საფრანგეთი

საფრანგეთის რესპუბლიკა
საფრანგეთის რესპუბლიკა; République française; საფრანგეთი
დროშა	გერბი
	დევიზი: „Liberté, égalité, fraternité“; „თავისუფლება, თანასწორობა, ძმობა“
	ჰიმნი: „La Marseillaise“;
	დიდი ბეჭედი:;
	საფრანგეთის მდებარეობა საფრანგეთის მთელი ტერიტორია
	საფრანგეთის მდებარეობა საფრანგეთის მდებარეობა ევროპაში
დედაქალაქი; და უდიდესი ქალაქი	პარიზი; 48°51′ ჩ. გ. 2°21′ ა. გ. / 48.8567° ჩ. გ. 2.35083° ა. გ.
ოფიციალური ენა	ფრანგული
ეთნოქორონიმი	ფრანგი
მთავრობა	უნიტარული ნახევრად საპრეზიდენტო კონსტიტუციური რესპუბლიკა
საკანონმდებლო ორგანო	პარლამენტი
ფორმირება
ფართობი
მოსახლეობა
მშპ (მუპ)	2014 შეფასება
მშპ (ნომინალი)	2014 შეფასება
ჯინი (2008)	32.7; საშუალო
აგი (2013)	0.884; ძალიან მაღალი · მე-20
ვალუტა	ევრო ფრანკი (XPF) ; (EUR)
სასაათო სარტყელი	UTC+01:00 (UTC+1)
თარიღის ფორმატი	დდ/თთ/წწწწ
მოძრაობა	მარჯვენა
სატელეფონო კოდი	+33
ინტერნეტ-დომენი	.fr
ა.	^ ფრანგული ოფიციალური ენაა მთელი საფრანგეთის რესპუბლიკის ტერიტორიაზე.
ბ.	^ მტელი საფრანგეთის რესპუბლიკა წყნარი ოკეანის ზღვისიქითა ტერიტორიების გამოკლებით.
გ.	^ მხოლოდ საფრანგეთის წყნარი ოკეანის ზღვისიქითა ტერიტორიები.
დ.	^ CET მხოლოდ საფრანგეთის ევროპულ ნაწილში გამოიყენება. მთელი საფრანგეთის რესპუბლიკა მოქცეულია რამდენიმე სასაათო სარტყელში დაწყებული UTC-10-დან (საფრანგეთის პოლინეზია) UTC+12-მდე (უოლისი და ფუტუნა).
ე.	^ CEST მხოლოდ საფრანგეთის ევროპულ ნაწილში გამოიყენება. ყველა ზღვისიქითა ტერიტორიას არ აქვს ზაფხულის დრო.
ვ.	^ საფრანგეთის ზღვისიქითა ტერიტორიები და გაერთიანებები საფრანგეთის სატელეფონო სისტემის ნაწილია, მაგრამ მათ აქვთ საკუთარი ქვეყნის კოდები: გვადელუპა +590; მარტინიკა +596; საფრანგეთის გვიანა +594, რეიუნიონი და მაიოტა +262; სენ-პიერი და მიკელონი +508. ზღვისიქითა ტერიტორიები რომლებიც არ ეკუთვნის საფრანგეთის სატელეფონო სისტემას; მათი ქვეყნის კოდებია: ახალი კალედონია +687, საფრანგეთის პოლინეზია +689; უოლისი და ფუტუნა +681.
ზ.	^ ძირითადი .fr-ს გარდა, საფრანგეთის ზღვისიქითა დეპარტამენტები და ტერიტორიები იყენებენ სხვა დომენებს: .re, .mq, .gp, .tf, .nc, .pf, .wf, .pm, .gf და .yt. საფრანგეთში ევროკავშირის სხვა წევრ სახელმწიფოებთან ერთად, აგრეთვე გამოიყენება დომენი .eu. დომენი .cat გამოიყენება კატალანურად მოლაპარაკე ტერიტორიებზე.

