აფრიკა
| აფრიკა | |
|---|---|
|
| |
| ფართობი | 30 221 532 კმ² |
| მოსახლეობა | 1 100 000 000 ად. (2013) |
| მოს. სიმჭიდროვე | 36,40 ად./კმ² |
| ქვეყნები | 54 (ქვეყნების_სია) |
| ენები | აფრიკის ენების სია |
| სასაათო სარტყელი | UTC-1-UTC+4 |
აფრიკა — დედამიწის ერთ-ერთი კონტინენტი. ფართობი მიმდებარე კუნძულებიანად შეადგენს 30,22 მლნ. კმ²–ს, ხოლო მოსახლეობა — 1,1 მილიარდ ადამიანს[1] (დედამიწის მოსახლეობის 14 %). კონტინენტებს შორის ამ მაჩვენებლებით იგი ჩამორჩება მხოლოდ ევრაზიას. უჭირავს დედამიწის მთელი ზედაპირის 6 %, ხოლო ხმელეთის 20,4 %.
აფრიკა, განსაკუთრებით ცენტრალური აღმოსავლეთ აფრიკა, მეცნიერების მიერ ადამიანის წარმოშობის ადგილად ითვლება, რასაც ადასტურებს ადრეულ ჰომინიდთა აღმოჩენა და ასევე გვიანდელი (დათარიღებული 7 მილიონი წლით) ადამიანის წინაპართა დასახლებები, მათ შორის Sahelanthropus tchadensis, Africanus, Homo Erectus, რომელთა შორის ყველაზე ადრეული ადამიანები დაახ. 200 000 წლის წინ გამოჩნდნენ.
აფრიკა ეკვატორის ორივე მხარეს იჭიმება და მრავალ კლიმატურ სარტყელს მოიცავს. ეს ერთადერთი კონტინენტია, რომელიც ჩრდილოეთისა და სამხრეთის ზომიერ სარტყლებს სწვდება.
ეტიმოლოგია
აფრი იყო ჩრდილოეთ აფრიკაში კართაგენთან მცხოვრები რამდენიმე ხალხის სახელი. რომაული ბოლოსართი „-კა“ მიუთითებს „ქვეყანას ან მიწას“. სხვა წყაროებით ამ სიტყვის გაშიფრვრა ამგვარად შეიძლება:
- ლათინური სიტყვა aprica, ნიშნავს „მზიანს“;
- ბერძნული სიტყვა „aphrike“, ნიშნავს „სიცივის გარეშე“. ეს თეორია წამოაყენა ისტორიკოსმა ლეო აფრიკანუსმა (1488-1554), რომლის მოსაზრებით ბერძნულ სიტყვა ფრიკე-ზე (φρίκη ნიშნავს „ცივს და საზარელს“) მიკუთვნების თავსართის, „-ა“-ს დამატებით ის მიუთითებს მიწაზე, რომელიც თავისუფალია სიცივისა და სისაზარლისგან.
გეოგრაფია
აფრიკას გარს ეკვრის ატლანტის და ინდოეთის ოკეანეები, ხმელთაშუა და წითელი ზღვები. ევროპიდან გამოიყოფა გიბრალტარის ვიწრო სრუტით, ხოლო სუეცის ყელით, რომელზეც სუეცის არხია გაყვანილი უკავშირდება აზიას. აფრიკის უდიდესი ნაწილი ტროპიკულ სარტყელშია მოქცეული. უკიდურესი ჩრდილოეთ და სამხრეთ ნაწილები მდებარეობენ სუბტროპიკებში. უკიდურეს ჩრდილოეთ და სამხრეთ წერტილებს შორის მანძილი 8000 კმ–ია, ხოლო უკიდურეს დასავლეთ და აღმოსავლეთ წერტილებს შორის მანძილი 7500 კმ-ია. სანაპირო ხაზი სხვა კონტინენტებთან შედარებით სუსტადაა დანაწევრებული, მისი სიგრძე შეადგენს 26 000 კმ–ს. (შედარებისთვის ევროპის სანაპირო ხაზის სიგრძეა 32 000 კმ, მაშინ როცა ის ფართობით სამჯერ ნაკლებია აფრიკაზე).
აფრიკას ეკუთვნის კუნძულები: მადაგასკარი, პემბა, ზანზიბარი, მაფია, სოკორტა, მასკარენი, ამირანტი, სეიშელი, კომორი, მადეირა, მწვანე კონცხი, კანარი, პრინსიპი, სან-ტომე, ანობონი, ფერნანდო-პო, ამაღლება, წმ. ელენე, ტრისტან-და-კუნია.
ნახევარკუნძულებს შორის უდიდესია სომალის ნახევარკუნძული.
დიდი ტბებია: ვიქტორია, ალბერტი, ედუარდი, კივუ, ტანგანიიკა.
უდიდესი მდინარეებია: კონგო, ნილოსი, ნიგერი, ზამბეზი, ორანჟი.
მნიშვნელოვანი მთათა სისტემებია: ჩრდილოეთით ატლასის მთები, აღმოსავლეთში ეთიოპიის მთიანეთი, სამხრეთში დრაკონის მთები.
უმაღლესი მწვერვალია კილიმანჯარო (5895 მ.).
აფრიკის ტერიტორიაზე მდებარეობს მსოფლიოში უდიდესი უდაბნო საჰარა.
აფრიკას ჩვეულებრივ ყოფენ შემდეგ გეოგრაფიულ ნაწილებად:
რელიეფი და სასარგებლო წიაღისეული
აფრიკის რელიეფი დედამიწის ქერქის განვითარებას და გარეგანი პროცესების მოქმედებაზეა დამოკიდებული. აფრიკის კონტინენტზე 200-დან 1000 მ-მდე სიმაღლის ვაკე რელიეფი ჭარბობს, კონტინენტზე არ არის მაღალი და დიდ მანძილზე გადაჭიმული მთიანი სისტემები. აფრიკას საფუძვლად უდევს უძველესი ბაქანი, რომელიც შორეულ წარსულში ერთ-ერთი დიდი კონტინენტის — გონდვანას შემადგენლობაში შედიოდა. ოდესღაც აქ აღმართული მთიანი სისტემები გარეგანი ძალების მოქმედებით დაიშალა და მოსწორდა. მთების ადგილზე უზარმაზარი ტალღისებური ვაკეები გაჩნდა, რომლებზეც აქა-იქ აღმართულია კრისტალური მასივები.
შინაგანი ძალების გავლენით ზოგან ბაქანის საძირკველმა აიწია, რის შედეგადაც მაღალი ზეგნები გაჩნდა (ეთიოპიის, აღმოსავლეთ აფრიკის და სხვ.), ზოგან კი დაიწია და გაჩნდა დიდი ქვაბულები (ჩადის, კონგოს, კალაჰარის და სხვ.). ამ მოძრაობას თან ახლდა დედამიწის ქერქის რღვევა, ჰორსტებისა და გრაბენების წარმოქმნა, მიწისძვრები და ვულკანები. აღმოსავლეთ აფრიკაზე გადის დედამიწის ყველაზე დიდი რღვევის ხაზი, რომელმაც არაბეთის ბაქანი დააშორა აფრიკის ბაქანს. იგი ეთიოპიის მთიანეთის გავლით მდინარე ზამბეზამდე გრძელდება. აქ ხდება ლითოსფერული ფილების გადაადგილება, ამიტომ ხშირია მიწისძვრები და ვულკანების ამოფრქვევები.
ზედაპირის სიმაღლის მიხედვით, აფრიკას ორ ნაწილად ყოფენ: დაბალი აფრიკა (ჩრდილოეთი და დასავლეთი), სადაც სიმაღლე მცირე გამონაკლისის გარდა, 1000 მ-ზე ნაკლებია და, მაღალი აფრიკა (აღმოსავლეთი და სამხრეთი), სადაც სიმაღლე 1000 მეტრს აღემატება. ჩრდილოეთი და დასავლეთი აფრიკის ზედაპირი უმეტესწილად კონტინენტური და ზღვიური დანალექი ქანებითაა აგებული. ეს ტერიტორიები ხანგრძლივი დროის განმავლობაში ზღვას ეკავა. საჰარის ცენტრში აღმართულია კრისტალური და ვულკანური ქანებით აგებული მთიანი მასივები.
კონტინენტის ჩრდილო-დასავლეთ პერიფერიაზე ატლასის მთები მდებარეობს. მთების ჩრდილოეთი ქედები ახალგაზრდაა და ის ალპების და კავკასიონის მთებთან ერთად წარმოიშვა, სამხრეთ-დასავლეთ პერიფერიაზე კი კაპის ძველი მთები მდებარეობს. აფრიკის აღმოსავლეთი მხარე მაღალ, დედამიწის ქერქის მოძრაობით გაახალგაზრდავებულ აღმოსავლეთ აფრიკის მთიანეთს უკავია. აქ მდებარეობს კონტინენტის უმაღლესი მწვერვალი, ვულკანები — კილიმანჯარო, კენია და სხვ. კილიმანჯარო სიტყვასიტყვით „მბრწყინავ მთას“ ნიშნავს. ვულკანს სამი წვერი აქვს და მიუხედავად ეკვატორულ სარტყელში მდებარეობისა ეს მწვერვალები მარად თოვლიანია.
აფრიკა სასარგებლო წიაღისეულის სიმდიდრით და სიმრავლით გამოირჩევა. ზოგიერთი საბადო უდიდესია მსოფლიოში, ან ერთ-ერთი უდიდესია. მათი განლაგება განპირობებულია დედამიწის ქერქის აგებულებითა და მისი განვითარების ისტორიით. იმის გამო რომ აფრიკაში ჭარბობს მაგმური ქანები, იგი განსაკუთრებულად მდიდარია მადნეული სასარგებლო წიაღისეულით. სამხრეთ და აღმოსავლეთ აფრიკაში ისინი ღრმად არაა განლაგებული, რადგან ძველი კრისტალური ქანები დედამიწის ზედაპირთან ახლოს მდებარეობს. აფრიკა მდიდარია ბოქსიტებით, ურანით, მანგანუმით, ოქროთი პლატინით, შავი ლითონებით და სხვ.
კონტინენტის შედარებით დაბალ ადგილებში, სადაც დანალექი ქანები ჭარბობს, დანალექი წარმოშობის სასარგებლო წიაღისეული გვხვდება: ქვანახშირი, სხვადასხვა სახის მარილი და სხვ. ჩრდილოეთ ნაწილსა და გვინეის ყურის სანაპიროებზე აღმოჩენილია ნავთობის დიდი მარაგი. აფრიკა მდიდარია ფოსფორიტებით, რომლებისგანაც სასუქს ამზადებენ. მისი საბადოები ძირითადად კონტინენტის ჩრდილოეთში მდებარეობს.
