Saltar ao contido

Sexo

Este é un dos 1000 artigos que toda Wikipedia debería ter
Na Galipedia, a Wikipedia en galego.

O éxito reprodutivo do sexo en animais: a fusión dun espermatozoide e un óvulo, que ó unirse crean un cigoto.

En bioloxía, o sexo é un proceso de combinación e mestura de trazos xenéticos a miúdo dando por resultado a especialización de organismos en variedades feminina e masculina (coñecidas como sexos). A reprodución sexual implica a combinación de células especializadas chamadas gametos para formar fillos que herdan o material xenético, e polo tanto os trazos e natureza de ambos pais. Os gametos poden ser idénticos en forma e función (isogametos), pero nalgúns casos evolucionaron cara a unha asimetría de tal xeito que hai dous tipos de gametos específicos por sexo (heterogametos): os gametos masculinos son pequenos, móbiles, e optimizados para o transporte da súa información xenética a certa distancia; mentres que os gametos femininos son grandes, non móbiles e conteñen os nutrientes precisos para o desenvolvemento do novo organismo.

O sexo dun organismo defínese polos gametos que produce: os de sexo masculino producen gametos masculinos (espermatozoides) mentres que os de sexo femininos producen gametos femininos (óvulos), os organismos individuais que producen tanto gametos masculinos como gametos femininos denomínanse hermafroditas. Na especie humana hai varios casos que son semellantes ó hermafroditismo, pero o termo máis correcto para referirse a unha persoa con estas condicións é intersexual. Acotío, as diferenzas físicas asócianse co sexo do organismo; este dimorfismo sexual pode reflectirse nas presións reprodutivas diferentes de cada sexo.

Etimoloxía

[editar | editar a fonte]

O termo «sexo» deriva do latín sexus, por sectus, «sección, separación» e aparece empregado por vez primeira en De inventione I de Cicerón.

Introdución

[editar | editar a fonte]

Unha das propiedades básicas da vida é a reprodución, a capacidade de crear novos individuos, e o sexo é un aspecto particular deste proceso. A vida evolucionou dende etapas simples a outras máis complexas, ao igual que os mecanismos de reprodución. Inicialmente a reprodución era un proceso de replicación que consistiu en producir novos individuos que contivesen a mesma información xenética que o individuo orixinal ou nai. Este modo de reprodución chámase reprodución asexual e aínda é amplamente común entre as especies, particularmente as unicelulares pero tamén é de moitos organismos pluricelulares que incluso teñen reprodución sexual.[1] Na reprodución sexual, o material xenético da descendencia procede de dous individuos diferentes. As bacterias reprodúcense de xeito asexual, pero sofren un proceso polo cal unha parte do material xenético dun doador individual transfírese a outro receptor.[2]

Ignorando os intermediarios, a distinción básica entre reprodución asexual e sexual é a forma en que se procesa o material xenético. Normalmente, antes dunha división asexual, unha célula duplica o seu contido de información xenética e despois divídese. Este proceso de división celular chámase mitose. Na reprodución sexual, hai tipos especiais de células que se dividen sen duplicar previamente o seu material xenético, nun proceso chamado meiose. As células resultantes chámanse gametos e conteñen só a metade do material xenético das células nai. Estes gametos son as células preparadas para a reprodución sexual do organismo.[3] O sexo comprende os mecanismos que permiten a reprodución sexual. Iso evolucionou de par ao sistema de reprodución, comezando por gametos similares (isogamia) e pasando a sistemas con diferentes tipos de gametos, como os que inclúen un gameto feminino grande (óvulo) e un gameto masculino pequeno (esperma).[4]

En organismos complexos, os órganos sexuais son as partes que interveñen na produción e intercambio de gametos na reprodución sexual. Moitas especies, tanto vexetais como animais, teñen especialización sexual e as súas poboacións divídense en individuos masculinos e femininos. Pola contra, tamén hai especies nas que non hai especialización sexual e un mesmo individuo contén tanto órganos reprodutivos masculinos como femininos: os hermafroditas. Isto é moi frecuente nas plantas.[5]

Evolución

[editar | editar a fonte]
Artigo principal: Evolución da reprodución sexual.
Diferentes formas de anisogamia: A) anisogamia das células móbiles, B) oogamia (células ovulares de espema), C) anisogamia das células non-móbiles (ovos celulares e espermatia).
Diferentes formas de anisogamia:
A) anisogamia das células móbiles, B) oogamia (células ovulares de espema), C) anisogamia das células non-móbiles (ovos celulares e espermatia).
Diferentes formas de isogamia: A) isogamia de células móbiles, B) isogamia de células non-móbiles, C) conxugación.
Diferentes formas de isogamia:
A) isogamia de células móbiles, B) isogamia de células non-móbiles, C) conxugación.

A reprodución sexual evolucionou probablemente hai aproximadamente mil millóns de anos entre os primeiros eucariotas unicelulares.[6] A razón da evolución do sexo e as razóns que sobrevivise ata a actualidade aínda é unha cuestións en debate. Algunhas das moitas teorías máis aceptadas inclúen a que o sexo cree variacións entre a descendencia, que o sexo axude a propagar características vantaxosas, que o sexo axude a eliminar aquelas desfavorables e que o sexo facilite a reparación do ADN da liña xerminal.

A reprodución sexual é un proceso propio dos eucariotas, que organismos con células cun núcleo e mitocondrias. Esta non só se limita aos os animais, plantas e fungos, senón que outros eucariotas, como por exemplo o parasito da malaria, tamén teñen reprodución sexual. E, aínda que non é o mesmo que unha reprodución sexual, algunhas bacterias usan a conxugación para transferir material xenético entre células, o cal tamén resulta na mestura de características xenéticas.