საფრანგეთი (ფრანგ. France), ოფიციალურად საფრანგეთის რესპუბლიკა (ფრანგ. République française) — ქვეყანა დასავლეთ ევროპაში, მოიცავს ევროპის ამ ნაწილის, რამდენიმე კუნძულისა და ზღვისიქითა ტერიტორიების ნაწილს. მას ესაზღვრება (ჩრდილოეთიდან საათის ისრის მიმართულებით) ევროპის შემდეგი ქვეყნები: ბელგია, ლუქსემბურგი, გერმანია, შვეიცარია, იტალია, მონაკო, ესპანეთი და ანდორა. ზღვისგადაღმა ტერიტორიებს ესაზღვრება ბრაზილია და სურინამი (საფრანგეთის გვიანას), ნიდერლანდების ანტილის კუნძულები (სენ-მარტენს). საფრანგეთი გაერთიანებული სამეფოს ევროგვირაბით უკავშირდება, რომელიც გადის ლა-მანშის სრუტის ქვეშ.

საფრანგეთი უდიდესი სახელმწიფოა დასავლეთ ევროპაში, ხოლო სიდიდით მესამე მთლიანად კონტინენტზე. ის ფლობს მეორე ყველაზე დიდ განსაკუთრებულ ეკონომიკურ ზონას. საფრანგეთს აქვს დიდი ძალაუფლება ძლიერი კულტურული, ეკონომიკური, სამხედრო და პოლიტიკური ზეგავლენით ევროპასა და მთელს მსოფლიოზე.^[6] საფრანგეთის ძირითადი იდეალები აღბეჭდილია, XVIII საუკუნეში მიღებულ, „ადამიანისა და მოქალაქის უფლებათა დეკლარაციაში“. XVI-XX საუკუნეებში საფრანგეთი ფლობდა ყველა დროის სიდიდით მეორე უდიდეს კოლონიურ იმპერიას, რომელიც დავდაპირველად მოიცავდა ვრცელ ტერიტორიებს ჩრდილოეთ ამერიკისა და ინდოეთში, ხოლო შემდგომ ჩრდილო-დასავლეთ და ცენტრალურ აფრიკაში. ის, ასევე, ფლობდა მადაგასკარს, ინდოჩინეთს, გუანჩჟოუვანსა და კარიბის ზღვისა და წყნარი ოკეანის აუზის მრავალ კუნძულს.

საფრანგეთი არის განვითარებული ქვეყანა^[7] და მსყიდველობითი უნარის პარიტეტის მიხედვით აქვს ევროპაში მეორე, ხოლო მსოფლიოში მეშვიდე უდიდესი ეკონომიკა.^[8] საოჯახო ქონების მონაცემით საფრანგეთი უმდიდრესი ქვეყანაა ევროპაში და მეოთხეა მსოფლიოში.^[9] მთლიანი შიდა პროდუქტის მიხედვით მას მეხუთე ადგილი უკავია მსოფლიოში. საფრანგეთს ყველაზე ხშირად სტუმრობენ, ის ყოველწლიურად 83 მილიონ უცხოელ ტურისტს მასპინძლობს.^[10]

საფრანგეთს გააჩნია მეექვსე უმსხვილესი სამხედრო ბიუჯეტი^[11] და 29-ე უდიდესი არმია მსოფლიოში. ის ფლობს ბირთვული იარაღის მესამე უდიდეს მარაგს მსოფლიოში^[12] და სიდიდით მეორე დიპლომატიურ კორპუსს აშშ-ის შემდეგ.^[13] საფრანგეთი არის გაეროს დამფუძნებელი წევრი, ასევე უშიშროების საბჭოს ხუთიდან ერთ-ერთი მუდმივი წევრი და წევრი საერთაშორისო ორგანიზაციებისა: ფრანკოფონია, დიდი რვიანი, დიდი ოცეული, ნატო, OECD, WTO და ლათინური კავშირი. გარდა ამისა, ის არის ევროპის კავშირის დამფუძნებელი და მოწინავე წევრი, ამასთან ფართობით მისი უდიდესი სახელმწიფო. 2013 წლისთვის საფრანგეთს მეოცე ადგილი ეკავა მსოფლიოში ადამიანის განვითარების ინდექსის მიხედვით, ხოლო, 2012 წელს, 22-ე – კორუფციის აღქმის ინდექსით.^[14]

სახელწოდება

ოფიციალური: ქართულად - საფრანგეთის რესპუბლიკა; ფრანგულად — France; République française.
ეტიმოლოგია — სახელი მომდინარეობს ფრანკების ტომებისაგან. თვით სიტყვა „ფრანკი“ თავისუფალ ადამიანს ნიშნავს. ამ ტერიტორიას რომაელები გალიას უწოდებდნენ გალების კელტური ტომის მიხედვით. საფრანგეთის სახელები სხვა ენებზე: Gallia (ბერძნული), Francogallia (ლათინური), Fagguo (ჩინური), Ranska (ფინური), Tsarf (ებრაული), Valland (ძველნორვეგიული), Bro-C'hall (ბრეტონული), Perancis (ინდონეზიური).
ქვეყნის კოდი — FR.