შიდა წყლები
მდინარეთა ქსელი კონტინენტზე არათანაბრადაა განაწილებული, რაც რელიეფსა და ჰავაზე, განსაკუთრებით კი ნალექების განაწილებაზეა დამოკიდებული. რელიეფიდან გამომდინარე მდინარეების დიდი ნაწილი ატლანტის ოკეანეში ჩაედინება, ვინაიდან მთავარი წყალგამყოფი აღმოსავლეთ აფრიკაში გადის. კონტინენტის 1/3 შიდა ჩამონადენის აუზს მიეკუთვნება. აფრიკის მდინარეები საფეხურეობრივად განლაგებულ ზეგნებს კვეთს, ახასიათებთ ჩანჩქერები და ჭორომები, ამდენად, ისინი სიგრძეზე სანაოსნოდ არ გამოდგება, სამაგიეროდ ჰიდროგრაფიით მდიდრები არიან. აფრიკის კონტინენტზე მდინარეების შედარებით ხშირი ქსელი დამახასიათებელია ეკვატორული და სუბეკვატორული სარტყელებისთვის. ძალიან მცირეა მდინარეები უდაბნოებში. აქ გვხვდება მდინარეების მშრალი კალაპოტები — ვადები, რომლებიც წყლით მხოლოდ თავსხმა წვიმების დროს ივსება. აფრიკის მდინარეთა უმრავლესობა წვიმის წყლით საზრდოობს, მაგრამ მათი რეჟიმი განსხვავებულია და დამოკიდებულია ნალექის სეზონურ განაწილებაზე. მდინარეები, რომლებიც რამდენიმე კლიმატურ სარტყელში მიედინება, რთული რეჟიმით ხასიათდება. ამ მხრივ ტიპობრივია მდინარე ნილოსი.
ნილოსი სიგრძით მსოფლიოს პირველი (6671 კმ.) მდინარეა (ზოგიერთი მკვლევარი მას მეორე ადგილზე აყენებს). იგი სათავეს აღმოსავლეთ აფრიკის ზეგანზე იღებს და ვიქტორიას ტბაზე გადის. ნილოსის სათავეა მდ. რუკარარა (კაგერის შენაკადი), რომელიც ჩაედინება ვიქტორიას ტბაში და გამოედინება ვიქტორია-ნილოსის სახით. ნილოსის სათავეს უშედეგოდ ეძებდა დეივიდ ლივინგსტონი, მისი სათავე იპოვა ინგლისის ექსპედიციამ დ. სპიკის მეთაურობით. მისი სათავის აღმოჩენისთანავე სპიკმა ლონდონში გააგზავნა ტელეგრამა, რომელსაც გეოგრაფიული აღმოჩენების ისტორიაში ყველაზე მოკლედ თვლიან: „ნილოსი დადგენილია“. ზემო დინებაში, მდინარის ვიწრო ხეობაში, ჭორომები და ჩანჩქერებია. ვაკეზე გამოსვლისას მდინარე ნელა მიედინება და თეთრი ნილოსის სახელითაა ცნობილი. ქალაქ ხართუმთან მას უერთდება ცისფერი ნილოსი, რის შედეგადაც მდინარე ორჯერ უფრო განიერი ხდება და აქედან უკვე ნილოსის სახელით მიედინება. ცისფერი ნილოსი ყველაზე უხვწყლიანი შენაკადია. იგი ეთიოპიის მთიანეთში, ტანას ტბიდან გამოედინება. შუა დინებაში ნილოსი კრისტალური ქანებით აგებულ პლატოს ქმნის და აჩენს ჭორომებს, რაც ადრე ხელს უშლიდა ნაოსნობას. ასუანის კაშხალის აგების შემდეგ მდინარეში წყლის დონემ აიწია და ნაოსნობაც შესაძლებელი გახდა. შესართავში, ხმელთაშუა ზღვაში, მდინარე ფართო დელტას ქმნის, რომლის ადგილზეც წარსულში ხმელთაშუა ზღვის ყურე ყოფილა. დელტაში წარმოქმნილია პატარ-პატარა ტბები, რომლებიც მდინარის ნატანი ნაშალი მასალითაა ზღვისგან გამოყოფილი.
აფრიკაში ყველაზე წყალუხვი და სიგრძით მეორე (4320 კმ) მდინარეა კონგო. წყალუხვობით და წყალშემოკრები აუზის სიდიდით იგი მხოლოდ მდინარე ამაზონს ჩამორჩება. მდენარე ორ ადგილზე კვეთს ეკვატორს და მთელი წელი წყალუხვია. კონგო საფეხურებრივ ზეგანზე მიედინება, ამიტომ მის ხეობაში უამრავი ჭორომი და ჩანჩქერია. ნაოსნობა მხოლოდ მდინარის შუა დინების ფარგლებშია შესაძლებელი, სადაც იგი ფართო ხეობას ქმნის. აქ კალაპოტის სიგრძე 20 კმ-ია. მდინარე კონგო დელტას არ წარმოადგენს.
სიგრძითა და წყალშემკრები აუზის ფართობით, აფრიკის მესამე მდინარეა ნიგერი. შუა დინებაში იგი ვაკის მდინარეა, ზემო და ქვემო დინებებში ბევრია ჭორომები და ჩანჩქერები. მდინარე შორ მანძილზე კვეთს მშრალ ტერიტორიებს. შესართავთან ნიგერი დელტას წარმოადგენს.
ზამბეზი ინდოეთის ოკეანის ყველაზე დიდი მდინარეა. აქ არის მსოფლიოს ერთ-ერთი უდიდესი ჩანჩქერი ვიქტორია. 180 მეტრის სიგანის მდინარე 120 მეტრის საფეხურიდან ეშვება ვიწრო ხეობაში. ჩანჩქერი ვიქტორია ბუნების საოცარი მოვლენაა. ხეობა ჩანჩქერთან შედარებით 13-ჯერ უფრო ვიწროა. ჩანჩქერის ადგილობრივი სახელწოდებაა „ჩონგუე“, რაც „ცისარტყელას“ ან „ცისარტყელის ადგილს“ ნიშნავს. არის მეორე სახელიც „მოიზი-ოატუნია“, რაც „მრგვინავ კვამლს“ ნიშნავს. სახელი ვიქტორია კი დ. ლივინგსტონმა ინგლისის დედოფალის პატივსაცემად უწოდა. მნიშვნელოვანი მდინარეებია ასევე ორანჟი და ლიმპოპო.
ყველაზე დიდი ტბა აღმოსავლეთ აფრიკის ზეგანზე, რღვევის ზონაში მდებარეობს, ამიტომ მათ ქვაბულებს წაგრძელებული ფორმა აქვთ. ეს ტბები როგორც წესი, მაღალი და ციცაბოკალთებიანი მთებითაა შემოფარგლური. აქ მდებარე ტბებს ძირითადად გრძელი ფორმა აქვთ და სიღრმითაც გამოირჩევიან, ამ მხრივ კლასიკური მაგალითია ტანგანიიკის ტბა, რომლის სიგანე 50-80 კმ-ია, სიგრძე კი 650 კმ. იგი ყველაზე გრძელია დედამიწის მტკნარ ტბებს შორის, სიღრმით კი მხოლოდ ბაიკალის ტბას ჩამორჩება. ამასთან, ფართობით მეორე ადგილზეა აფრიკის ტბებს შორის და ორჯერ უფრო ნაკლებია, ვიდრე ტბა ვიქტორია. ტბის ირგვლივ მაღალი მთები მდებარეობს, რომლებიც ბევრ ადგილას ციცაბო მთის კალთებით პირდაპირ ტბაში ეშვება და მაღალ-ფლატეებიან სანაპიროს ქმნის. დევიდ ლივინგსტონი ასე აგვიწერს ტანგანიკას
„მომხიბლავია ტანგანიკა. იგი ხშირი მცენარეებით შემოსილი ციცაბოკალთებიან მთებს შორის თითქმის ღრმა ფიალაშია მოქცული. სადაც ქანები მოშიშვლებულია, კედლები ღია წითელი ფერისაა, ალაგ-ალაგ კედლებიდან ცისფერ ლენტებად ეშვება ჩანჩქერი, ოდნავ მოვაკებულ ადგილზე კი კამეჩები ბალახობენ, სპილოები დაეხეტებიან, ღამით ისმის ლომის ღრიალი ... დილასაღამოს უზარმაზარი ნიანგები ფრთხილად მიიპარებიან სანადირო ადგილებისკენ.“
|
ასი წლის წინანდელი აღწერილობიდან, ხმელეთის გარეული ცხოველები თითქმის აღარ შემორჩა, მაგრამ ტბის სამყარო ძალიან მდიდარია. მარტო თევზების 205 სახეობას ითვლის, რომელთაგან 70 % ენდემურია.
ვიქტორიის ტბა ფართობით ყველაზე დიდია აფრიკაში. იგი ბაქნის დამრეც როფში (ორმოში) მდებარეობს, ზღვის დონიდან 1134 მ-ზე და ღრმა არ არის. საშუალო სიღრმე 40 მ-ია. იგი ისეთი დიდია, რომ ევროპელები და სხვებიც, მასზე ლაპარაკობენ არა როგორც ტბის, არამედ ზღვის შესახებ. ადგილობრივი მაცხოვრებლები უწოდებენ „იანც“-ს, რაც ბანტუს ენაზე „დიდ წყალს“ ნიშნავს. სპიკმა მას ვიქტორია, ნიანცა უწოდა. ტბის ნაპირები ძალზე დანაწევრებულია, ზოგან დაბალი და ბრტყელია, ალაგ-ალაგ დაჭაობებულია. ზოგ ადგილებში სავანაა, ზოგან ხშირი, მუქი-მწვანე ფოთლოვანი ტყეებია, ზოგანაც სასოფლო-სამეურნეო სავარგულებია.
ჩადის ტბა წყალმარჩხია, გაუდინარი, სიღრმე 4-7 მ-ია, მდებარეობს სუდანის ვაკეზე. მისი წყლის სარკის ფართობი დამოკიდებულია ნალექებზე და იმ მდინარეთა რეჟიმზე, რომლებიც მასში ჩაედინებიან, ამიტომ წვიმიან პერიოდში იგი ზოგჯერ ორჯერ იმატებს. ტბის ნაპირები დაჭაობებულია. აღმოსავლეთ აფრიკაში მნიშვნელოვანი ტბებია აგრეთვე: რუდოლფი, ნიასა, ტანა და სხვ.
ფლორა და ფაუნა
ეკვატორული ტყე ბევრი ძვირფასი მცენარის სამშობლოა. ყველაზე გავრცელებულია ზეთის პალმა, რომლის ნაყოფისგან პალმითს ხდიან. ბევრი ძვირფასი ხის მერქნისგან ამზადებენ ავეჯს და გააქვთ საზღვარგარეთ, მაგალითად, აბანოზის ხე. ეკვატორული ტყეების ცხოველთა სამყარო მდიდარია და მრავალფეროვანია. მათი უმეტესობა ხეებზე ბინადრობს. ფრინველების მწერების და მღრღნელების გარდა, ხეებზე ბინადრობენ მრავალრიცხოვანი მაიმუნები, მათ შორის შიმპანზეები. მიწაზე ბინადრობენ ფუნჯაყურიანი ღორები, ანთარი, წვრილჩლიქოსნები — აფრიკული ირემი, რომელიც 40 სმ სიმაღლისაა. კატის ზომის ჯუჯა ანტილოპა და სხვ. ტყისპირებსა და წყალსატევების ნაპირებთან გვხვდება დედამიწის ერთ-ერთი უიშვიათესი ცხოველი, ჯუჯა ბეჰემოთი, ჟირაფის მონათესავე ოკაპი, რომელიც მხოლოდ აფრიკაშია. ეკვატორული ტყეების ყველაზე დიდი მტაცებელია ავაზა, მიყრუებულ მიუვალ ადგილებში ცხოვრობენ გორილები. ტყის ყველა იარუსზე გავრცელებულია ჭიანჭველები. მათი ზოგიერთი სახეობა, ეგრეთ წოდებული მომთაბარე ჭიანჭველები, გრძელ კოლონებად გადადგილებისას, გზადაგზა ყველაფერს ანადგურებს. ტყეებში მწერების დიდი რაოდენობაა.