A característica que define a reprodución sexual nos eucariotas é a diferenza entre os gametos e a natureza binaria da fecundación. Unha multiplicidade nos tipos de gametos dunha especie seguiríase considerando unha forma de reprodución sexual. Porén, non se coñece ningún terceiro tipo de gameto nin en plantas nin en animais pluricelulares.[7][8][9]

A evolución do sexo xurdiu durante a transición entre procariotas[10] e os primeiros estadios de eucariota, e tamén a orixe da determinación cromosómica sexual puido acontecer axiña na evolución dos eucariotas. Nos animais hai catro sistemas de determinación do sexo, que dependen dun cromosoma en particular:

Os par de cromosomas XW aviar e o XY dos mamíferos non comparten xenes.[17] Unha comparación entre os sistemas de aves e humanos apunta a que o cromosoma Z apareceu dun xeito semellante ao cromosoma autosómico 9 en humanos. Ambos aspectos suxiren que os sistemas de determinación sexual ZW e XY non comparten unha orixe, senón que ambos pares de cromosomas sexuais derivan de cromosomas autosómicos dos devanceiros comúns das aves e dos mamíferos. De feito, constatouse que o cromosoma Z dos polo e o X dos ornitorrincos X apuntan a que ambos sistemas de determinación sexual están relacionados.[18]

Reprodución sexual

[editar | editar a fonte]
Artigo principal: Reprodución sexual.
O ciclo de vida dos organismos con reprodución sexual pasando polas fases haploide e diploide.

A reprodución sexual nos eucariotas é un proceso polo cal os organismos producen descendencia que combina trazos xenéticos de ambos pais. Os cromosomas transmítense dunha xeración á outra neste proceso. Cada célula da descendencia ten a metade dos cromosomas da nai e a metade do pai.[19]

Os trazos xenéticos están almacenados no ácido desoxirribonucleico (ADN) dos cromosomas — que ao se combinar cada tipo de cromosomas de cada ascendente, fórmase un organismo que contén un conxunto dobre de cromosomas. Esta etapa do dobre de cromosomas chámase "diploidía", mentres que a etapa de cromosoma único é a "haploidía". Os organismos diploides poden formar células haploides (gametos) que conteñen aleatoriamente un dos dous que forman cada un dos pares de cromosomas mediante o proceso de meiose.[19]

A meiose implica tamén unha etapa de entrecruzamento cromosómico na que se intercambian rexións de ADN entre tipos de cromosomas coincidentes, formando un novo par de cromosomas mixtos. O sobrecruzamento e a fertilización (a recombinación de conxuntos individuais de cromosomas para facer un novo diploide) resultan nun novo organismo que contén un conxunto diferente de trazos xenéticos con respecto de calquera dos pais.

En moitos organismos a etapa haploide reduciuse a só a un gameto especializado na recombinación e formación dun novo organismo diploide. Nas plantas o organismo diploide produce esporas haploides que sofren a división celular para producir organismos haploides pluricelulares coñecidos como gametófitos, e que producen gametos haploides na súa madurez. En calquera dos casos, os gametos poden ser externamente similares, particularmente en tamaño (isogamia), ou poden ter unha evolución dunha asimetría tal que os gametos son diferentes entre si en tamaño e noutros aspectos (anisogamia).[20][21]

Por convención, o gameto máis grande (chamado óvulo ou célula ovo) considérase femia, mentres que o gameto máis pequeno (chamado espermatozoide ou célula espérmica) considérase macho. Considerase que os individuos que produce gametos exclusivamente grandes son femia e os que produce gametos exclusivamente pequenos son machos.[22][23][24]

Un individuo que produce os dous tipos de gametos é un hermafrodita. Nalgúns casos os hermafroditas son quen de se autofecundar e producir descendencia por si sós, sen un segundo organismo, e noutros non.[19]

Animais

[editar | editar a fonte]
Artigo principal: Reprodución_sexual#Animais.
Sírfidos apareándose.

A maioría dos animais con reprodución sexual pasan a vida na fase diploide, reducíndose a haploidía ao estadio de gametos unicelulares[19] Os gametos dos animais teñen formas masculinas e femininas: os espermatozoides e os ovocitos. Estes gametos combínanse formando embrións que se converten nun novo organismo. O gameto masculino, os espermatozoide (que se producen nos testículos no caso dos vertebrados), é unha pequena célula que contén un único flaxelo longo que o propulsa.[19]

Os espermatozoides son células extremadamente reducidas, carentes de moitos compoñentes celulares que serían necesarios para o desenvolvemento embrionario. Están especializados na mobilidade e dedícanse a buscar unha célula de óvulo e fusionarse con ela no proceso chamado "fertilización". Os gametos femininos son ovocitos (producidos en vertebrados dentro dos ovarios), ou grandes células inmóbiles que conteñen os nutrientes e compoñentes celulares necesarios para un futuro embrión en desenvolvemento.[19] As células dos ovos adoitan asociarse a outras células que sustentan o desenvolvemento do embrión, formando un ovo. En troques, nos mamíferos o embrión fecundado desenvólvese dentro da femia, recibindo nutrición directamente da súa nai.