ისტორია

მთავარი სტატია: საფრანგეთის ისტორია.

პრეისტორია

მთავარი სტატია: წინაისტორიული საფრანგეთი.

ლასკოს გამოქვაბულში აღმოჩენილი ნახატი, რომელზეც გამოსახულია ცხენი (დორდონი, ძვ.წ 18 000 წელი)

ადამიანთა ცხოვრების უძველესი კვალი, რომელიც დაახლოებით ძვ. წ 18 000 წლით თარიღდება, საფრანგეთის ტერიტორიაზე მდებარეობს.^[15] ამ პერიოდში ადამიანებს, გამყინვარების ხანისთვის დამახასიათებელ მკაცრ და ცვალებად კლიმატთან უხდებოდათ გამკლავება, რამაც მათი ცხოვრების ნირის შეცვლა გამოიწვია: მათ ხელი მიჰყეს მომთაბარეობას, ხოლო თავს ნადირობითა და შემგროვებლობით ირჩენდნენ.^[15] საფრანგეთი ცნობილია იმ გამოქვაბულთა სიმრავლით, რომლებიც ზედა პალეოლითის ერას მიეკუთვნებიან, ხოლო მათგან ყველაზე ცნობილია ლასკოს გამოქვაბული^[15] (დორდონი, ძვ. წ 18 000 წელი).

გამყინვარების ხანის ბოლო ეტაპზე (ძვ. წ 10 000 წელი) კლიმატი შერბილდა^[15] და დაახლოებით ძვ. წ 7000 წლიდან დასავლეთ ევროპის ამ ნაწილმა ნეოლითის ხანაში გადაინაცვლა, რამდენადაც მოსახლეობის ცხოვრების წესი შეიცვალა, ამ ეტაპზე ჩნდება დამჯდარი მოსახლეობის სამიწათმოქმედო კულტურა. ძვ. წ IV —III ათასწლეულების ძლიერი დემოგრაფიული და სასოფლო სამეურნეო განვითარების შემდეგ, ძვ.წ III ათასწლეულში მოსახლეობამ მეტალურგიას მიჰყო ხელი, თავდაპირველად მუშაობდნენ: ოქროზე, სპილენძსა და ბრინჯაოზე, ხოლო მოგვიანებით დაიწყეს რკინის დამუშავებაც.^[16] საფრანგეთის ტერიტორიაზე მრავალი მეგალითი მდებარეობს, მათგან ყველაზე გამორჩეული კი კარნაკის ქვებია (მორბიანი, ძვ. წ 3300 წელი).

გალია

მთავარი სტატია: გალია და კელტები.

გალია, ძვ. წ. I საუკუნე. გალიის ტერიტორიებზე, რომელიც დღევანდელ საფრანგეთს, ბელგიას, შვეიცარიას, ნიდერლანდებისა და გერმანიის გარკვეულ ნაწილს (მდ. რაინის მარცხენა სანაპირო) და ჩრდოლოეთ იტალიის ნაწილს მოიცავდა, კელტები სახლობდნენ.

მეისონ კარეს ტაძარი რომაულ - გალური კულტურის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანელი ძეგლია, იგი აშენებულია ქალაქ ნემასუსში (დღევანდელი ნიმი)

ძვ. წ 600 წელს იონიელმა ბერძნებმა, რომლებიც წარმოშობით ფოკაიადან იყვნენ, ხმელთაშუა ზღვის სანაპიროზე დააარსეს მასალიის კოლონია (დღევანდელი მარსელი, რომელიც საფრანგეთის უძველესი ქალაქია).^[17]^[18] აღსანიშნავია ისიც, რომ დღევანდელი საფრანგეთის ტერიტორიაზე ასევე სახლობდნენ გალურ-კელტური ტომები, მაგრამ მხოლოდ ძვ. წ V-III საუკუნეებში.^[19]