ნახევარუდაბნოების საზღვრებთან, სადაც წვიმების სეზონი 2-3 თვეა, წარმოიქმნება გაუდაბნოებული სავანა. აფრიკული სავანის დამახასიათებელი ხეა — ბაობაბი. მას სავანის დარაჯსაც კი უწოდებენ. წვიმიან პერიოდში გამოირჩევა გაშლილი ტოტებით და წვრილი, ღია მწვანე ფერის ფოთლებით. მშრალ პერიოდში იგი შიშვლდება. ვარაუდობენ, რომ ბაობაბი 4-5 ათასი წელი ცოცხლობს. იგი გიგანტური ხეა, მისი დიამეტრი 10 მეტრამდეა. მერქანი წყლითაა გაჟღენთილი, რითაც ის მშრალ პერიოდებში საზრდოობს. მსოფლიოში არსად არ არის ისე მრავლად თავმოყრილი ცხოველები, როგორც აფრიკის სავანეში, განსაკუთრებით კი ბალახისმჭამელი ცხოველები: ანტილოპის სხვადასხვა სახეობა, ზებრა, ჟირაფი, ბალახისმჭამელებს შორის უდიდესი ცხოველი სპილო, გარეული კამეჩი, მარტორქა, მდინარეების და ტბების სანაპიროებზე გვხვდება ბეჰემოთი.
დიდი ცხოველების მრავალფეროვნება, აფრიკული ფაუნის დამახასიათებელი ნიშანია. ბალახისმჭამელების მუდმივი თანამგზავრებია მტაცებლები: გეპარდი, ტურა, ავაზა, ლომი. მდინარეებში ბინადრობს ნიანგი. სავანა ძალიან მდიდარია ფრინველებით. აქ არის ერთ-ერთი ყველაზე პატარა და ულამაზესი ფრინველი — მენექტრე, აგრეთვე დედამიწის ყველაზე დიდი ფრინველი აფრიკული სირაქლემა. ასევეა მარიბუ, რომელიც მხოლოდ აფრიკაში გვხვდება. სავანაში უჩვეულოდ ბევრი თერმიტია. მოსახლეობას უდიდეს ზიანს აყენებს ბუზი ცეცე. მას გადააქვს პირუტყის და ადამიანის დაავადების გამომწვევი ბაცილები, რაც ხშირად ორივესთვის დამღუპველია.
კოლონიური უღლის მოცილების შემდეგ აფრიკაში დიდი ყურადღება ექცევა ველური ბუნების დაცვას. ამ მიზნით ყოველწლირად მატულობს ბუნების დაცული ტერიტორიების (ნაკძალების და ეროვნული პარკების) რაოდენობა და ფართობი. განსაკუთრებით ბევრია ისინი სამხრეთ და აღმოსავლეთ აფრიკაში. ზოგიერთი მათგანი მაგ: სერენგეტი, კრიუგერი, ცაავო და სხვები მსოფლიოში ცნობილია. მიღებული ზომების წყალობით გადაშენების გზაზე მყოფი ცხოველების რიცხვი აქ აღდგენილია.
ისტორია
პალეოანთროპოლოგთა უმრავლესობა აფრიკას დედამიწის უძველეს დასახლებულ ტერიტორიად თვლის, საიდანაც ადამიანები წამოვიდნენ. XX საუკუნის შუა წლებში ანთროპოლოგებმა ამ კონტინეტზე აღმოაჩინეს ადამიანთა საქმიანობის მრავალი დამადასტურებელი არქეოლოგიური ნივთი, რომელიც 7 მილიონი წლით თარიღდება. აქ ნაპოვნი ადამიანისმაგვარი მაიმუნების სახეობების ნარჩენები მიუთითებს მათგან თანამედროვე ადამიანის წარმოშობაზე. აქ აღმოჩენილ სახეობებთა შორისაა Australopithecus afarensis (რადიომეტრულად დათარიღებული ძვ. წ. 3,9-3,0 მილიონი წელი), Paranthropus boisei (დაახ. ძვ. წ. 2,3-1,4 მილ. წ.) და Homo ergaster (დაახ. ძვ. წ. 600 000-1,9 მილ. წ.).
იშანგოს ძვალზე, რომელიც 25 000 წლის უნდა იყოს, იკითხება მათემატიკური ათვლის ნიშნები. ადამიანთა წინარეისტორიის განმავლობაში აფრიკაში, ისევე როგორც ყველა სხვა კონტინენტზე, ეროვნული სახელმწიფო შენაერთები არ არსებობდა, მათ ნაცვლად ადამიანები გაერთიანებული იყვნენ მონადირე-შემგროვებელთა ჯგუფებად, ხოისა და სანის მსგავსად.
დაახ. ძვ. წ. 10 500 წლისთვის გამყინვარების პერიოდის დასრულების შემდეგ, საჰარა კვლავ გახდა მწვანე შემოსავლიანი ხეობა და მისი აფრიკული მოსახლეობა დაბრუნდა შიდა და სანაპირო ზეგანებიდან ქვემო-საჰარის აფრიკაში. თუმცა დათბობის კლიმატის დადგომა ნიშნავდა, რომ ძვ. წ. 5000-სთვის საჰარის რეგიონი სულ უფრო მშრალი ხდებოდა. მოსახლეობამ ნელ-ნელა ნილოსის ხეობის რეგიონისკენ გადაინაცვლა, სადაც მათ მუდმივი ან ნახევრად-მუდმივი დასახლებები შექმნეს.
საქონლის მოშინაურება აფრიკაში წინ უსწრებს მიწათმოქმედებას და როგორც ჩანს, თანაარსებობდა მონადირე-შემგროვებლურ კულტურასთან. ვარაუდობენ, რომ ძვ. წ. 6000 წლისთვის პირუტყვი უკვე მოშინაურებული იყო ჩრდ. აფრიკაში. საჰარა-ნილოსის კომპლექსში ხალხს მოშინაურებული ჰყავდა მრავალი სახეობის ცხოველი, მათ შორის სატვირთო ჯორი და ხვეულრქიანი თხა, რომელიც მსგავსი იყო ალჟირიდან ნუბიამდე.
სოფლის მეურნეობის მხრივ, პირველი შემთხვევა მცენარეების მოშენებისა მოყვანის მიზნით საჰელიის რეგიონში დაფიქსირდა დაახ. ძვ. წ. 5000 წელს, როცა სორგუმი და აფრიკული ბრინჯის კულტივაცია დაიწყეს. ამავე პერიოდში, ამავე რეგიონში, პირველად მოშინაურდა გვინეის მცირე ფრინველი.
ოქსფორდის მსოფლიო ისტორიის ატლასის მიხედვით ძვ. წ. 4000 წელს საჰარის კლიმატმა სწრაფი გაშრობა დაიწყო. ამ მოვლენამ ტბებისა და მდინარეების მნიშვნელოვანი შემცირება გამოიწვია, რის გამოც იწყო კლება მოსავალმაც. შემცირდა კულტივირებადი მიწის რაოდენობაც, რამაც ხელი შეუწყო ფერმერთა დასახლებების მიგრაციას დასავლეთ აფრიკის უფრო ტროპიკული კლიმატისკენ.
ძვ. წ. 3000 წლისთვის შინა მეურნეობა დამოუკიდებლად განვითარდა დასავლეთ აფრიკის ტროპიკულ რეგიონებში, სადაც აფრიკული yam და ზეთოვანი პალმა მოჰყავდათ, და ეთიოპიაში, სადაც ყავა და teff გააკეთილშობილეს. მოშინაურებული ცხოველები ამ რეგიონებში საჰელისა და ნილოსის რეგიონებიდან შემოვიდა. მარცვლეული კულტურებიც ამავე პერიოდში სხვა რეგიონებიდან შემოიტანეს.
დაახლოებით ძვ. წ. 3100 ყალიბდება ძველი ეგვიპტის სახელმწიფო, უძველესი ცივილიზაციის ერთ-ერთი კერა, რომელმაც ფარაონების მმართველობის ქვეშ სიძლიერის და სიმდირის მწვერვალს ძვ. წ. მეორე ათასწლეულის მეორე ნახევარში მიაღწია (ე. წ. ახალი სამეფო (ძვ. წ. 1567-ძვ. წ. 1085)).
სუბ-საჰარულ აფრიკაში მიწათმოქმედი ხალხი ბანტუ იწყებს სამხრეთით მიგრაციას. მათ თანდათან შეავიწროეს ნაკლებად განვითარებული ქოზიანური მოსახლეობა (ბუშმენები, ჰოტენტოტები) და საბოლოოდ მთელი სამხრეთ აფრიკის ტერიტორია დაიკავეს.
ძვ. წ. I ათასწლეულში ჩრდილოეთი აფრიკის ტერიტორიაზე გაჩნდა ფინიკიელების, ბერძნების და მოგვიანებით რომაელების კოლონიები. თავდაპირველად ერთ-ერთი ასეთი კოლონია — კართაგენი, ძვ. წ. II საუკუნეში რომის რესპუბლიკის მიერ მის განადგურებამდე, თავად გადაიქცა უძლიერეს კოლონიურ სახელმწიფოდ. V საუკუნემდე აფრიკის ხმელთაშუა სანაპირო რომის სახელმწიფოს შემადგენლობაში იყო მოქცეული. რომის იმპერიის დაცემის შემდეგ იგი ვანდალებმა დაიპყრეს, მისი ნაწილი კი ბიზანტიის იმპერიის შემადგენლობაში დარჩა. VII საუკუნეში ჩრდილოეთი აფრიკა დაიპყრეს არაბებმა, რის შედეგად აქ ისლამი გავრცელდა.
სუბ-საჰარულ აფრიკაში ევროპელების გამოჩენამდე დიდი პოლიტიკური გაერთიანებები არ არსებობდა. თუმცა ადგილებში არსებობდა მეტ–ნაკლებად ცენტრალიზებული სახელმწიფოებრივი წარმონაქმნები. აღსანიშნავია დასავლეთ აფრიკაში, დიდი ტბების რაიონში (ბუგანდა) და აღმოსავლეთ აფრიკაში (დიდი ზიმბაბვე) არსებული სახელმწიფოებრივი წარმონაქმნები.