Os animais adoitan ser móbiles e buscar unha parella do sexo oposto para aparearse. Os animais que viven na auga poden aparearse usando unha fertilización externa, na que os óvulos e os espermatozoides son liberados ao exterior e combinándose directamente fóra, na auga circundante.[19] Porén, a maioría dos animais que viven fóra da auga usan a fecundación interna, na que os espermatozoides se introducen directamente na femia, evitando así que os gametos se sequen.

Na maioría das aves tanto a excreción como a reprodución fanse a través dunha única abertura posterior, a chamada cloaca. As aves macho e femia achéganse e fan que toquen as cloacas para que se transferira o esperma, fan o chamado "bico cloacal".[25]

En moitos outros animais terrestres os machos usan órganos sexuais especializados para facilitar ese transporte dos espermatozoides. Eses órganos sexuais masculinos chámanse órganos intromitentes. Nos mamíferos, incluídos os humanos, este órgano masculino é o pene, que entra no tracto reprodutivo feminino, a chamada vaxina, para lograr a inseminación, no que é un proceso chamado relación sexual. O pene contén un tubo polo que sae o seme, que é o fluído que contén o esperma. Nas femias dos mamíferos a vaxina conecta co útero, un órgano que soporta directamente o desenvolvemento dun embrión fecundado dentro del, e o que é o proceso de xestación).

Grazas á mobilidade, o comportamento sexual animal pode implicar sexo coercitivo. A inseminación traumática, por exemplo, é utilizada por algunhas especies de insectos para inseminar ás femias a través dunha ferida na cavidade abdominal, que é ademais proceso prexudicial para a saúde da femia.

Plantas

[editar | editar a fonte]
Artigo principal: Reprodución_sexual#Plantas.
As flores, que son o órgano sexual das plantas, adoitan conter tanto partes masculinas como femininas.

Ao igual que os animais, as plantas teñen gametos masculinos e femininos especializados.[20]Dentro das plantas vasculares, os gametos masculinos prodúcense por gametófitos multicelulares extremadamente reducidos coñecidos como pole. Os gametos femininos das plantas de semente están contidos dentro dos óvulos. Estes, unha vez fecundados por gametos masculinos producidos polo pole, forman sementes que, ao igual que os ovos, conteñen os nutrientes necesarios para o desenvolvemento da planta embrionaria.

Os conos femininos (esquerda) e masculinos (dereita) son os órganos sexuais dos piñeiros doutras coníferas.

Moitas plantas teñen flores, e que son os órganos sexuais desas plantas. As flores adoitan ser hermafroditas, isto é, producen gametos masculinos e femininos. As partes femininas do centro dunha flor son os pistilos. Cada unidade está composta por un carpelo, un estilo e un estigma. Unha ou máis destas unidades reprodutivas poden fusionarse para formar un único pistilo. Dentro dos carpelos hai óvulos que se converten en sementes despois da fecundación. As partes masculinas da flor son os estames, que consisten en longos filamentos dispostos entre o pistilo e os pétalos e que producen pole en anteras nas súas puntas. Cando un gran de pole pousa sobre o estigma encima do estilo dun carpelo, xermina para producir un tubo de pole que medra polos tecidos do estilo ata o carpelo, e onde entrega núcleos de gametos masculinos para fertilizar un óvulo que eventualmente se converte nunha semente.

Nos piñeiros e outras coníferas os órganos sexuais son piñas, ou conos de coníferas, e que están compostas das formas masculinas e femininas. Os conos femininos máis familiares son normalmente os máis duradeiros e conteñen óvulos dentro deles. Os conos machos son máis pequenos e producen pole que é transportado polo vento para aterrar nos conos femininos. Como ocorre coas flores, as sementes fórmanse dentro do cono feminino despois da polinización.

Xa que as plantas son inmóbiles, dependen de métodos pasivos para transportar grans de pole a outras plantas. Moitas plantas, incluídas as coníferas e as gramíneas, producen pole lixeiro que son portadas polo vento ata outras plantas veciñas. Outras plantas teñen pole máis pesado e pegañento e que está especializado en ser transportado por animais. As plantas atraen a estes insectos ou animais máis grandes, como por exemplo os colibrís e morcegos, con flores que conteñen néctar. Estes animais transportan pasivamente o pole a medida que se desprazan a outras flores, que tamén conteñen órganos reprodutivos femininos, resultando nunha polinización.

Fungos

[editar | editar a fonte]
Artigo principal: Reprodución_sexual#Fungos.
Os cogomelos xorden como unha estrutura para a reprodución sexual dos fungos.

A maioría dos fungos reprodúcense sexualmente, tendo unha etapa haploide e unha diploide no seu ciclo vital. Estes fungos son normalmente isogamos, ou carentes de especialización masculina e feminina. Os fungos haploides entran en contacto entre si e logo fusionan as súas células. Nalgúns destes casos, a fusión é asimétrica e a célula que doa só o núcleo (o cal non vai acompañado de material celular) podería considerarse o "macho".[26] Os fungos tamén poden ter sistemas de apareamento alélicos máis complexos, con outros sexos non descritos con precisión como macho, femia ou hermafrodita.[27]

Algúns fungos, incluíndo os lévedos, teñen un tipo de apareamento que crean unha dualidade similar aos roles de masculino e feminino. Os lévedo dun mesmo tipo de apareamento non se fusionará cos do seu para formar células diploides, senón que o fará só con aquelas lévedos que porten o outro tipo de apareamento.[28]

Moitas especies dos fungos superiores producen cogomelos, que é unha fase dentro da súa reprodución sexual. Dentro do cogomelo fórmanse células diploides, que despois se dividen en esporas haploides. A altura do cogomelo axuda á dispersión destes descendentes producidos sexualmente.

