόσμο της γενέτειρας Γαλλίας, ο θεωρητικός αντίλογος στην παγερή σκληρότητα του «πολιτισμικού αντιανθρωπισμού», στις δεκαετίες εκείνες ήταν σαφώς ασθενέστερος από αλλού. Ίσως δεν είναι εντελώς αβάσιμο το επιχείρημα ότι το έδαφος είχε διαποτιστεί και στρωθεί ήδη από το τέλος της δεκαετίας του 1940, με την Επιστολή για τον Ανθρωπισμό του Μάρτιν Χάιντεγκερ (1947), η οποία, εκτός από το γεγονός ότι απευθυνόταν στον νεαρό Γάλλο φίλο του, τον φιλόσοφο Ζαν Μποφρέ (Jean Beaufret), έτυχε ευμενέστατης υποδοχής ιδίως στη Γαλλία. 

Έλμαρ Αλτφάτερ, in memoriam:Φύση και κοινωνία - Ο μεταβολισμός της ύλης μεταξύ τους, οι οικονομικές θεωρίες, ο τρόπος παραγωγής

Την 1η Μαΐου 2018 πέθανε στο Βερολίνο ο Elmar Altvater, γεννημένος το 1938, καθηγητής της Πολιτικής Οικονομίας στο Ινστιτούτο Otto-Suhr του Ελεύθερου Πανεπιστημίου του Βερολίνου, ομότιμος από το 2004. Ο πολυγραφότατος και πολυμεταφρασμένος (δυστυχώς πολύ λίγο στα ελληνικά)  Έλμαρ Αλτφάτερ ήταν ένας από τους ελάχιστους μελετητές που συνδύασαν αρμονικά και ολιστικά σε άρτιο οικοδόμημα, δομικούς λίθους από τον μαρξισμό των δύο κλασικών και στερεό ιστό από την οικολογία· τόσο ως υψηλού επιπέδου επιστήμη, όσο και ως έμπρακτη πολιτική. Έρριχνε πάντα φως σε νέα ανεξερεύνητα τοπία· μια ιδέα μπορεί να πάρει κανείς ήδη από μια εποχή πρώιμη για τέτοιες σκέψεις στην Ελλάδα, στο περιοδικό Ο Πολίτης (1988, μετάφραση στα ελληνικά του σημαντικού μικρού δοκιμίου του «Οικολογία, οικονομία, χρόνος, χώρος»), και να συνεχίσει  μέχρι το 2014 της βαθιάς κρίσης (το εκτενές άρθρο «Το πολιτικό ευρώ» περιέχεται στην ελληνική έκδοση του συλλογικού έργου Δημοκρατία ή Καπιταλισμός, τόμος Β'). Μεγάλο και διαρκές ήταν το ενδιαφέρον του για την κρίση στην Ελλάδα και στην ευρωζώνη. 

Ήταν πειστικός και μαχητικός υποστηρικτής από αριστερά της ενωμένης Ευρώπης, με το κοινό της νόμισμα, με μια μελλοντική κοινή πολιτική και με διεθνικούς δημοκρατικούς θεσμούς. Γι' αυτό και για τα άλλα, ο Έλμαρ Αλτφάτερ θα μας λείψει όσο μας λείπει ο δικός μας Μιχάλης Παπαγιαννάκης, ο επιστήμονας και ο πολιτικός. Σε αρκετά θεωρητικά και ιδεολογικά πιστεύω διέφεραν πολύ, όμως για τα δύο μεγάλα πολιτικά ζητήματα της εποχής, την οικολογία και την ευρωπαϊκή ενοποίηση, ήταν επίμονοι συνοδοιπόροι, σύντροφοι σε κοινό επίπονο δρόμο.

Γ. Ρ.

Στη μνήμη του δημοσιεύουμε στα ελληνικά το βασικό μέρος του κειμένου του A Gap in Marx’s Work or the Ignorance of the Reader? The metabolic exchange between nature and society in a mode of production based upon value από τον ιστοχώρο © marx200, 20.7.2017. Το γερμανικό πρωτότυπο: Elmar Altvater: Leerstelle bei Marx oder Ignoranz der Leser? Der Stoffwechsel zwischen Natur und Gesellschaft in der auf dem Wert beruhenden Produktionsweise, στον ίδιο ιστοχώρο. Άλλη δημοσίευση (αγγλικά): The Bullet - Elmar Altvater: A Gap in Marx? Value, Nature and Society, 8.8.2017

  