ევროპელების მიერ აფრიკის კოლონიზაცია ჯერ კიდევ XV საუკუნეში დაიწყო. ადრეული კოლონისტებიდან აღსანიშნავია პორტუგალიელები, შემდეგ ნიდერლანდელები. პორტუგალიელებმა, რომლებიც ძირითადად მონების ვაჭრობით იყვნენ დაკავებული, აფრიკის სანაპიროებზე რამდენიმე პორტი დააარსეს. აფრიკელი მონების დიდი ნაკადი მიედინებოდა ევროპელების მიერ ახლად აღმოჩენილ ამერიკისკენ. XVII საუკუნეში ჰოლანდიელებმა დაიწყეს აღმოსავლეთ ინდოეთის კომპანია, რის შედეგადაც თანამედროვე სამხრეთ აფრიკის ტერიტორიაზე პირველი მუდმივი ევროპული კოლონია გაჩნდა. XVIII საუკუნის დასაწყისიდან აფრიკის კოლონიზაციის ლიდერობა თანდათან ბრიტანელების და ფრანგების მხარეს გადავიდა. XIX საუკუნის მეორე ნახევრიდან აფრიკის გადანაწილებაში აქტიურად ჩაერთვნენ გერმანია, იტალია და სხვები. საუკუნის დასაწყისისთვის აფრიკის ტერიტორიის უდიდესი ნაწილი ევროპელების მიერ იყო დანაწილებული.
კოლონიზაციამ ძირეულად შეცვალა აფრიკის კონტინენტი. ადგილობრივ მოსახლეობაში გავრცელდა ქრისტიანობა, გაიხსნა მისიონერული სკოლები, დაარსდა და მკვეთრად გაიზარდა ქალაქების მნიშვნელობა, აფრიკა ჩაერთო საერთაშორისო ვაჭრობაში. ეს ყველაფერი კი მიმდინარეობდა აფრიკის მკვიდრი მოსახლეობის მასიური ჩაგვრის, უუფლებობის და ექსპლუატაციის ფონზე.
მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ დაიწყო აფრიკის დეკოლონიზაცია. 60-იან 70-იან წლებში ყოფილი კოლონიების უმრავლესობას დამოუკიდებლობა მიენიჭათ.
დეკოლონიზაცია
პირველ მსოფლიო ომს აფრიკელთა ცხოვრებაში არსებითი ცვლილებები არ შეუტანია. საომარ მოქმედებებს აქ ადგილი არ ჰქონია, რადგან გერმანიის კოლონიები აფრიკაში ინგლისელებმა სწრაფად აიყვანეს კონტროლქვეშ, ხოლო შემდეგ ერთა ლიგის მანდატით საფრანგეთთან ერთად გაინაწილეს. ერთადერთი ფრონტი იყო პალესტინის - ისიც სუეცის არხის დასაცავად. 1922 წელს ეგვიპტეს ფორმალურად მიენიჭა დამოუკიდებლობა, თუმცა სუეცის არხს ინგლისელები აკონტროლებდნენ და ქვეყანაშიც ინგლისის ჯარები რჩებოდნენ. განმათავისუფლებელი ბრძოლები მიმდინარეობდა არაბულ ჩრდილოეთ აფრიკაში, სადაც მაროკოელები იარაღით ხელში ებრძოდნენ ფრანგ და ესპანელ კოლონიზატორებს.
მეორე მსოფლიო ომში ფაშიზმთან და მილიტარიზმთან ბრძოლის წარმატებით დასრულებამ, აფრიკის კოლონიურ და ნახევრადკოლონიურ ქვეყნებს კოლონიური სისტემის მოკლე დროში გაუქმების იმედი გაუჩინა. ორი ზესახელმწიფოს ამერიკის შეერთებული შტატების და საბჭოთა კავშირის ფონზე ევროპის კოლონიური იმპერიების — დიდი ბრიტანეთის, საფრანგეთის, ბელგიის, ნიდერლანდების, ესპანეთის და პორტუგალიის დასუსტება ამის პირობას ქმნიდა. თუმცა მეტროპოლიები ომის შემდეგაც ცდილობდნენ თავიანთი სამფლობელოების შენარჩუნებას. მათ ამ მიზნით ზოგან სამხედრო საშუალებებიც გამოიყენეს. მიუხედავად ამისა აფრიკის ქვეყნებმა ზოგჯერ მშვიდობიანად, ზოგჯერ შეიარაღებული ბრძოლების გზით მოახერხეს დამოუკიდებლობის მოპოვება.
ახალგაზრდა სახელმწიფოების მიერ პოლიტიკური დამოუკიდებლობის მიღწევა საკმარისი არ აღმოჩნდა მათი სრული განვითარებისთვის. ბევრ ქვეყანაში შენარჩუნებული იქნა ყოფილი მეტროპოლიის ეკონომიკური პოზიციები, აგრეთვე მათი სამხედრო ბაზები და ჯარები. ახალგაზრდა ქვეყნების უმრავლესობაში სახელმწიფო ანუ ოფიციალური ენაც კი ყოფილი მეტროპოლიის ენა გახდა. აღნიშნულმა ქვეყნებმა მემკვიდრეობით ჩამორჩენილი ეკონომიკა მიიღეს. ამიტომ მათი უმრავლესობის ეკონომიკა მრავაწყობიანია, ხოლო სოციალურ-პოლიტიკური მდგომარეობა არასტაბილური. რევოლუციები, სახელმწიფო გადატრიალებები და სახელმწიფოთა შორის კონფლიქტები, აფრიკის უმეტესი ქვეყნების დამახასიათებელი ნიშნებია. ამით ისინი, ლათინური ამერიკის ქვეყნებთან ერთად, განსხვავდებიან დასავლეთის თუ აღმოსავლეთის განვითარებული ქვეყნებისგან.
ამიტომ აღნიშნული რეგიონების სახელმწიფოებს უწოდებენ მესამე სამყაროს ან კიდევ განვითარებად ქვეყნებს. აფრიკის ქვეყნების ეკონომიკური დამოკიდებულება არა რომელიმე დიდი სახელმწიფოს პოლიტიკური ზეგავლენის, არამედ, უპირველეს ყოვლისა, მათი საკუთრი ჩამორჩენილობის შედეგი იყო.
ჩამორჩენილობას ხელს უწყობდა ცხოვრების თითქმის ყველა სფეროში არქაული ფორმების ბატონობა, მოსახლეობის უდიდესი ნაწილის წერა-კითხვის უცოდინარობა, კომუნიკაციების და კავშირის საშუალებების განუვითარებლობა.
ჩამორჩენილობისთვის თავის დასაღწევად აუცილებელი იყო რომელიმე ერთი სახელმწიფოს ორიენტირზე უარის თქმა, გლობალურ კონფლიქტებში ჩართვისაგან თავის დახსნა, მრავალმხრივი დახმარებების მიღება. ამიტომ აღნიშნული ქვეყნების უმრავლესობამ აქტიური მონაწილეობა მიიღო ე. წ. მიუმხრობლობის მოძრაობაში, რაც ორ მტრულად დაყოფილ მსოფლიოში რომელიმე სამხედრო ბლოკთან შეერთებაზე უარის თქმას ნიშნავდა.
დეკოლონიზაციის შემდეგ სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების გზის არჩევის პრობლემა აფრიკის ყველა ქვეყნის საერთო პრობლემა გახდა. არჩევანი დიდი არ იყო „სოციალისტური გზა“ ან თავისუფალი მრეწველობის და საბაზრო ეკონომიკის, ანუ „კაპიტალისტური გზა“.
ჩამორჩენილობის პრობლემას ართულებდა დამოუკიდებლობის შემდეგ დაწყებული მოსახლეობის ზრდის ტემპების დაჩქარება ანუ, როგორც მას უწოდებენ დემოგრაფიული აფეთქება. სიკვდილანობა ამ ქვეყნებში შემცირდა, შობადობა კი ტრადიციულად დიდი დარჩა. სოფლის „ზედმეტი“ მოსახლეობის ნაწილი ქალაქებისკენ დაიძრა. დაიწყო არნახული ურბანიზაცია. 1950-1980 წლებში ასობით მილიონიანი სოფელი ქალაქი გახდა. ეს ახალი ქალაქები ძირითადად დიდი ქალაქების გარეუბნებში, კეთილმოუწყობელ ქოხმახებში სახლობდნენ. მოსახლეობის ზრდა აახალგაზრდავებდა მოსახლეობის შემადგენლობას. ამ ქვეყნებში 15 წლამდე ასაკის ბავშვები მოსახლეობის ნახევარს შეადგენდნენ. მათთვის საჭირო იყო განათლება, რასაც სახელმწიფო ვერ ახორციელებდა. მოსახლეობის ზრდის ახალი ტემპები იწვევდა უმუშევრობის ზრდასაც.
პოსტ-კოლონიური აფრიკა
1945 წლამედე ტროპიკული აფრიკა დაყოფილი იყო ევროპის სახელმწიფოების კოლონიებად, მაგრამ XX საუკუნის 90-იან წლების დასაწყისისთვის ყველა მათგანი განთავისუფლებული იყო. დეკოლონიზაციის პროცესი აქ დაიწყო 1950-იანი წლების მეორე ნახევარში. ტროპიკულ აფრიკაში პირველი დამოუკიდებელი ქვეყანა გახდა განა (1957 წ), ყველაზე მეტი ქვეყანა კი (სულ 17) 1960 წელს გათავისუფლდა. ამიტომაც ამ წელს „აფრიკის წელს“ უწოდებენ. პორტუგალიის კოლონიური იმპერია მხოლოდ მეტროპოლიაში მომხდარი რევოლუციის შემდეგ, 1970-იან წლების შუა ხანებში გაუქმდა.
აფრიკის ხალხთა დამოუკიდებლობისთვის ბრძოლაში დიდი როლი ითამაშა აფრიკის ერთობის ორგანიზაციამ, რომელიც 1963 წლის 25 მაისს შეიქმნა. ამიტომ ეს დღე 25 მაისი „აფრიკის გათავისუფლების დღედ“ ითვლება. ამ მსოფლიოში უდიდესი, რეგიონალური ორგანიზაციის მთავარი მიზანი იყო კოლონიალიზმის ყველა გამოვლინებისაგან აფრიკის გათავისუფლება. მაგრამ დამოუკიდებლობის შემდეგ არაერთი პრობლემა წარმოიშვა. თავიდან მათი ლიდერები ფიქრობდნენ, რომ ამის შემდეგ მოკლე დროში შესაძლებელი იქნებოდა დანარჩენი სამყაროსაგან უზარმაზარი ეკონომიკური ჩამორჩენილობის დაძლევა. ერთ-ერთი ყველაზე მწვავე პრობლემა იყო სიღატაკე, კოლონიალიზმის ეპოქაში კოლონიური მმართველები მხოლოდ ნედლეულის წარმოებაზე ზრუნავდნენ. ზოგჯერ ეს იყო სპილენძი, უფრო ხშირად კი რაიმე სასოფლო-სამეურნეო პროდუქცია, მაგალითად კაკაო ან ბანანი. ევროპელ ვაჭრებს გაჰქონდათ ეს ნედლეული და შემოჰქონდათ უკვე მზა პროდუქცია. ამიტომ თითქმის ყოველი მათგანის სოფლის მეურნეობა მონოკულტურულ ხასიათს ატარებდა, ანუ აშენებდნენ საექსპორტოდ გათვალისწინებულ რომელიმე ერთ კულტურას.