გალიის ცნება სწორედ ამ დროს ჩამოყალიბდა; იგი მოიცავს კელტთა დასახლებას მდინარე რაინიდან ატლანტიკის ოკეანემდე, ანუ პირენეებსა და ხმელთაშუა ზღვას. დღევანდელი საფრანგეთის საზღვარიც თითქმის იმავე ტერიტორიებს მოიცავს, რასაც ძველი გალია მოიცავდა, რომელიც დასახლებული იყო კელტი გალებისაგან. ამ დროის გალია საკმაოდ ძლიერ სახელმწიფოს წარმოადგენდა. ძვ. წ 390 წელს გალთა ბელადმა ბრენუსმა მდინარე ტიბრთან რომაელებს ცხარე ბრძოლა გაუმართა, რომელიც ალიის ბრძოლის სახელითაა ცნობილი, სადაც გალებმა სასტიკად დაამარცხეს რომაელი ლეგიონერები. ბრძოლის შემდეგ გალებმა რომი დაიკავეს და ხარკი დაადეს.

გალთა თავდასხმამ საკუთრივ რომი ძალიან დაასუსტა, ხოლო მის მოხარკეებს აჯანყების სურვილი აღუძრა, რომმა კი მათ ხელმეორედ დამორჩილებას 50 წელი მოანდომა. გალები რეგიონს მანამდე ავიწროებდნენ, სანამ რომთან ფორმალური სამშვიდობო ხელშეხრულება არ გააფორმეს, რაც ძვ. წ 345 წელს მოხდა. სამშვიდობო ხელშეკრულების გაფორმების მიუხედავად რომისა და გალიის მტრული პოლიტიკა მომდევნო საუკუნეებშიც გაგრძელდა.

ძვ. წ 125 წელს რომაელებმა სამხრეთ გალია დაიპყრეს და დაპყრობილ ტერიტორიას რომის პროვინცია დაარქვეს. სახელმა საუკუნეების მანძილზე ცვლილება განიცადა და დღესდღეობით მას პროვანსის სახელით ვიცნობთ.^[20] იულიუს კეისარმა დანარჩენი გალიაც დაიპყრო, ხოლო ძვ. წ 52 წელს გალების აჯანყებაც ჩაახშო, რომლის ინიციატორიც გალთა ბელადი, ვერცინგეტორიქსი იყო.^[21]

გალიის რომის პროვინციებში გაერთიანება ავგუსტუსს მიეწერება, ისევე როგორც მისი დაყოფა ოთხ პროვინციად: სამხრეთ გალია — ნარბონენსად, სამხრეთ-აღმოსავლეთ გალია — აკვიტანიად, ცენტრალური გალია — ლუგდუნენსად და ჩრდილოეთ გალია - ბელგიკად.^[22] გალურ-რომაულ პერიოდში მრავალი ქალაქი დაარსდა, მათ შორის გალიის დედაქალაქი — ლუგდუნუმი (დღევანდელი ლიონი).^[22] ეს ქალაქები ტრადიციულ რომაულ სტილში შენდებოდა; ფორუმით, თეატრით, ამფითეატრით, ცირკით და თერმული აბანოებით. გალები თანდათან აერივნენ რომაულ მოსახლეობაში და მათთან თანაცხოვრების პერიოდში თითქმის მთლიანად შეითვისეს რომაული კულტურა და ენა (ლათინური, რომლისგანაც მოგვიანებით ფრანგული ენა წარმოიშვა). ასევე მოხდა რომაული და გალური რელიგიების ერთმანეთში აღრევა, რის შედეგადაც რელიგიური სინკრეტინიზმი წარმოიქმნა.

III საუკუნის მეორე ნახევარში რომაული გალია ლიმესის სერიოზულ ნაკლებობას განიცდიდა, იმ დროს, როდესაც მთელი იმპერია ბარბაროსთა შემოსევებისგან იტანჯებოდა.^[23] გალიამ რომის სისუსტე სათავისოდ გამოიყენა: გამოეყო მას და შექმნა დამოუკიდებელი გალების იმპერია,^[23] რომელმაც მხოლოდ რომის იმპერიის კრიზისის პერიოდში იარსება (260-273 წლებში).

თუმცაღა, სიტუაცია საგრძნობლად გამოსწორდა IV საუკუნის მეორე ნახევარში, რომელიც რომაული გალიის აყვავებისა და აღორძინების პერიოდად ითვლება.^[24] 312 წელს კონსტანტინე დიდმა მრწამსი შეიცვალა და ქრისტიანობა მიიღო. მას შემდეგ ბოლო მოეღო ქრისტიანთა დევნას რომის იმპერიაში,^[25] მაგრამ V საუკუნის დასაწყისში ბარბაროსთა შემოსევები კვლავ განახლდა,^[26] ხოლო გერმანულმა ტომებმა: ვანდალებმა, ალანებმა და სვებებმა გადალახეს რაინი და დასახლდნენ გალიაში, ესპანეთში და იმპერიის სხვა ნაწილებში.^[27]

ფრანკთა სახელმწიფო (მესამე საუკუნე — 843)

მთავარი სტატია: ფრანკთა სამეფო, მეროვინგების დინასტია და კაროლინგების დინასტია.