Determinación do sexo

[editar | editar a fonte]
Artigo principal: Sistema de determinación do sexo.
O sexo axuda á propagación de trazos vantaxosos a través da recombinación. Os diagramas comparan a evolución da frecuencia dos alelos nunha poboación sexual (arriba) e unha poboación asexual (abaixo). O eixo vertical mostra a frecuencia e o eixo horizontal o tempo. Os alelos a/A e b/B prodúcense ao chou. Os alelos vantaxosos A e B, que xorden de forma independente, pódense combinar rapidamente mediante a reprodución sexual na combinación AB máis vantaxosa. A reprodución asexual tarda máis en conseguir esta combinación, porque só pode producir AB se A xorde nun individuo que xa ten B ou viceversa.

O sistema sexual máis básico é aquel no que todos os organismos pluricelulares son hermafroditas, producindo gametos masculinos e femininos. Isto é certo nalgúns animais (por exemplo, caracois) e na maioría das plantas con flores.[29] Con todo, en moitos casos a especialización do sexo evolucionou de tal xeito que algúns organismos producen só gametos masculinos ou só femininos. A proceso biolóxico polo que un individuo se converte nun sexo ou noutro chámase "determinación sexual". A causa pode ser xenética ou non xenética. Dentro dos animais e outros organismos que teñen sistemas xenéticos de determinación do sexo, o factor determinante pode ser a presenza dun cromosoma sexual ou outras diferenzas ou características xenéticas. Tamén nas plantas o sexo pode estar determinado polos cromosomas sexuais, como é por caso a hepática Marchantia polymorpha ou o xénero vascular Silene nos que acontece o dimorfismo sexual (monoicos ou dioicos, respectivamente).[30] No caso de sistemas non-xenéticos pode haber factores ambientais que senten a base para a determinación do sexo da descendencia, como é o caso da temperatura durante o desenvolvemento temperá dos crocodilos.[31]

Na maioría das especies con especialización sexual, os organismos son ora ben machos (producen só gametos masculinos) ora ben femias (producen só gametos femininos), un sistema chamado dioecia. As excepcións son comúns, como por exemplo é o caso dos vermes redondos C. elegans que ten un sexo hermafrodita e masculino (un sistema chamado androdioecia).

Ás veces un organismos en particular, ou individuo dunha especie, pode ter características sexuais relacionadas con ámbolos dous sexos, condicións que se chaman intersexuais. Poden ser causados por unha cantidade anormal de cromosomas sexuais ou por unha anormalidade hormonal durante o desenvolvemento do feto. Ás veces os individuos intersexuais chámanse "hermafroditas". Porén, a diferenza dos hermafroditas biolóxicos, os individuos intersexuais son casos atípicos e normalmente non son fértiles, ben sexan masculinos ou femininos. Algunhas especies poden ter xinandromorfismo.[24][32]

Xenética

[editar | editar a fonte]
Como os humanos e a maioría dos outros mamíferos, a mosca da froita común ten un sistema de determinación do sexo XY.

Nos casos de determinación xenética do sexo, o sexo dun organismo está determinado polo xenoma que herda. A determinación do sexo xenético normalmente depende de cromosomas sexuais herdados asimetricamente, que levan características xenéticas que inflúen na bioloxía do desenvolvemento. O sexo pode estar determinado tanto pola presenza dun cromosoma sexual en concreto ou por cantos teña o organismo. Xa que esta determinación está ligada á unha variedade de cromosomas particular, o sexo da descendencia normalmente resulta nunha proporción masculina e feminina de 1:1.

A maioría dos mamíferos, incluídos os humanos, teñen un sistema de determinación do sexo XY: o cromosoma Y ten factores responsables do desencadeamento do desenvolvemento masculino. O "sexo predeterminado", en ausencia dun cromosoma Y, é o feminino. Así, os mamíferos XX son femias e XY son machos. En particular, o sexo biolóxico dos humanos está determinado por cinco factores presentes ao nacer: a presenza ou ausencia dun cromosoma Y (que só determina o "sexo xenético" do individuo), o tipo de gónadas que se desenvolva, as hormonas esteroides sexuais, a anatomía reprodutiva interna (como é o útero nas femias) e polos xenitais externos.[33][34]

Noutros organismos atópase a determinación do sexo XY, como son os caso da mosca común e algunhas plantas.[29]Nalgúns casos, incluída a mosca da froita, o número de cromosomas X é o que determina o sexo no canto da presenza dun cromosoma Y.

Nas aves, que teñen un sistema de determinación do sexo ZW, ocorre o contrario. O cromosoma W ten factores que son os responsables do desenvolvemento feminino, sendo o desenvolvemento predeterminado o masculino.[35] Neste caso os individuos ZZ son os masculinos e ZW as femias. A maioría das bolboretas e as avelaíñas teñen un sistema de determinación do sexo ZW.