ასეთი პოლიტიკის ერთ-ერთი შედეგი იყო ისიც, რომ აფრიკის დამოუკიდებელ ქვეყნებში ძალიან ცოტა საკუთარი ფაბრიკა-ქარხნები არსებობდა. მოსახლეობის უმრავლესობა დასაქმებული იყო კაკაოს, ბანანის ან მიწის თხილის პლანტაციებში. კვებისათვის აუცილებელი პროდუქტების წარმოება კი სულ უფრო მცირდებოდა. რის გამოც შეიქმნა სირთულეები აფრიკელთა მზარდი მოსახლეობის სურსათით უზრუნველყოფის საქმეში. გახშირდა ხან ერთი, ხან მეორე რეგიონის შიმშილობა. ფასები საექსპორტო კულტურებზე ეცემოდა და, მაშინ ძვირდებოდა იმპორტი. ასეთმა ვითარებამ აფრიკის ქვეყნები უმძიმეს ფინანსურ მდგომარეობაში ჩააყენა. წლითიწლობით კატასტროფულად იზრდებოდა მათი საგარეო ვალი. ზოგიერთი მათგანის საექსპორტო შემოსავლის ნახევარი საგარეო ვალების დაფარვას ხმარდებოდა. ამავე დროს ბევრ ქვეყანაში სამხედრო ხარჯები გაცილებით მეტი იყო, ვიდრე განათლების და ჯანმრთელობის დაცვისთვის გამოყოფილი თანხები. ასე რომ, 1980-იან წლების დასასრულისთვის მსოფლიოს 35 ყველაზე ღარიბი ქვეყნიდან 26 ტროპიკული აფრიკის ქვეყანა იყო.
სამხედრო ხარჯების ზრდა იწვევდა აფრიკის კიდევ ერთ უმწვავეს პრობლემას - შეიარაღებულ კონფლიკტებს, როგორც ქვეყნის შიგნით მცხოვრებ ხალხებს, ასევე სხვადასხვა სახელმწიფოებს შორის. კოლონიალიზმის დროს ევროპელებმა კოლონიათა საზღვრები საკუთარი ნება-სურვილით გაავლეს. ხალხებს, რომლებსაც არაფერი საერთო არ ჰქონდათ ერთმანეთთან, ერთი ქვეყნის ფარგლებში აღმოჩნდნენ, ან, პირიქით, ერთი და იგივე ეთნიკური ჯგუფი სახელმწიფოებრივი საზღვრებით გაითიშა. განსხვავება ენაში, რელიგიაში, ცხოვრების წესში, სოციალურ მდგომარეობაში ხშირად წარმოშობს ანტიპათიას. ზოგან ეს ანტიპათია სიძულვილში გადაიზრდებოდა ხოლმე და ტომთაშორის ომებს იწვევდა. ასეთ ომებში ტროპიკულ აფრიკაში მილიონობით ადამიანი დაიღუპა. ხშირად მეომარი მხარეების უკან იდგნენ გარეშე ძალები. ამ მხრივ განსაკუთრებით აქტიურობდნენ საბჭოთა კავშირში და აშშ, რომლებსაც მსოფლიოს ამ რეგიონში ყოფილი მეტროპოლიების ადგილის დაკავება სურდათ. ეთნიკური კონფლიქტების გამომწვევია აფრიკის სახელმწიფოების საზოგადოებრივ ცხოვრებაში დამკვიდრებული ე. წ ტრაიბალიზმი, ანუ შიდატომობრივი სოლიდარობა.
პოლიტიკური მრწამსის დამოუკიდებლად აფრიკელი ლიდერი, უპირველეს ყოვლისა, თავის ტომს ეკუთვნის. როდესაც ის მინისტრი ან სახელმწიფოს მეთაური ხდება, თავდაპირველად ის თავისი სოფლის ან თავისი ტომის ინტერესებზე ზრუნავს. ამ დროს ის იყენებს ყველა საშუალებას, მათ შორის სხვა ტომის წევრების მოსპობასაც კი. აფრიკის ქვეყნებში პარტიები და მთავრობები ტომობრივ საფუძველზე იქმნება, ასევე ერთი ტომის ინტერესების შესაბამისი სახელმწიფო პოლიტიკა ტარდება იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ის ქვეყნის საერთო ინტერესებს ეწინააღმდეგება.
ამგვარად, ტრაიბალიზმი ერთპიროვნული სისტემის საფუძველი გახდა. ტრაიბალიზმთანაა დაკავშირებული ე. წ ნეპოტიზმიც ანუ თანამდებობის პირთა მიერ თავიანთი ნათესავების, ახლობლების მფარველობა, „ნათლიმამობა“. ნეპოტიზმის არსებობის დროსაც კორუფცია მაღალ დონეზეა, ის არის დამოკიდებული ამა თუ იმ პოლიტიკოსის პატიოსნებაზე და უსინდისობაზე. ის ხდება საზოგადოების ცხოვრების განუყოფელი ნაწილი.
დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ ტროპიკული აფრიკის ქვეყნების უმრავლესობამ სცადა ევროპული ყაიდის სახელმწიფოს შექმნა, ნაწილმა კი თავდაპირველად „სოციალისტური ორიენტაცია“ აირჩია, რომელიც ხელისუფლების სათავეში მოსულ ძალებს მათი ქვეყნისთვის ყველაზე შესაფერისად მიაჩნდათ. მაგრამ უტოპიურმა სოციალუსტურმა ღონისძიებებმა სავალალო შედეგები გამოიღო. ამიტომ თითქმის ყოველი მათგანი ან სამხედრო გადატრიალების შედეგად დაემხო, ან თვითონვე თქვეს უარი სოციალისტურ ორიენტაციაზე. ტროპიკული აფრიკის ქვეყნების უმრავლესობაში არმია აღმოჩნდა ერთადერთი საერთო სახალხო ძალა, ამიტომ 1990-იან წლების დასაწყისში 17 სახელმწიფოს სამხედროები მართავდნენ. ამ პერიოდისათვის ნათელი გახდა, რომ დამოუკიდებლობა კი დიდი მონაპოვარი იყო თითოეული მათგანისთვის, მაგრამ ამ სახელმწიფოებში მცხოვრები ხალხებისთვის კეთილდღეობა ჯერ კიდევ არ იყო დამდგარი.
პოლიტიკა
აფრიკის კონტინენტზე 54 სუვერენული სახელმწიფოა. მათი უმრავლესობა დამოუკიდებელი გახდა 50-იან 60-იან წლებში აფრიკის ევროპული კოლონიზაციის დასრულების შემდეგ. დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ ბევრ აფრიკულ სახელმწიფოში დაიწყო სამოქალაქო ომები, რომლებიც ზოგჯერ მოსახლეობის ამა თუ იმ ჯგუფის მასიურ გენოციდში გადაიზარდა. ბევრ ქვეყანაში დამყარდა დიქტატორული რეჟიმები. პოლიტიკური არასტაბილურობა, კორუფციის მაღალი დონე, ადამიანის უფლებების უგულველყოფა, სიღარიბე აფრიკული სახელმწიფოების წინაშე მდგარი ტიპური პრობლემებია.
აფრიკის კავშირი არის ფედერაცია, რომელიც ყველა აფრიკულ ქვეყანას მოიცავს მაროკოს გარდა. კავშირი ჩამოყალიბდა 2001 წლის 26 ივნისს შტაბ-ბინით ადის-აბებაში. 2004 წლის ივლისში აფრიკის კავშირის პან-აფრიკული პარლამენტი მიდრანდში გავიდა, სამხრეთ აფრიკაში, თუმცა ადამიანთა უფლებების აფრიკის კომისია ადის-აბებაში დარჩა. აფრიკის კავშირს საპარლამენტო მთავრობა ჰყავს, ცნობილი როგორც აფრიკის კავშირის მთავრობა, რომელიც საკანონმდებლო, იურიდიული და აღმასრულებელი ორგანოებისგან შედგება, რომელსაც მართავს აფრიკის კავშირის პრეზიდენტი, რომელიც ასევე პან-აფრიკული პარლამენტის პრეზიდენტია. აფრიკის კავშირის პრეზიდენტად ირჩევენ პან-აფრიკული პარლამენტის წევრს უმრავლესობის მხადარჭერით.
პრეზიდენტი გერტრუდ იბენგვე მონგელა აფრიკის კავშირის მიმდინარე მეთაურია. პარლამენტის მიერ არჩეულ იქნა 2004 წლის მარტში, ხუთი წლის ვადით. პან-აფრიკული პარლამენტი შედგება 265 კანონმდებლისგან, ხუთი წევრით აფრიკის კავშირის ყოველი წევრი ქვეყნიდან. წევრების 21 % ქალია.
გაუმართლებელი სახელმწიფო პოლიტიკით, არათანასწორი გლობალური ვაჭრობის პოლიტიკითა და გლობალური კლიმატის ცვლილების ეფექტების გამო აფრიკის მნიშვნელოვანი ნაწილი გავრცელებული შიმშილის მსხვერპლი გახდა. აფრიკის ტერიტორიის დიდ ნაწილზე მოსახლეობის არსებობისთვის არაადექვატური წყლისა და საკვების განაწილების სისტემაა. ის რაც კოლონიალიზმის პერიოდში მსოფლიოს ოქროს 90 %-ის მომწოდებელი იყო, ამჟამად დედამიწაზე უღარიბესი კონტინენტია და მისი უმდიდრესი რესურსები სხვა კონტინენტებს ხმარდება. დაავადებების გავრცელებაც ასევე პრობლემატურია, განსაკუთრებით კი ადამიანის იმუნოდეფიციტის ვირუსის და მასთან დაკავშირებული იმუნიტეტის ნაკლებობის სინდრომის (შიდსი), რომელიც მომაკვდინებელი ეპიდემია გახდა კონტინენტისთვის.
ბოლო დროს შეიმჩნევა აფრიკის ორგანიზაციების და სახელმწიფოების ურთიერთობის გაღრმავება. კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკის (ყოფილი ზაირი) სამოქალაქო ომის დროს მასში ჩაერია მეზობელი აფრიკული ქვეყნები (არააფრიკული მდიდარი ქვეყნების ნაცვლად). 1998 წელს კონფლიქტის დაწყებიდან მსხვერპლმა 4 მილიონს მიაღწია. აფრიკის კავშირის მსგავსი პოლიტიკური ასოციაციები იმედს იძლევიან, რომ კონტინენტის მრავალი ქვეყანა უფრო მეტ ურთიერთდახმარებასა და მშვიდობის შენარჩუნებას შეძლებს. აფრიკაში დღემდე ხშირია ადამიანის უფლებების დარღვევა, ხშირად სახელმწიფოს მეთვალყურეობის ქვეშ. ამგვარი დარღვევების უმეტესობა პოლიტიკური მიზეზებით ხდება, ხშირად როგორც სამოქალაქო ომის გვერდითი მოვლენა. ამგვარ ქვეყანათა რიგშია კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკა, სიერა ლეონე, ლიბერია, სუდანი, ზიმბაბვე და კოტ დ'ივუარი.