ფრანკთა ექსპანსია ხლოდვიგ I-ს დროიდან (481) ფრანკთა იმპერიის დაყოფამდე (843).

ანტიკური ხანის დასასრულს გალია რამდენიმე გერმანულ სამეფოდ დაიყო (ფრანკთა სახელმწიფო (ჩრდილოეთი), ალემანია (ჩრდილო-აღმოსავლეთი), ბურგუნდია (აღმოსავლეთი), სეპტიმანია (სამხრეთი), ვესტგოთების სახელმწიფო (სამხრეთ-აღმოსავლეთი) და დარჩენილ ტერიტორიაზე სუასონის სამეფო). ამავდროულად, ბრიტებს (კელტური მოდგმის ტომები) ანგლო-საქსთა მიერ ბრიტანეთის დაპყრობის ხანაში მშობლიური ტერიტორიის დატოვება და სხვაგან, კერძოდ კუნძულ არმორიკაზე გადასახლება მოუხდათ (გალიის შორეული დასავლეთით). შედეგად კუნძულს სახელი შეუცვალეს და ბრეტანი დაარქვეს, ხოლო კელტებმა კვლავ შეძლეს აღორძინება და ამ ტერიტორიაზე დააარსეს პეტის დამოუკიდებელი სამეფო.

ცრუმორწმუნე ფრანკები გალიის ჩრდილოეთ ნაწილში დასახლდნდენ, მაგრამ ხლოდვიგ I-ის მმართველობის ხანაში თითქმის მთელი ჩრდილოეთ და ცენტრალური გალია დაიპყრეს. ხლოდვიგ I პირველი გერმანელი დამპყრობელია, რომელმაც რომის იმპერიის დანგრევის შემდეგ, მრწამსი შეიცვალა და არიანელობის ნაცვლად ქრისტიანობა მიღო (498); ალბათ ამიტომ უწოდებენ პაპები საფრანგეთს „ეკლესიის უხუცეს ქალიშვილს“ (ფრანგ. La fille aînée de l’Église),^[28] ხოლო საფრანგეთის მეფეები „ყველაზე ქრისტიანი მეფეების“ ტიტულატურით სარგებლობენ (Rex Christianissimus).

ხლოდვიგ I-ის კათოლიკედ მონათვლა 498 წელს.თუ აქამდე მეფობა არჩევითი იყო, ამ ცერემონიის შემდეგ მეფობა ხლოდვიგის შთამომავალთა ღვთებრივი უფლება გახდა.

ფრანკებმა მიიღეს გალურ-რომაულ მემკვიდრეობა და ამ ნიადაგზე ჩამოაყალიბეს ფრანკთა სახელმწიფო. ფრანკებმა რომანული ენები შეითვისეს, გარდა ჩრდილოეთ გალიისა, სადაც მოსახლეობა ნაკლებად მჭიდრო იყო. გალიის ამ ნაწილში ჩამოყალიბდა გერმანიკული ენები. ხლოდვიგმა დაუდო საფუძველი მეროვინგების დინასტიის მმართველობას ფრანკთა სახელმწიფოში, მანვე გამოაცხადა ქვეყნის დედაქალაქად პარიზი, თუმცაღა მისი გარდაცვალების შემდეგ სამეფოს დაშლა ელოდა. მართლაც მისი გარდაცვალების შემდეგ სამეფოს მის 4 ვაჟს შორის გადანწილდა და წარმოიქმნა ახალი პოლიტიკური ერთეულები: ორლეანი, პარიზი, რეიმსი და სუასონი.