Tanto nos sistemas de determinación do sexo XY como no ZW, o cromosoma sexual que leva os factores críticos é a miúdo significativamente menor, levando pouco máis que os xenes necesarios para desencadear o desenvolvemento dun determinado sexo.[36]

Moitos insectos utilizan un sistema de determinación sexual baseado no número de cromosomas sexuais. A iso chámaselle determinación do sexo X0, onde o 0 indica a ausencia dun cromosoma sexual. O resto de cromosomas destes organismos son diploides, pero os organismos poden herdar un ou dous cromosomas X. En insectos como os grilos, por exemplo, cando só se herda un cromosoma X desenvólvense como machos, namentres que as que teñen dous se desenvolven como femias.[37]

No nematodo C. elegans a maioría son hermafroditas XX con autofecundación, pero ocasionalmente as anomalías na herdanza dos cromosomas orixinan dun xeito regular individuos cun só cromosoma X. Estes individuos X0 son machos fértiles, e a metade da súa descendencia serán machos.[38]

Outros insectos, incluíndo as abella e as formigas, usan a haplodiploidía.[39] Neste caso, os individuos diploides son xeralmente femias e os individuos haploides (que se desenvolven a partir de ovos non fecundados) son machos. Este sistema de determinación do sexo resulta nunha proporción dos sexos asimétrica, xa que o sexo da descendencia está determinado pola fecundación no canto do repartimento de cromosomas que acontece durante a meiose.

Determinación ambiental ou non xenética

[editar | editar a fonte]
Os Peixe pallaso son inicialmente machos. O peixe máis grande un grupo tornarase femia.

No caso de moitas especies o sexo non está determinado por características herdadas senón por factores ambientais que acontecen durante o desenvolvemento ou que se dan máis tarde na vida do individuo. Moitos réptiles teñen determinación do sexo dependente da temperatura. Así é que a temperatura que experimentan os embrións durante o seu desenvolvemento determina cal será o sexo de cada individuo. Nalgunhas tartarugas os machos prodúcense a temperaturas de incubación máis baixas que as femias, sendo esta diferenza de temperaturas críticas dun abano de 1-2 °C.

Tamén, moitos peixes cambian de sexo ao longo da súa vida, un fenómeno chamado hermafroditismo secuencial. Os peixes pallaso son machos cando son máis pequenos, e o peixe que domine o grupo converterase despois dun proceso de transformación nunha femia. En moitos lábridos ocorre o contrario. A maioría dos peixes son inicialmente femias e convértense en machos cando alcanzan un certo tamaño. Os hermafroditas secuenciais poden producir os dous tipos de gametos ao longo da súa vida, pero en calquera momento son femias ou machos.

Nalgúns fieitos o predeterminado é seren hermafroditas, pero aqueles fieitos que medran en solos nos que xa dominaran os hemafroditas, vense influenciados polas hormonas residuais no ambiente e desenvolveranse como machos.[40]

Dimorfismo sexual

[editar | editar a fonte]
Artigo principal: Dimorfismo sexual.
Os faisáns son un caso de dimorfismos sexual tanto en tamaño como en aparciencia.

Moitos animais e algunhas plantas teñen diferenzas entre o sexo masculino e o feminino en tamaño e aspecto, o cal é o fenómeno chamado dimorfismo sexual.[41] As diferenzas sexuais nos humanos, que son menores, inclúen, xeralmente, un tamaño maior e maior cantidade de pelo nos homes, e mulleres que teñen peitos, cadeiras máis anchas e unha porcentaxe de graxa corporal maior. Noutras especies, as diferenzas poden ser máis extremas e mostrarse como diferenzas da coloración ou do peso corporal. As especies que non presentan diferenciación sexual chámanse monoicas.

Os dimorfismos sexuais nos animais adoitan asociarse coa selección sexual e a competencia entre individuos dun sexo para aparearse co sexo oposto.[42] As cornos en cervos machos, por exemplo, son empregados por estes durante os combates dos machos para gañar o acceso reprodutivo ás cervas. En moitos casos o macho dunha especie é máis grande que a femia. As especies de mamíferos con dimorfismo de tamaño sexual extremo tenden a ter sistemas de apareamento altamente polixínicos - probablemente por mor da selección para o éxito na competición con outros machos- como é o caso dos elefantes mariños. Outros exemplos demostran que é a preferencia das femias a que conduce cara ao dimorfismo sexual, como no caso da moscas con ollos proxectados en talos.[43] Outros animais, incluíndo a maioría dos insectos e moitos peixes, as femias son as máis grandes. Isto pode asociarse co custo de producir ovocitos, que require máis nutrición ca producir espermatozoides. As femias máis grandes son quen de producir máis ovos.[43]

Un exemplo son as arañas Latrodectus mactans, que son normalmente dúas veces máis longas que os machos. Ocasionalmente este dimorfismo tan extremo que os machos están reducidos a vivir como parasitos dependentes dunha femia, como son os peixes Lofiformes. Algunhas especies vexetais tamén presentan dimorfismo no que as femias son significativamente máis grandes que os machos, como son os musgos de Dicranum [44] e as hepática Sphaerocarpos. [45] Hai algunha evidencia de que, nestes xéneros, o dimorfismo pode estar ligado a un cromosoma sexual,[45][46] ou á sinalización química das femias.[47]

Nas aves, os machos adoitan ter un aspecto máis colorido e poden ter características que parecerían poñer ao organismo en desvantaxe. Como exemplo, a longa cola dos pavos reais machos, coas súas cores brillantes, axúdanlle na atracción ás femias mais supoñen un risco fronte aos depredadores, xa que é máis visible para estes. Unha hipótese que se baralla para explicar isto é o principio do handicap.[48] Esta hipótese di que xa que o macho demostra que pode sobrevivir con tales característica, o macho estalle realmente a mostrar a súa eficacia biolóxica ás femias, indicándolle como os seus trazos fenotípicos poderían beneficiar á descendencia, cando menos a feminina.

Historia

[editar | editar a fonte]
Representación artística dun acto sexual por Édouard-Henri Avril (1849–1928).