ტერიტორიები და რეგიონები
თანამედროვე აფრიკის პოლიტიკური რუკა ძირითადად ჩამოყალიბდა მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ. მხოლოდ ეთიოპია და ლიბერია არ ყოფილა კოლონიური ქვეყანა. აფრიკის ისტორიაში მნიშვნელოვანი წელი იყო 1960 წელი, როდესაც პოლიტიკური დამოუკიდებლობა მიიღო 17 სახელმწიფომ. XX საუკუნის 70-იან წლებში მოწესრიგდა ე. წ „სამხრეთ როდეზიის“ პრობლემა, ხოლო 1994 წელს სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკაში მოეწყო, პირველი არარასობრივი არჩევნები. დღეისთვის კონტინენტზე 55 დამოუკიდებელი სახელმწიფოა (დასავლეთ საჰარის ჩათვლით). სერიოზულ პრობლემას წარმოადგენს დასავლეთ საჰარის საკითხი, ეს ტერიტორია 1976 წლამდე იმყოფებოდა ესპანელთა მმართველობის ქვეშ. დღეს აღნიშნული ტერიტორია ოკუპირებულია მაროკოს მიერ.
დამოუკიდებელი ქვეყნები
| № | ქვეყნები[2] | ფართობი (კმ²) |
მოსახლეობა (2009) |
სიმჭიდროვე (ად./კმ²-ზე) |
დედაქალაქი |
|---|---|---|---|---|---|
| აღმოსავლეთი აფრიკა: | 6 382 018 | 315 085 905 | 49,4 | ||
| 1 | 27 830 | 8 988 091[3] | 322,9 | გიტეგა | |
| 2 | 2170 | 752 438[3] | 346,7 | მორონი | |
| 3 | 23 000 | 516 055[3] | 22,4 | ჯიბუტი | |
| 4 | 121 320 | 5 647 168[3] | 46,5 | ასმერა | |
| 5 | 1 127 127 | 85 237 338[3] | 75,6 | ადის-აბება | |
| 6 | 582 650 | 39 002 772[3] | 66,0 | ნაირობი | |
| 7 | 587 040 | 20 653 556[3] | 35,1 | ანტანანარივუ | |
| 8 | 118 480 | 14 268 711[3] | 120,4 | ლილონგვე | |
| 9 | 2040 | 1 284 264[3] | 629,5 | პორტ-ლუი | |
| 10 | 801 590 | 21 669 278[3] | 27,0 | მაპუტუ | |
| 11 | 26 338 | 10 473 282[3] | 397,6 | კიგალი | |
| 12 | 619 745 | 8 260 490 [3] | 13,33 | ჯუბა | |
| 13 | 455 | 87 476[3] | 192,2 | ვიქტორია | |
| 14 | 637 657 | 9 832 017[3] | 15,4 | მოგადიშო | |
| 15 | 945 087 | 41 048 532[3] | 43,3 | დოდომა | |
| 16 | 236 040 | 32 369 558[3] | 137,1 | კამპალა | |
| 17 | 752 614 | 11 862 740[3] | 15,7 | ლუსაკა | |
| ცენტრალური აფრიკა: | 6 613 253 | 121 585 754 | 18,4 | ||
| 18 | 1 246 700 | 12 799 293[3] | 10,3 | ლუანდა | |
| 19 | 475 440 | 18 879 301[3] | 39,7 | იაუნდე | |
| 20 | 622 984 | 4 511 488[3] | 7,2 | ბანგი | |
| 21 | 1 284 000 | 10 329 208[3] | 8,0 | ნჯამენა | |
| 22 | 342 000 | 4 012 809[3] | 11,7 | ბრაზავილი | |
| 23 | 2 345 410 | 68 692 542[3] | 29,2 | კინშასა | |
| 24 | 28 051 | 633 441[3] | 22,6 | მალაბო | |
| 25 | 267 667 | 1 514 993[3] | 5,6 | ლიბრევილი | |
| 26 | 1001 | 212 679[3] | 212,4 | სან-ტომე | |
| ჩრდილოეთი აფრიკა: | 8 532 989 | 210 949 706 | 24,7 | ||
| 27 | 2 381 740 | 34 178 188[3] | 14,3 | ალჟირი | |
| 28 | 1 001 450 | 83 082 869[3] | 82,9 | კაირო | |
| 29 | 1 759 540 | 6 310 434[3] | 3,6 | ტრიპოლი | |
| 30 | 446 550 | 34 859 364[3] | 78,0 | რაბატი | |
| 31 | 1 886 068 | 30 894 000[5] | 16,4 | ხართუმი | |
| 32 | 163 610 | 10 486 339[3] | 64,1 | ტუნისი | |
| 33 | 266 000 | 405 210[3] | 1,5 | ელ-აიუნი | |
| ესპანეთის და პორტუგალიის ადმინისტრაციული ტერიტორიები ჩრდილოეთ აფრიკაში: | |||||
| 7492 | 1 694 477 (2001) | 226,2 | ლას-პალმასი, სანტა-კრუს-დე-ტენერიფე | ||
| 797 | 245 000 (2001) | 307,4 | ფუნშალი | ||
| სამხრეთი აფრიკა: | 2 693 418 | 56 406 762 | 20,9 | ||
| 34 | 600 370 | 1 990 876[3] | 3,3 | გაბორონე | |
| 35 | 30 355 | 2 130 819[3] | 70,2 | მასერუ | |
| 36 | 390 580 | 11 392 629[3] | 29,1 | ჰარარე | |
| 37 | 825 418 | 2 108 665[3] | 2,6 | ვინდჰუკი | |
| 38 | 1 219 912 | 49 052 489[3] | 40,2 | ბლუმფონტეინი, კეიპტაუნი, პრეტორია[9] | |
| 39 | 17 363 | 1 123 913[3] | 64,7 | მბაბანე | |
| დასავლეთი აფრიკა: | 6 143 603 | 296 178 855 | 48,2 | ||
| 40 | 112 620 | 8 791 832[3] | 78,0 | პორტო-ნოვო | |
| 41 | 274 200 | 15 746 232[3] | 57,4 | უაგადუგუ | |
| 42 | 4033 | 429 474[3] | 107,3 | პრაია | |
| 43 | 322 460 | 20 617 068[3] | 63,9 | აბიჯანი,[10] იამასუკრო | |
| 44 | 11 300 | 1 782 893[3] | 157,7 | ბანჯული | |
| 45 | 239 460 | 23 832 495[3] | 99,5 | აკრა | |
| 46 | 245 857 | 10 057 975[3] | 40,9 | კონაკრი | |
| 47 | 36 120 | 1 533 964[3] | 42,5 | ბისაუ | |
| 48 | 111 370 | 3 441 790[3] | 30,9 | მონროვია | |
| 49 | 1 240 000 | 12 666 987[3] | 10,2 | ბამაკო | |
| 50 | 1 030 700 | 3 129 486[3] | 3,0 | ნუაქშოტი | |
| 51 | 1 267 000 | 15 306 252[3] | 12,1 | ნიამეი | |
| 52 | 923 768 | 149 229 090[3] | 161,5 | აბუჯა | |
| 53 | 196 190 | 13 711 597[3] | 69,9 | დაკარი | |
| 54 | 71 740 | 6 440 053[3] | 89,9 | ფრიტაუნი | |
| 55 | 56 785 | 6 019 877[3] | 106,0 | ლომე | |
| სულ | 30 365 281 | 1 000 206 982 | 33,0 | ||
დამოკიდებული ტერიტორიები
| № | ტერიტორიები | ფართობი (კმ²) |
მოსახლეობა (2009) |
სიმჭიდროვე (ად./კმ²-ზე) |
დედაქალაქი |
|---|---|---|---|---|---|
| აღმოსავლეთი აფრიკა: | 2886 | 1 050 765 | 364,09 | ||
| 1 | 374 | 223 765[3] | 489,7 | მამუდზუ | |
| 2 | 2512 | 827 000 | 296,2 | სენ-დენი | |
| ჩრდილოეთი აფრიკა: | 32 | 137 916 | 4309,88 | ||
| 3 | 20 | 71 505 (2001) | 3575,2 | — | |
| 4 | 12 | 66 411 (2001) | 5534,2 | — | |
| დასავლეთი აფრიკა: | 410 | 7637 | 14,4 | ||
| 5 | 410 | 7637[3] | 14,4 | ჯეიმსტაუნი | |
| სულ | 3328 | 1 196 318 | 359,47 |
ეკონომიკა
მიუხედავად ბუნებრივი რესურსების სიუხვისა, აფრიკა მრავალ მიზეზთა გამო მსოფლიოს უღარიბეს და ყველაზე ნაკლებგანვითარებულ კონტინენტად რჩება. გაეროს ჰუმანური განვითარების მოხსენების თანახმად 2003 წელს ყველაზე ჩამორჩენილი 25 ქვეყნიდან ყველა აფრიკიდან იყო.
ზოგიერთ რეგიონში, განსაკუთრებით ბოტსვანაში და სამხრეთ აფრიკაში ეკონომიკური ზრდა შეინიშნება. ეს უკანასკნელი მდიდარია ბუნებრივი რესურსებით და ოქროსა და ალმასების მსოფლიოს წამყვანი მწარმოებელია, ასევე კარგად ჩამოყალიბებული ლეგალური სისტემა აქვს. სამხრეთ აფრიკას ასევე ხელი მიუწვდება ფინანსურ კაპიტალთან, მრავალ ბაზრებთან, გამოცდილ მუშახელთან და პირველი კლასის ინფრასტრუქტურასთან მთელი ქვეყნის მასშტაბით.
ბოტსტვანას (ასევე ალმასების უდიდესი მწარმოებელი) ბიუჯეტის მეოთხედზე მეტი მისი დედაქალაქი გაბორონეს ინფრასტრუქტურის გაუმჯობესებაზე იხარჯება. ზოგიერთი სხვა აფრიკული სახელმწიფოც შედარებით პროგრესს განიცდის, მათ შორის განა, კენია, კამერუნი და ეგვიპტე.
ნიგერიას მსოფლიოში ერთ-ერთი უდიდესი ნავთობის მარაგი აქვს, უდიდესი მოსახლეობა აფრიკის ქვეყნებს შორის, და ერთ-ერთი ყველაზე სწრაფად მზარდი ეკონომიკა მსოფლიოში.
ბოლო ათწლეულში აფრიკის ეკონომიკამ შესამჩნევი ზრდა დაიწყო და საშუალოდ 5 %-ს მიაღწია წლიურად. თუმცა ზოგიერთ ქვეყანაში ზრდა გაცილებით მაღალია (საშ. +10 %), მაგ. ანგოლაში, სუდანში და ეკვატორულ გვინეაში. სამივე მათგანმა ბოლო დროს ნავთობის მოპოვება დაიწყო.
ბოლო პერიოდში აფრიკის ქვეყნებში სწრაფი ტემპებით ვითარგება მომსახურების სფერო, ბევრი ქვეყანა დიდ ყურადღებას უთმობს ტურისტული ინდუსტრიის განვითარებას. ტურიზმიდან შემოსავალი მნიშვნელოვანი წყარო გახდა ისეთი ქვეყნებისთვის, როგორებიცაა: ეგვიპტე, ტუნისი, სენეგალი, უგანდა, კომორის კუნძულები. ტურიზმი ასევე ფეხს იდგავს: ზიმბაბვეში, მადაგასკარში. ტექნიკური თვალსაზრისით აფრიკის ინდუსტრიის ყველაზე განვითარებული დარგი არის მოპოვებითი მრეწველობა. ჩრდილოეთსა და დასავლეთში მოიპოვებენ ნავთობს და გაზს, აქ მნიშვნელოვანია უცხოური კაპიტალის როლი.