ბოლო მეროვინგი მეფეები ფაქტობრივ ძალაუფლებას არ ფლობდნენ და მათ მაგიერ სამეფოს მაიორდომები მართავდნენ, ამიტომ მათ დაცინვით ზარმაც მეფეებს უწოდებდნენ (Rois fainéants). მაიორდომების ძალაუფლება განსაკუთრებით გაძლიერდა კარლოს მარტელის დროს. მისი მეთაურობით ფრანკებმა 732 წელს პუატიეს ბრძოლაში არაბები დაამარცხეს, ესპანეთიდან განდევნეს და ევროპაში მათი შემდგომი წინსვლა შეაჩერეს. ამ ბრძოლის შემდეგ მან დიდი ძალაუფლება და პატივისცემა მოიპოვა ფრანკთა შორის, ხოლო მისმა ვაჟმა — პიპინ მოკლემ 751 წელს ტახტიდან ჩამოაგდო უკანასკნელი მეროვინგი მეფე და ბერად აღკვეცა, სამეფოს კი კაროლინგთა დინასტია ჩაუდგა სათავეში. პიპინ მოკლეს ვაჟმა, კარლოსმა შეძლო ფრანკების კვლავ გაერთიანება და შექმნა ფრანკთა იმპერია, რომელიც დასავლეთ და ცენტრალურ ევროპაში იყო გადაჭიმული.

კარლოს დიდის დროს ფრანკთა სამეფომ არნახულ ძლიერებას მიაღწია. თავად კარლოსი ენერგიული და ჭკვიანი მმართველი აღმოჩნდა, მან მთელი მეფობა ომებში გაატარა და შეძლო ფრანკთა სამეფოს გაერთიანება და ახალი ტერიტორიების შემოერთებაც, დაამარცხა საქსები, დუნაის ავარები, არაბები ესპანეთში, ასევე გადალახა პირენეს ქედი და სახელმწიფოს შეუერთა ნავარა, არაგონი და კატალონია. იგი ასევე დიდ მნიშვნელობას აქცევდა საგარეო ურთიერთობებს: მან კავშირი დაამყარა რომის პაპთან, ლეო III-თან და 800 წელს მისგან რომის იმპერატორის ტიტული მიიღო.

საფრანგეთის ტერიტორიის ცვლილება 985 წლიდან 1947 წლამდე

კარლოსს მართლაც სურდა ახალი რომის იმპერიის შექმნა მაგრამ მისი სამეფოს ძლიერებამ და ერთიანობამ დიდხანს არ გასტანა: მისი ვაჟის ლუი ღვთისმოსავის (814-840 წწ) გარდაცვალების შემდეგ, 843 წელს, ვერდენის ხელშეკრულებით სამეფო სამად გაიყო ლუის სამ ვაჟს შორის: ლოთარს, რომელმაც შეინარჩუნა იმპერატორის ტიტული, ერგო იტალია და რაინისა და რონას გასწვრივ მდებარე მიწების ზოლი, ლუი გერმანელს — აღმოსავლეთ ფრანკთა სახელმწიფო, ხოლო შარლ მელოტს — დასავლეთ ფრანკთა სახელმწიფო. დასავლეთ ფრანკთა სამეფო დაახლოებით იმავე ტერიტორიას მოიცავდა, რასაც თანამედროვე საფრანგეთი.^[29]

IX-X საუკუნეებში, ვიკინგთა შემოსევებისგან დასუსტებული საფრანგეთი ყოვლად დეცენტრალიზებული სახელმწიფო გახდა: თავად-აზნაურობის ტიტულები და მიწები მემკვიდრეობითი გახდა, რაც მათ ავტორიტეტსა და ძალაუფლებას საგრძნობლად ზრდიდა, იმ დროს, როდესაც მეფის ძალაუფლება რელიგიური უფრო იყო ვიდრე საერო. ამგვარმა ვითარებამ ხელი შეუწყო ფეოდალიზმის ჩამოყალიბებას საფრანგეთში. ფეოდალები თანდათან ძლიერდებოდნენ და თამამდებოდნენ, ხოლო ზოგჯერ საქმე იქამდეც მიდიოდა, რომ თავს მეფეს უტოლებდნენ, ხანდახან კი ემუქრებოდნენ კიდეც. მაგალითად, ჰოსტინგების ბრძოლის შემდეგ, 1066 წელს ნორმანდიის ჰერცოგმა თავი ინგლისის მეფედ გამოაცხადა, რითაც თავი გაუტოლა საფრანგეთის მეფეს, თუმცაღა იმავდროულად იგი, როგორც ჰერცოგი, საფრანგეთის მეფის ვასალად ითვლებოდა.

საფრანგეთის სამეფო (843—1791)

მთავარი სტატია: საფრანგეთის სამეფო, კაპეტინგები, ვალუები და ბურბონები.