O Xénese, primeiro libro da Biblia, comeza cun relato da creación da terra seguido da creación de Adán e Eva. Semella que a versión máis estendida, que narra a orixe de Eva nunha costela de Adán, se debe a unha mala tradución, pois a sinonimia da palabra zela leva a pensar que unha tradución máis axeitada sería "costado". De ser así o Antigo Testamento describiría a Adán como gineandromorfo (como Tiresias ou Hermafrodita), masculino nun costado e feminino no outro. Nesta dualidade xenérica, que lle dá ao relato bíblico unha orientación puramente heterocéntrica, baséase a pretensión cristiá da complementación entre home e muller. Unha imaxe semellante chéganos a través do mito grego que describe ao ser humano orixinal como un ser con catro pernas, catro brazos, dous rostros e dous sexos. Para anular o poder destes seres, Zeus cortounos polo medio, deixando a cada unha das metades buscando eternamente o que lle foi quitado. Os gregos explican a homosexualidade afirmando que as dúas metades podían ser do mesmo sexo.[49]

Os pensadores gregos, especialmente Xenofonte, Platón e Aristóteles, enunciaron a moral sexual do momento artellándoa sobre catro conceptos:

  • Aphrodisia. Son os actos de Afrodita, que buscan certa forma de pracer no obxecto de desexo.
  • Chresis. É o principio que modera e limita a actividade pracenteira.
  • Enkrateia. É o dominio que define a actitude necesaria ante un mesmo para constituírse en suxeito moral.
  • Sophrosyne. É a caracterización do suxeito moral na súa realización.

Os gregos desta época admitían certos comportamentos sexuais con moita máis facilidade que en épocas posteriores, do mesmo xeito que as faltas en materia sexual suscitaban menos escándalo e provocaban menos desgustos, tanto máis que a inexistencia de institucións pastorais e médicas se atrevía a determinar o que era normal ou anormal, o que se debía permitir ou prohibir.[50]

Na actualidade os sistemas xurídicos occidentais adoitan recoñecer cinco clases de sexo diferentes que caracterizan ao individuo[51]:

  • Sexo legal: o que figura inscrito no rexistro logo do nacemento.
  • Sexo cromosómico: o indicado polos cromosomas.
  • Sexo hormonal: o indicado polo estado hormonal do organismo.
  • Sexo fisiolóxico: o evidenciado pola presenza de órganos xenitais e caracteres sexuais secundarios.
  • Sexo psicosocial: aquel polo que unha persoa é considerada no seu ámbito de relación e co que ela mesma se identifica.

Nos individuos transexuais non hai correspondencia entre o sexo psicosocial e os outros tipos de sexo. Os individuos con diferentes graos de hermafroditismo a correspondencia entre o sexo fisiolóxico e os demais é difícil de avaliar, pois o seu corpo, e en especial os órganos xenitais, non reúnen as características morfolóxicas que son habituais, ou ben contan ao mesmo tempo con xenitais masculinos e femininos máis ou menos definidos.

Xénero

[editar | editar a fonte]

Os individuos da maioría das especies poden clasificarse en dous grupos diferenciados polo seu sexo ou xénero. No caso da especie humana utilízanse preferentemente os termos home e muller. Esta distinción é un acto cultural que habitualmente está en correspondencia coa posesión duns órganos sexuais propios de cada sexo.

Sexualidade

[editar | editar a fonte]
Artigo principal: Sexualidade humana.

A palabra sexo refírese tamén á sexualidade en xeral.

Acto sexual

[editar | editar a fonte]
Artigo principal: Acto sexual.

Chámanse actos sexuais a aqueles relacionados coa actividade ou o pracer sexual acompañado dalgúns xogos sexuais ou facendo posible algunha fantasía.

Órgano sexual

[editar | editar a fonte]

A palabra sexo tamén se utiliza para facer referencia ao órgano sexual, masculino ou feminino.

Existe unha gran cantidade de nomes para referirse aos órganos xenitais humanos. Por pudor de utilizar termos demasiado explícitos, obxecto dun certo tabú social, utilízanse perífrases ou termos propios de certos rexistros lingüísticos.