მიუხედავად იმისა, რომ შედარებით სწრაფი ტემპებით იზრდება კონტინენტის გადამამუშავებელი მრეწველობა, ეკონომიკაში მისი როლი ჯერაც მცირეა. მრეწველობის ეს დარგი ძირითადად განვითარებულია სარ-ში, ეგვიპტეში ალჟირში, ნიგერიაში. განვითარდა შავი და ფერადი მეტალურგია, მანქანათმშენებლობა, ქიმიური მრეწველობა. რაც შეეხება სოფლის მეურნეობას, აქ წამყვანი დარგია მემცენარეობა. საექსპორტო კულტურებიდან აღსანიშნავია: კაკაო, ყავა, ბანანი, ჩაი, არაქისი. კაკაოს უდიდესი მწარმოებლებია განა და კოტ-დ’ივუარი. ყავა გავრცელებულია ტროპიკულ აფრიკაში, გამოირჩევა: კოტ-დ’ივუარი, ეთიოპია, უგანდა, ანგოლა. მეცხოველეობა გამოირჩევა დაბალპროდუქტიულობით. აფრიკის ყველაზე ნაყოფიერია, კონტინენტის აღმოსავლეთი მხარე, სადაც ძირითადად მოჰყავთ საექსპორტო კულტურები. გვალვიან ადგილებში ძირითადად განვითარებულია სასაძოვრო მესაქონლეობა. სანაპირო რაიონებთან და ტბებთან განვითარებულია მეთევზეობა.
დემოგრაფია
| ადამიანური განვითარების პოტენციალის ინდექსის მაჩვენებელი აფრიკაში (2004). | |||
|
აფრიკის დაახლოებით 800 მლნ-იანი მოსახლეობა ეთნიკური და რასობრივი შემადგენლობით მრავალფეროვანია.
საჰარის ჩრდილოეთით მცხოვრები მოსახლეობა განეკუთვნება ევროპეიდულ რასას (არაბები, ბერბერები). მეშვიდე საუკუნეში არაბების მოსვლასთან ერთად აქ გავრცელდა არაბული ენა და ისლამი.
საჰარის სამხრეთით მცხოვრები მკვიდრი მოსახლეობა განეკუთვნება ნეგროიდულ რასას. სხვადასხვა ბანტუს ენებზე (ნიგერ-კონგოს ენათა ოჯახის ნაწილი) მოლაპარაკე ხალხი შეადგენს სამხრეთი, ცენტრალური და აღმოსავლეთი აფრიკის მოსახლეობის უმრავლესობას. დასავლეთი აფრიკა დასახლებულია ნიგერ-კონგოს სხვა ენებზე მოლაპარაკე ხალხით. აღმოსავლეთი და ცენტრალური აფრიკაში აგრეთვე ცხოვრობენ აფრო-აზიულ ენებზე მოლაპარაკე ეთიოპიელები და სომალელები, ასევე სხვადასხვა ნილო-საჰარულ ენებზე მოლაპარაკე ხალხი. სამხრეთ აფრიკაში მცირე რაოდენობით გვხვდებიან ჰოტენტოტები და ბუშმენები, რომელთაც ბანტუს ჩრდილოეთიდან მიგრაციამდე მთელი სამხრეთ აფრიკის ტერიტორია ეკავათ.
ევროპული კოლონიზაციის პერიოდიდან აფრიკის ტერიტორიაზე გაჩნდა ევროპელი თეთრკანიანების მნიშვნელოვანი ჯგუფები. მათი შთამომავლები არიან სამხრეთ აფრიკის თეთრკანიანები (აფრიკანერები, ინგლისელი სამხრეთ აფრიკელები).
რელიგიური აღმსარებლობის მიხედვით აფრიკელების 40 % ქრისტიანია, 40 % მუსლიმი. დანარჩენი 20 % ადგილობრივი აფრიკული რელიგიების მიმდევარია. ისლამი ჩრდილოეთ აფრიკის გარდა გავრცელებულია აღმოსავლეთ აფრიკაში. აფრიკელი ქრისტიანების უმრავლესობას წარმოადგენს ევროპული კოლონიზაციის პერიოდში გაქრისტიანებული მკვიდრი მოსახლეობა. აფრიკა აგრეთვე არის ეთიოპიის მსოფლიოში ერთ–ერთი უძველესი ორთოდოქსული ქრისტიანული ეკლესიის სამშობლო.
აფრიკის მოსახლეობა ტერიტორიულად არათანაბრადაა განაწილებული. მოსახლეობის განლაგებაზე, მხოლოდ ბუნებრივი პირობები არ ახდენს გავლენას, არამედ ისტორიული ფაქტორიც, პირველ ყოვლისა კი მონათვაჭრობის შედეგები და ხანგრძლივი დროის მანძილზე კოლონიური რეჟიმის არსებობა. შედარებით მჭიდროდაა დასახლებული ხმელთაშუა ზღვის, გვინეის ყურის და კონტინენტის სამხრეთ-დასავლეთი სანაპიროები, მოსახლეობის ყველაზე მაღალი სიმჭიდროვეა, ნილოსის დელტაში, სადაც 1 კვ. კმ-ზე 1000 კაცზე მეტი მოდის. საჰარის უდაბნოში რომელსაც კონტინენტის 1/4 უკავია, ცხოვრობს მთელი მოსახლეობის 1 %-ზე ნაკლები, მის ზოგიერთ რეგიონში კი საერთოდ არ არის მუდმივი მოსახლეობა.
რასები
მკვლევართა აზრით აფრიკა თანამედროვე ადამიანის წინაპართა სამშობლოა. აღმოსავლეთ აფრიკაში 2,7 მლნ. წლის ასაკის ქანებს შორის აღმოაჩინეს ადამიანის ჩონჩხის ნაშთები. შესაძლებელია რომ ის იყო გონიერი ადამიანის წინაპარი. ეთიოპიაში მეცნიერებმა უძველესი ადამიანის ასაკი დაადგინეს — დაახლოებით 4 მილიონი წელი. ფიქრობენ რომ იგი ტანდაბალი იყო, ჰქონდა მაგარი კბილები და მცენარეულობებით იკვებებოდა. დღეისთვის აფრიკაში ცხოვრობს სამივე რასის ხალხი: ევროპელები, ეკვატორული (ნეგროიდული) და მონღოლოიდური. კონტინენტის მცხოვრებთა დიდ ნაწილს მკვიდრი მოსახლეობა — ნეგროიდები შეადგენენ.
მკვიდრ მოსახლეობას მიაკუთვნებენ აგრეთვე ჩრდილოეთ აფრიკაში უძველესი დროიდან მცხოვრებ, არაბებს და ბერძნებს, რომლებიც ევროპული რასის სამხრეთ შტოს მიეკუთვნებიან. მათი სალაპარაკო ენა ძირითადად არაბულია. ნეგროიდები კონტინენტის ძირითად ნაწილში ცხოვრობენ. მათთვის დამახასიათებელია შავი კანი, მუქი ფერის თმა და თვალები, წაგრძელებული თავის ქალა, ვიწრო ცხვირი და ოვალური სახე. ისინი ცხოვრობენ საჰარის სამხრეთით, კონტინენტის დიდ ნაწილზე და ქმნიან ეკვატორული რასის აფრიკულ შტოს. ნეგროიდებს შორის განსხვავებაა კანის ფერის, სიმაღლის და თავის ქალის მოყვანილობის მიხედვით. სიმაღლით გამოირჩევიან ნილოტის ხალხები, რომლებიც ნილოსის ზემო წელსა და ვიქტორიის ტბის აღმოსავლეთით ცხოვრობენ. მათი საშუალო სიმაღლეა 180-200 სმ. ნილოსის ზემო დინების მიდამოებში ნეგროიდები ძალიან მუქი, თითქმის შავი ფერის კანით გამოირჩევიან.
ეკვატორული ტყეების ნეგროიდები — პიგმეები დაბლები (150 სმ-ზე დაბალი) არიან. ბერძნული სიტყვა „პიგმიოს“ სიტყვასიტყვით „მუშტისტოლა ხალხს“ ნიშნავს, ქართულ ენაზე კი მას კარგად ეხამება სიტყვა „ცეროდენა“. მათ კანის ფერი შედარებით უფრო ღია აქვთ, ვიდრე სხვა ნეგროიდებს, ტუჩები თხელი. პიგმეები ტყის მობინადრეები არიან. ტყე მათთთვის სახლი და არსებობის მთავარი საშუალებაა, ისინი აფრიკის ყველაზე მცირერიცხოვანი ხალხი არიან.
სამხრეთ აფრიკის უდაბნოებსა და ნახევარუდაბნოებში ცხოვრობენ ბუშმენები და ჰოტენტოტები. მათ აქვთ მოყვითალო ყავისფერი კანი და ბრტყელი სახე, რითაც ისინი მონღოლოიდებს ჰგვანან. ბუშმენები პიგმეებივით ტანდაბალნი, მაგრამ ძვალწვრილნი არიან („ბუშმანი“ სიტყვასიტყვით „ბუჩქის კაცს“ ნიშნავს). ევროპელი დამპყრობელების წყალობით მათი რიცხვი საგრძნობლად შემცირდა.
ზოგიერთი მკვლევარი ეთიოპიელებს გარდამავალ რასას მიაკუთვნებს. ისინი გამოირჩევიან ღია, მაგრამ მოწითალო ფერის კანით. ეთიოპიელები გარეგნობით ახლოს არიან ევროპული რასის სამხრეთის შტოსთან. სიტყვასიტყვით „ეთიოპი“ — „მზით დამწვარს“ ნიშნავს. მალაგასიელები მონღოლოიდური და ნეგროიდული რასის შერევით წარმოიქმნა. მოსული ევროპეიდული წარმოშობის მოსახლეობა ძირითადად ხელსაყრელი პირობების მქონე ადგილებში ცხოვრობს და კონტინენტის მოსახლეობის მცირე ნაწილს შეადგენს. ჩრდილოეთ აფრიკაში, ხმელთაშუა ზღვის სანაპიროს გასწვრივ, ცხოვრობენ ფრანგები, ხოლო კონტინენტის უკიდურეს სამხრეთში — აფრიკანერები (ნიდერლანდებიდან გადმოსახლებულთა შთამომავლები), ინგლისელები და სხვ.
ენები
მრავალი ვარაუდით აფრიკაში ათასზე მეტი ენაა გავრცელებული, რომელთა უმრავლესობა აფრიკული წარმოშობისაა, დანარჩენი კი ევროპული. აფრიკა მსოფლიოში ყველაზე პოლიგლოტი ქვეყანაა, აქ ჩვეულებრივი მოვლენაა რამდენიმე აფრიკულ ენასთან ერთად ერთი ან ორი ევროპული ენის ცოდნა. აფრიკაში სულ ოთხი ენობრივი ოჯახია.
- აფრო-აზიური ენების ოჯახში 240 ენა და 285 მილიონი ადამიანია, რომელთა უმრავლესობა აღმოსავლეთ და ჩრდილოეთ აფრიკაში, საჰელში და სამხრეთ-დასავლეთ აზიაშია გავრცელებული.