კაროლინგები საფრანგეთს 987 წლამდე მართავდნენ, მანამდე სანამ საფრანგეთის ჰერცოგი და პარიზის გრაფი — ჰუგო კაპეტი არ გახდებოდა ფრანკთა მეფე.^[30] მისმა შთამომავლებმა – კაპეტინგებმა, ვალუებმა და ბურბონებმა – ქვეყანა თანდათანობით გააერთიანეს. საფრანგეთის სამეფოს ჩამოყალიბებამ ფილიპ II ოგიუსტის ზეობის ხანაში დასასრულს მიაღწია. პროცესს თან ერთვოდა შინაომები. ფრანგი რაინდები აქტიურად მონაწილეობდნენ ჯვაროსნულ ლაშქრობებში (1095-1291 წწ), საღვთო მიწაზე კონტროლის აღსადგენად. ჯვაროსნულ ომებში იმდენი ფრანგი რაინდი მონაწილეობდა, რომ არაბულად სიტყვა „ჯვაროსანი“ ითარგმნება, როგორც Al-Franj („ფრანკი“),^[31] ხოლო ძველი ფრანგული სალაპარაკო ენა გახდა იერუსალიმის სამეფოში.^[32]

რამდენიმე ბრძოლაში, ასწლიანი ომისას საფრანგეთის არმიას ჟანა დ’არკი ხელმძღვანელობდა, რამაც საფრანგეთს საბოლოო გამარჯვებისკენ გაუკვალა გზა.

XI საუკუნის სამხრეთ საფრანგეთში, ლანგედოკში კატარების ერესი. სექტის მოძღვრება კათოლიკურ მოძღვრებას ეწინააღმდეგებოდა, ამიტომ კათოლიკური ეკლესია, პაპ ინოკენტი III-ის თაოსნობით აქტიურად ცდილობდა მათ კვლავ შემოერთებას კათოლიკური ეკლესიის წიაღში, ჯერ მოლაპარაკების გზით, ხოლო შემდეგ ძალადობასაც მიმართა: 1209 წელს ინოკენტი III-ის მოწოდებით დაიწყო კატარების ხოცვა-ჟლეტა, რაც ალბიგოელთა ჯვაროსნული ლაშქრობის სახელითაა ცნობილი. ომი 1209 წლიდან 1229 წლამდე მიმდინარეობდა, თუმცაღა კათოლიკურმა ელკლესიამ კატარიზმის სრულიად აღმოფხვრა მაინც ვერ შეძლო, მის აღმოფხვრას კიდევ 100 წელი დასჭირდა.^[33] მომდევნო წლებში საფრანგეთის მეფეებმა კიდევ უფრო გააფართოვეს საფრანგეთის საზღვარი. ამავდროულად გაიზარდა სამეფო ძალაუფლება და საფრანგეთმა აბსოლუტიზმისკენ დაიწყო გადახრა.

1338 წელს შარლ IV (მართალი) უმემკვიდროდ გარდაიცვალა,^[34] ხოლო 1316 წელს დაწერილი სალიკური სამართლის მიხედვით საფრანგეთის მეფე არც ქალი შეიძლებოდა ყოფილიყო და არც მდედრობით შტოზე შეიძლებოდა გადასულიყო.^[34] ამგვარად საფრანგეთის მეფე ფილიპ VI დე ვალუა (ბედნიერი) გახდა, ვისი მეფობაც ძალზედ წარმატებული გამოდგა საფრანგეთისთვის და შუა საუკუნეების ზენიტს მიაღწია.^[34]

XIV სუკუნეში საფრანგეთში შავი ჭირი დაატყდა თავს,^[35] სიტუაციას ამწვავებდა ისიც, რომ ფილიპ VI-ს თავისი დისწული, ინგლისის მეფე — ედუარდ III დაუპირისპირდა, რაც ასწლიანი ომის დაწყების საბაბი გახდა.^[36].