Notas

[editar | editar a fonte]
  1. ↑ Raven PH et al. Freeman and Company Publishers, eds. Biology of Plants (7th ed.). NY. 
  2. ↑ Holmes RK et al. (1996). University of Texas, eds. Genetics: Conjugation (4th ed.). 
  3. ↑ Freeman, Scott (2005). Pearson Prentice Hall, eds. Biological Science (3ra ed.). 
  4. ↑ Dusenbery, David B. (2009). Harvard University Press, eds. Living at Micro Scale. Cambridge, Massachusetts. 
  5. ↑ Beukeboom L et al. (2014). Oxford University Press, eds. The Evolution of Sex Determination. 
  6. ↑ "Book Review for Life: A Natural History of the First Four Billion Years of Life on Earth". Jupiter Scientific. Arquivado dende o orixinal o 27 de setembro de 2015. Consultado o 7 de abril de 2008. 
  7. ↑ Schaffer, Amanda (27 de septembro de 2007). "Pas de Deux: Why Are There Only Two Sexes?". Slate. Arquivado dende o orixinal o 14 de decembro de 2007. 
  8. ↑ Hurst, Laurence D. (1996). "Why are There Only Two Sexes?". Proceedings: Biological Sciences 263 (1369): 415–422. JSTOR 50723. doi:10.1098/rspb.1996.0063. 
  9. ↑ Haag ES (Xuño de 2007). "Why two sexes? Sex determination in multicellular organisms and protistan mating types". Seminars in Cell & Developmental Biology (3 ed.) 18: 348–9. PMID 17644371. doi:10.1016/j.semcdb.2007.05.009. 
  10. ↑ = Bernstein H, Bernstein C. (2010). "Evolutionary Origin of Recombination during Meiosis". BioScience 60 (7): 498–505. doi:10.1525/bio.2010.60.7.5. 
  11. ↑ Bull, James J. (1983). Evolution of sex determining mechanisms. pp. 17. ISBN 0-8053-0400-2. 
  12. ↑ Thiriot-Quiévreux C (2003). "Advances in chromosomal studies of gastropod molluscs.". Journal of Molluscan Studies (3 ed.) 69: 187–202. doi:10.1093/mollus/69.3.187. 
  13. ↑ Laura Hake; Clare O'Connor (2008). "Genetic Mechanisms of Sex Determination". Nature Education. p. 25. Arquivado dende o orixinal o 14 de xullo de 2021. 
  14. ↑ Walter de Gruyter, eds. (1925). Handbuch Der Zoologie / Handbook of Zoology. ISBN 978-3-11-016210-3. Arquivado dende o orixinal o 11 de outubro de 2020. 
  15. ↑ Wallis MC, Waters PD, Graves JA (Outubro de 2008). "Sex determination in mammals--before and after the evolution of SRY". Cellular and Molecular Life Sciences (20 ed.) 65: 3182–95. PMID 18581056. doi:10.1007/s00018-008-8109-z. 
  16. ↑ Kaiser VB, Bachtrog D (2010). "Evolution of sex chromosomes in insects". Annual Review of Genetics 44: 91–112. PMC 4105922. PMID 21047257. doi:10.1146/annurev-genet-102209-163600. 
  17. ↑ Stiglec R, Ezaz T, Graves JA (2007). "A new look at the evolution of avian sex chromosomes". Cytogenetic and Genome Research (1–4 ed.) 117: 103–9. PMID 17675850. doi:10.1159/000103170. 
  18. ↑ Grützner F, Rens W, Tsend-Ayush E, El-Mogharbel N, O'Brien PC, Jones RC, Ferguson-Smith MA, Marshall Graves JA (Decembro de 2004). "In the platypus a meiotic chain of ten sex chromosomes shares genes with the bird Z and mammal X chromosomes". Nature (7019 ed.) 432: 913–7. Bibcode:2004Natur.432..913G. PMID 15502814. doi:10.1038/nature03021. 
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 19,5 19,6 Alberts B, Johnson A, Lewis J et al. (2002.). Garland Science, eds. Molecular Biology of the Cell (4th edition ed.). New York. 
  20. ↑ 20,0 20,1 Gilbert SF (2000). Sinauer Associates, eds. Developmental Biology (6th edition ed.). Sunderland (MA). 
  21. ↑ Kumar R., Meena M., Swapnil P. (2019). "Anisogamy". En Springer, Cham. Vonk J., Shackelford T. (eds.) Encyclopedia of Animal Cognition and Behavior. doi:10.1007/978-3-319-47829-6_340-1. 
  22. ↑ Matsuda,H. & Abrams, P. A. (1999). "Why are equally sized gametes so rare? The instability of isogamy and the cost of anisogamy". Evolutionary Ecology Research (1): 769 – 784. 
  23. ↑ Henry Gee (22 de novembro de 1999). "Size and the single sex cell". Nature. doi:10.1038/news991125-4. 
  24. ↑ 24,0 24,1 Fusco, G.; Minelli, A. (2019). Cambridge University Press, eds. The Biology of Reproduction. Cambridge. doi:10.1017/9781108758970. 
  25. ↑ Ritchison G. Eastern Kentucky University, eds. "Avian Reproduction". Archived from the original on 12 de abril de 2008. Consultado o 02 de abril de 2021. 
  26. ↑ Lane, Nick (2005). Oxford University Press, eds. Power, Sex, Suicide: Mitochondria and the Meaning of Life. ISBN 978-0-19-280481-5. 
  27. ↑ de Sarah C. Watkinson, Lynne Boddy, Nicholas Money (2015). Academic Press, eds. The Fungi (3rd ed.). ISBN 0123820340. 
  28. ↑ Scott, Matthew P.; Matsudaira, Paul; Lodish, Harvey; Darnell, James; Zipursky, Lawrence; Kaiser, Chris A.; Berk, Arnold; Krieger, Monty (2000). WH Freeman and Co, eds. Molecular Cell Biology (4th ed. ed.). ISBN 978-0-7167-4366-8. 
  29. ↑ 29,0 29,1 Dellaporta, S L; Calderon-Urrea, A (1993-10). "Sex determination in flowering plants.". The Plant Cell (en inglés) 5 (10): 1241–1251. ISSN 1040-4651. PMC 160357. PMID 8281039. doi:10.1105/tpc.5.10.1241. 