Υπήρχαν οικονομικές θεωρίες και πριν από την έναρξη της βιομηχανικής εποχής που βασίστηκε σε ορυκτά καύσιμα· επομένως μπορούμε να ερευνήσουμε την ιστορία των οικονομικών δογμάτων σε όλη τους τη διαδρομή, μέχρι πολύ πίσω, στους βιβλικούς χρόνους. Ωστόσο, μόνον από τότε που οι άνθρωποι άρχισαν να χρησιμοποιούν συστηματικά τα ορυκτά καύσιμα, οι εργαζόμενοι απέκτησαν τη δυνατότητα να χρησιμοποιούν εργαλεία που τροποποιούν τη φύση· με αυτά, αφενός αυξήθηκε η παραγωγικότητα της εργασίας και ο «πλούτος των εθνών» σε ύψη προηγουμένως ανέφικτα, αφετέρου όμως οδηγηθήκαμε προς την καταστροφή της φύσης. Ο μεταβολισμός της καπιταλιστικής αναπαραγωγής περιλαμβάνει τόσο την κατανάλωση όσο και την απέκκριση, δηλαδή την δημιουργία φυσικού υλικού. Ωστόσο αυτό το μείγμα δεν μπορεί πάντοτε να είναι ανεκτό από τον άνθρωπο ή τη φύση. Έτσι αρχίζει η περιβαλλοντική κρίση και οι επιπτώσεις αυτής της αλλαγής στις συνθήκες διαβίωσης των ανθρώπων περιγράφηκαν από τον Φρίντριχ Ένγκελς ήδη στο έργο του του 1845 Η Κατάσταση της Εργατικής Τάξης στην Αγγλία.

Η δυνατότητα οικονομικής ανόδου έδωσε ώθηση τόσο στις επιστημονικές όσο και στις εμπειρικές προσπάθειες να διερευνηθεί συστηματικά η προέλευση αυτού του νέου πλούτου. Προκύπτει από το εμπόριο που πραγματοποιείται στην αγορά ή από την εργασία που γίνεται πράξη στη διαδικασία παραγωγής; Αυτά είναι ερωτήματα που μπορεί να έθετε κάθε ευαίσθητη ψυχή, αλλά δεν μπορούσε να δώσει ικανοποιητικές απαντήσεις. Όπου η καλή θέληση δεν αρκεί, πρέπει να αναλάβει η επιστήμη. Ένας νέος επιστημονικός κλάδος διαμορφώνεται· αρχικά, αυτό φυσικά γίνεται μέσα στον παραδοσιακό κανόνα των επιστημών. Δεν είναι λοιπόν έκπληξη το γεγονός ότι οι προ της Γαλλικής Επανάστασης Γάλλοι εγκυκλοπαιδιστές 18ου αιώνα πίστευαν ότι τις απαντήσεις στα οικονομικά ζητήματα έπρεπε κανείς να τις αναζητήσει στα δόγματα της ηθικής. Εδώ οι σύγχρονοι νεοφιλελεύθεροι κουνούν τα κεφάλια τους με απελπισία. Τελικά δημιουργήθηκε η Πολιτική Οικονομία. Ας αρχίσουμε λοιπόν με μια πολύ σύντομη επισκόπηση των σπουδαιότερων σχολών οικονομικής σκέψης που έχει δει ο κόσμος μετά τον 18ο αιώνα.

Ο Λουί Αλτουσέρ, ο Ροζέ Γκαρωντύ, ο Νίκος Πουλαντζάς και οι άλλοι. Πως έβλεπε ο Τζωρτζ Λίχτχάιμ τις «περιπέτειες της διαλεκτικής» στο Παρίσι του 1969

 © NY Review of Books - George Lichtheim: A new twist in the dialectic, January 30, 1969

Κάποτε στη Γαλλία, στις μακρυνές δεκαετίες του 1960 και του 1970... Με το μοναδικό ζωηρό και ειρωνικό ύφος του, ο σχεδόν εντελώς λησμονημένος George Lichtheim ανέλυσε ως αυτόπτης τις θεωρητικές διαμάχες της εποχής εκείνης, τις όχι χωρίς συνέπειες στην έμπρακτη πολιτική. Από τότε κύλισε πολύ νερό στον Σηκουάνα. Επιστροφή στο 1969, για να θυμούνται οι παλιοί και για να μαθαίνουν οι νέοι.
  
Τον Δεκέμβριο του 1966, ένας παρατηρητής της παρισινής πνευματικής σκηνής με ευνοϊκή διάθεση, γράφοντας στο Literary Supplement των Times του Λονδίνου, επέστησε την προσοχή στην πρόσφατη εμφάνιση στο προσκήνιο μιας ομάδας θεωρητικών που σχετίζονται με τον Λουί Αλτουσέρ, φιλόσοφο που κατέχει την σχετική καθηγητική έδρα στη πολύ έγκυρη Ecole Normale Supérieure της rue d' Ulm, αλλά και σημαντική μεν, αμφιλεγόμενη δε προσωπικότητα στο Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα. Λίγο αργότερα, έφτασαν στο ευρύ κοινό νέες ειδήσεις προερχόμενες από διαφορετικές κατευθύνσεις. 

Τα δύο αιρετικά «ιερά τέρατα» του γαλλικού κομμουνισμού στη δεκαετία του '60, είχαν

δύσκολο ξεκίνημα στη ζωή τους. Ο «μαυροπόδαρος» (Γάλλος από την Αλγερία) Αλτουσέρ 

ως στρατιώτης αιχμαλωτίστηκε το 1940 από τους Ναζί. Στάλθηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης.

Ο Γκαρωντύ συνελήφθη από τις φιλοναζιστικές αρχές του Βισύ και φυλακίστηκε στην Αλγερία