- ნილოს-საჰარის ენების ოჯახი ასზე მეტ ენას შეიცავს და 30 მილიონი მოსაუბრე ჰყავს. ეს ენები ძირითადად გავრცელებულია ჩადში, ეთიოპიაში, კენიაში, სუდანში, უგანდაში და ჩრდ. ტანზანიაში.
- ნიგერიულ-კონგოური ენების ოჯახი მოიცავს სუბსაჰარის აფრიკის უმეტესობას და სავარაუდოდ ყველაზე ვრცელი ენობრივი ოჯახია მსოფლიოში განსხავებული ენების მიხედვით. მათი უმრავლესობა ბანტუს ენებია, რომლებზეც სუბსაჰარის აფრიკაში საუბრობენ.
- ხოისური ენების ოჯახში დაახლოებით ორმოცდაათი ენაა და სამხრეთ აფრიკაში გავრცელებული 120 000 ადამიანში. ხოისურ ენათა უმრავლესობა გადაშენების პირასაა მისული. ხოი და სან ხალხი აფრიკის ამ ნაწილის აბორიგენ მცხოვრებლებად არიან მიჩნეული.
კოლონიალიზმის შედეგად თითქმის ყველა აფრიკულმა ქვეყანამ ოფიციალურ ენად მიიღო მათი კონტინენტისთვის უცხო ენა, თუმცა ამჟამად რამდენიმე მათგანი პარალელურად მშობლიურ ენასაც იყენებს (მათ შორის სუაჰილი). მრავალ ქვეყანაში ინგლისური და ფრანგული (იხ. აფრიკული ფრანგული) გამოიყენება საზოგადოებრივ სფეროში მთავრობაში, კომერციაში, განათლებასა და მედიაში. აქ გავრცელებულ სხვა არააფრიკულ ენებს შორისაა არაბული, პორტუგალიური, აფრიკაანსი და მალაგასიური.
კულტურა
რთული გეოგრაფიული და კლიმატური პირობების მიუხედავად, აფრიკის კონტინენტზე მაინც წარმოიშვა ბევრი კულტურა და ცივილიზაცია. თუმცა ისეთმა გარეშე ძალებმა, როგორც თავდაპირველად არაბებმა, ხოლო შემდეგ ევროპელებმა, გამანადგურებელი ეფექტი მოახდინეს აფრიკული ცხოვრების განვითარებაზე.
აფრიკა, სავარაუდოდ, ადამიანთა მოდგმის აკვანს წარმოადგენდა. ანთროპოლოგებმა ტანზანიაში აღმოაჩინეს ადამიანის ჩონჩხი და შრომის პრიმიტიული იარაღების ნაშთები, რომლებიც 2 მილიონი წლითაა დათარიღებული. მართალია, ამ მემკვიდრეობის ზუსტი კვალი დიდი კამათის საგანს წარმოადგენს, მაგრამ სრულიად საფუძვლიანია ვივარაუდოთ, რომ თანამედროვე ადამიანის წინაპრები სწორედ აფრიკის კონტინენტზე წარმოიშვნენ.
აფრიკული კულტურა ისტორიის მანძილზე განიცდიდა უცხოური კულტურების გავლენას და თავის მხრივ ზემოქმედებას ახდენდა სხვა ქვეყნების და კონტინენტების კულტურაზე. უდიდესი წვლილი შეიტანა თანამედროვე ცივილიზაციის განვითარებაში, ძველმა ეგვიპტემ. აფრიკის კონტინენტზე არსებობს 2000-ზე მეტი ადგილობრივი ენა, აქედან 400 ნიგერიაში. ეს ყველაფერი კონტინენტის მაღალ კულტურაზე მეტყველებს. აფრიკის ქვეყნების კულტურის ფონზე გამოირჩევიან: ნკეტია (ბენინელი კოპოზიტორი), ენო ბელინგია (კამერუნელი კომპოზიტორი), აფუორქ თექლე (ეთიოპიელი მხატვარი), ეზეკილ მპხალელე (ლიტერატურა, სარი), ჩინუა აჩები (ლიტერატურა, ნიგერია) და ა. შ.
იუნესკოს მსოფლიოს ბუნებრივი ლანდშაფტის და უნიკალური ისტორიული არქიტექტურულ მემკვიდრეობათა შორის, აფრიკის კონტინენტზე 78 ობიექტი მდებარეობს. აქედან აღსანიშნავია: ტიმგალი (ალჟირი), ამოეას მეფის სასახლე (ბენინი), ჯენე (ქალაქის ძველი ნაწილი, მალი), ომოს ეროვნული პარკი (ეთიოპია).
უდაბნოს ბარიერი
ძვ. წ. 8000 წელს ჩრდილოეთ აფრიკის გამწვანებულ და ნაყოფიერ მიწებზე სახლობდა ქვის ხანის ხალხი. ცნობები მათ შესახებ შემორჩენილია იმ ნახატებში, რომლებიც შესრულებულია გამოქვაბულების კედლებზე. მოგვიანებით ძვ. წ. 4000-2000 წლების შუალედში, ამ კონტინენტზე კლიმატი საგრძნობლად შეიცვალა, მიწა გამოშრა და გაჩნდა საჰარას ვრცელი უდაბნო. ამის შემდეგ საჰარის სამხრეთით მდებარე აფრიკის ტერიტორიების განვითარება საგრძნობლად შენელდა. ხალხს საუკუნეები დასჭირდა იმისათვის, რომ შეემუშავებინა ახალი ტექნოლოგიები და საშუალებები უდაბნოს ბარიერის გადასალახად. ამასობაში კი, ჩრდილოეთ აფრიკის კულტურა ხმელთაშუა ზღვის კულტურების გვარდით ვითარდებოდა, თავდაპირველად ძველი ეგვიპტის გავლენით, მოგვიანებით კლასიკურ კულტურებთან შერწყმით (ბერძნული და რომაული), ხოლო შემდგომ ისლამური სამყაროს კვალდაკვალ.
აფრიკის დანარჩენ ტერიტორიაზე ცივილიზაცია ვითარდებოდა გეოგრაფიული მდებარეობითა და კლიმატური პირობების გათვალისწინებით. მდებარეობა მოიცავდა უდაბნოებისა და ეკვატორული ტყეების ვრცელ ტერიტორიებს, მაღალ ზეგნებზე მდინარეები ჩაედინებოდა უზარმაზარ ჩანჩქერებად, რომლებიც შეუძლებლად ხდიდა ამ მდინარეების სავაჭრო და სატრანსპორტო გამოყენებას. მიუხედავად ამისა, საჰარის ქვედა ტერიტორიებზე მაინც ვითარდებოდა სოფლის მეურნეობა. ძვ. წ. 200 წელს ჩრდილო-აღმოსავლეთით დაიწყეს რკინის დამუშავება; მის სამხრეთით პროგრესი ნელი ტემპით მიმდინარეობდა, თუმცა ახ. წ. 1200 წელს მხოლოდ პიგმეები და ბუშმენებიღა ცხოვრობდნენ ქვის ხანაში. მიუხედავად ამისა, სოფლის მეურნეობის ტექნოლოგიები მაინც პრიმიტიული იყო, აქ არ არსებობდა ურემი და გუთანიც კი.
მუსიკა და ცეკვა
კულტურის დარგებს შორის განსაკუთრებით გამოიყოფა სახვითი ხელოვნება, მუსიკა და ცეკვა. აფრიკაში მცხოვრებ თითქმის ყველა ხალხს აქვს, თავისი ინდივიდვსლური მუსიკალური კულტურა, სიმღერების და ცეკვების თავისი ტრადიცია. მათი უმეტესობა უკავშირდება ნადირობას და მიწადმოქმედებას. იმისათვის რომ ნადირობა წარმატებით დამთავრებულიყო, ხალხი მართავდა დიდ წარმოდგენებს ცეკვების და მუსიკის თანხლებით. აფრიკელი ხალხის მუსიკალურ ცხოვრებაში განსაკუთრებულ როლს თამაშობდა დოლი.
იხილეთ აგრეთვე
ლიტერატურა
- Asante, Molefi (2007). The History of Africa. USA: Routledge. ISBN 0-415-77139-0.
- Clark, J. Desmond (1970). The Prehistory of Africa. London: Thames and Hudson. ISBN 978-0-500-02069-2.
- Crowder, Michael (1978). The Story of Nigeria. London: Faber. ISBN 978-0-571-04947-9.
რესურსები ინტერნეტში
| აფრიკა ვიქსიკონში | |
| აფრიკა ვიკისაწყობში |
- allAfrica.com ახალი ამბები, მოვლენები და სტატისტიკა.
- Afrika.no დაარქივებული 2008-10-02 საიტზე Wayback Machine. ფოტოები და ინფორმაცია.
- The Index on Africa
- Africa
- Aluka
- Atlas of Our Changing Environment: Africa დაარქივებული 2009-12-04 საიტზე Wayback Machine.
სქოლიო
- ↑ 2013 WORLD POPULATION. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2017-10-20. ციტირების თარიღი: 2015-03-04.
- ↑ Continental regions as per UN categorisations/map.
- ↑ 3.00 3.01 3.02 3.03 3.04 3.05 3.06 3.07 3.08 3.09 3.10 3.11 3.12 3.13 3.14 3.15 3.16 3.17 3.18 3.19 3.20 3.21 3.22 3.23 3.24 3.25 3.26 3.27 3.28 3.29 3.30 3.31 3.32 3.33 3.34 3.35 3.36 3.37 3.38 3.39 3.40 3.41 3.42 3.43 3.44 3.45 3.46 3.47 3.48 3.49 3.50 3.51 3.52 3.53 3.54 3.55 USCensusBureau:Countries and Areas Ranked by Population: 2009
- ↑ ეგვიპტე is generally considered a transcontinental country in Northern Africa (UN region) and Western Asia; population and area figures are for African portion only, west of the Suez Canal.
- ↑ „Discontent over Sudan census“. News24. 21 May 2009. ციტირების თარიღი: 8 July 2011.
- ↑ Western Sahara is disputed between the Sahrawi Arab Democratic Republic, who administer a minority of the territory, and Morocco, who occupy the remainder.
- ↑ The Spanish კანარის კუნძულები, of which Las Palmas de Gran Canaria are Santa Cruz de Tenerife are co-capitals, are often considered part of Northern Africa due to their relative proximity to Morocco and Western Sahara; population and area figures are for 2001.
- ↑ The Portuguese Madeira Islands are often considered part of Northern Africa due to their relative proximity to Morocco; population and area figures are for 2001.
- ↑ ბლუმფონტეინი is the judicial capital of South Africa, while კეიპტაუნი is its legislative seat, and პრეტორია is the country's administrative seat.
- ↑ იამასუკრო არის ოფიციალური დედაქალაქი, ხოლო აბიჯანი არის დეფაქტო დედაქალაქი
- ↑ The Spanish exclave of Ceuta is surrounded on land by Morocco in Northern Africa; population and area figures are for 2001.
- ↑ The Spanish exclave of Melilla is surrounded on land by Morocco in Northern Africa; population and area figures are for 2001.
| ||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||