  30. ↑ Tanurdzic M; Banks JA (2004). "Sex-determining mechanisms in land plants". The Plant Cell. 16 Suppl: S61–71. PMC 2643385. PMID 15084718. doi:10.1105/tpc.016667. 
  31. ↑ Warner DA; Shine R (Xaneiro 2008). "The adaptive significance of temperature-dependent sex determination in a reptile". Nature (7178 ed.) 451: 566–8. PMID 18204437. doi:10.1038/nature06519. 
  32. ↑ Payan-Carreira, R. (2016). IntechOpen, eds. Insights from Animal Reproduction. ISBN 9789535122685. 
  33. ↑ Knox, David; Schacht, Caroline (10 de Outubro de 2011). Cengage Learning, eds. Choices in Relationships: An Introduction to Marriage and the Family (11th ed.). pp. 64–66. ISBN 978-1-111-83322-0. Arquivado dende o orixinal o 25 de setembro de 2015. Consultado o 01 de abril de 2021. 
  34. ↑ Raveenthiran V (2017). "Neonatal Sex Assignment in Disorders of Sex Development: A Philosophical Introspection". Journal of Neonatal Surgery (3 ed.) 6: 58. PMC 5593477. PMID 28920018. doi:10.21699/jns.v6i3.604. 
  35. ↑ Smith CA; Katz M; Sinclair AH (Febreiro de 2003). "DMRT1 is upregulated in the gonads during female-to-male sex reversal in ZW chicken embryos". Biology of Reproduction (2 ed.) 68: 560–70. PMID 12533420. doi:10.1095/biolreprod.102.007294. 
  36. ↑ Annenberg Media (eds.). "Evolution of the Y Chromosome". Arquivado dende o orixinal o 04 de novembro de 2004. Consultado o 01 de abril de 2021. 
  37. ↑ Yoshimura A et al. (2005). "Karyotypes of two American field crickets: Gryllus rubens and Gryllus sp. (Orthoptera: Gryllidae)". Entomological Science (3 ed.) 8: 219–222. doi:10.1111/j.1479-8298.2005.00118.x. 
  38. ↑ Riddle DL, Blumenthal T, Meyer BJ, Priess JR (1997). Cold Spring Harbor Laboratory Press, eds. C. Elegans II. ISBN 978-0-87969-532-3. Chapter II. Sexual Dimorphism 
  39. ↑ Charlesworth B (August 2003). "Sex determination in the honeybee". Cell 114 (4): 397–8. PMID 12941267. doi:10.1016/S0092-8674(03)00610-X. 
  40. ↑ Tanurdzic M, Banks JA (2004). "Sex-determining mechanisms in land plants". The Plant Cell (Suppl ed.). 16 Suppl: S61–71. PMC 2643385. PMID 15084718. doi:10.1105/tpc.016667. 
  41. ↑ Darwin, Ch. (1871). Murray, London, eds. The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex. ISBN 978-0-8014-2085-6. 
  42. ↑ Stuart-Smith J, Swain R, Stuart-Smith R, Wapstra E (2007). "Is fecundity the ultimate cause of female-biased size dimorphism in a dragon lizard?". Journal of Zoology (3 ed.) 273: 266–272. doi:10.1111/j.1469-7998.2007.00324.x. Arquivado dende o orixinal o 25 de febreiro de 2021. Consultado o 01 de abril de 2021. 
  43. ↑ 43,0 43,1 Wilkinson GS, Reillo PR (22 de xaneiro de 1994). "Female choice response to artificial selection on an exaggerated male trait in a stalk-eyed fly". Proceedings of the Royal Society B (1342 ed.) 225: 1–6. doi:10.1098/rspb.1994.0001. 
  44. ↑ Shaw AJ (A. Jonathan Shaw & Bernard Goffinet ed.) (2000). "Population ecology, population genetics, and microevolution". En Cambridge University Press. Bryosphyte Biology. Cambridge. pp. 379–380. ISBN 978-0-521-66097-6. 
  45. ↑ 45,0 45,1 Schuster, Rudolf M. (1984). "Comparative Anatomy and Morphology of the Hepaticae". En The Hattori botanical Laboratory. New Manual of Bryology 2. Nichinan, Miyazaki, Japan. p. 891. 
  46. ↑ Crum HA, Anderson LE (1980). Columbia University Press, eds. Mosses of Eastern North America 1. Nova York. p. 196. ISBN 978-0-231-04516-2. 
  47. ↑ Briggs DA (1965). "Experimental taxonomy of some British species of genus Dicranum". New Phytologist (3 ed.) 64: 366–386. doi:10.1111/j.1469-8137.1965.tb07546.x. 
  48. ↑ Amotz Zahavi (1997). Oxford University Press, eds. The handicap principle: a missing piece of Darwin's puzzle. ISBN 978-0-19-510035-8. 
  49. ↑ POTTS, M.; SHORT, R. (2002). Historia de la sexualidad: Desde Adán y Eva. Ediciones AKAL. ISBN 84-8323-205-7, 9788483232057. 
  50. ↑ FOUCAULT, M. (2002). Historia de la sexualidad, 2, El uso de los placeres. Siglo XXI. ISBN 968-23-1326-0, 9789682313264. 
  51. ↑ CHAO REGO, X. A condición homosexual. Galaxia. Vigo, 1999. ISBN 84-8288-268-6.

Véxase tamén

[editar | editar a fonte]

Bibliografía

[editar | editar a fonte]
  • Alberts B, Johnson A, Lewis J, Raff M, Roberts K, and Walter P (2002). Molecular Biology of the Cell (4a ed.). Nova York: Garland Science. ISBN 0-8153-3218-1. 
  • Gilbert SF (2000). Developmental Biology (6a ed.). Sinauer Associates, Inc. ISBN 0-87893-243-7. 
  • Arnqvist, G. & Rowe, L. (2005) Sexual conflict. Princeton University Press, Princeton. ISBN 0-691-12217-2
  • Maynard-Smith, J. The Evolution of Sex. Cambridge University Press, 1978.

Outros artigos

[editar | editar a fonte]

Ligazóns externas

[editar | editar a fonte]
Traído desde «https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Sexo&oldid=6647126»