1337 წელს საფრანგეთსა ინგლისს შორის ასწლიანი ომი დაიწყო, რომელიც გარკვეული შესვენებებით 116 წელი გაგრძელდა, 1453 წლამდე. 116 წლიდან საფრანგეთმა და ინგლისმა დაახლოებით 55 წელი იომა, ხოლო 61 წელი ზავის პირობებში გაატარა. ამ ქვეყნების ძველ მტრობას თან დაერთო მეტოქეობა ფლანდრიის ხელში ჩასაგდებად, ამისთანავე ინგლისის მეფე, ედუარდ III პრეტენზიას გამოთქვამდა საფრანგეთის ტახტზე, რამაც განაპირობა მათი დაპირისპირება და ასწლიანი ომის დაწყება. ასწლიანი ომი პირობითად სამ ნაწილად იყოფა: აქედან პირველი ინგლისის წარმატებით წარიმართა, განსხვავებით მეორე პერიოდისგან, რომელშიც საფრანგეთი დომინირებდა. მესამე პერიოდის პირველი ნაწილი ინგლისის სრული დომინირებით წარიმართა, თუმცაღა ჟანა დ’არკის თაოსნობით 1429 დაწყებული სახალხო-პატრიოტული მოძრაობის მეშვეობით საფრანგეთმა იმარჯვა და ომიც მათი გამარჯვებით დასრულდა. საფრანგეთმა ომის შედეგად თითქმის ყველა ტერიტორიის დაბრუნება მოახერხა ინგლისისგან. მალევე საფრანგეთს, ევროპის სხვა ქვეყნების მსაგავსად შავი ჭირის ეპიდემიამ შეუტია და საკმაოდ დიდი ზიანიც მიაყენა. 1340 წლის აღწერით საფრანგეთს დაახლოებით 17 მილიონი მაცხოვრებელი ჰყავდა,^[37] შავმა ჭირმა კი მოსახლეობის ნახევარი იმსხვერპლა.^[38]

ბართლომეს ღამე (1572) არის კულმინაცია საფრანგეთის რელიგიური ომებისა, რომელიც საბოლოოოდ ნანტის ედიქტით დასრულდა (1598).

1494 წელს საფრანგეთმა, შარლ VIII-ს თაოსნობით წამოიწყო ომი იტალიის ტერიტორიების დასაკავებლად, რომელიც იტალიური ომების სახელითაა ცნობილი. 1495 წელს ნეაპოლს საფანგეთი დაეუფლა, რამაც შეაშფოთა მთელი რიგი ევროპული სახელმწიფოები და მალევე ომში ჩაებნენ: მილანი, ვენეცია, არაგონი, სიცილიის სამეფო და საღვთო რომის იმპერია, მოგვიანებით კი ესპანეთი. ომი რამდენიმე ეტაპად წარიმართა და საბოლოოდ 1559 წელს კატო-კამბრეზის ზავით დაგვირგვინდა. შედეგად საფრანგეთი იტალიიდან გააძევეს, რამაც საგრძნობლად შეარყია საფრანგეთის პოზიცია ევროპაში, მით უფრო, რომ იგი ისევე, როგორც ესპანეთი ომის გამო გაწეული ხარჯების გამო ფინანსურად ძალზედ გამოიფიტა. იტალიურ ომებში განცდილი მძიმე მარცხის მიუხედავად ეს საუკუნე საფრანგეთისთვის საკმაოდ წარმატებული აღმოჩნდა კულტურული თვალსაზრისით: დადგინდა ფრანგული ენის სალიტერატურო ნორმები და იგი სახელმწიფო ენად გამოცხადდა. ამავე პერიოდში ფრანგმა მოგზაურებმა: ჟაკ კარტიემ და სამუელ დე ჩემპლეინმა ახალი ტერიტორიები აღმოაჩინეს ამერიკაში და დასაბამი დაუდეს მის ფრანგულ კოლონიზაციას.

XVI საუკუნის მეორე ნახევარში, საფრანგეთში დაიწყო რელიგიური დაპირისპირება კათოლიკეებსა და ჰუგენოტებს შორის, რომელიც მალევე სამოქალაქო ომში გადაიზარდა. პროცესი ასევე ცნობილია საფრანგეთის რელიგიური ომების სახელით. კათოლიკეთა წინამძღოლები გიზები იყვნენ, ხოლო ჰუგენოტებისა ბურბონები. საფრანგეთის სამეფო ხელისუფლების სისუსტის პირობებში ჰუგენოტებმა მალევე მოიპოვეს დიდი გავლენა და უფლებები და წარმოიშვა „სახელმწიფო სახელმწიფოში“. საფრანგეთის რელიგიურ ომებს უკავშირდე ბართლომეს ღამე, რომელიც ამ პროცესის კულმინაციას წარმოადგენდა.^[39] საბოლოოდ რელიგიურ დაპირისპირება ბოლო მოუღო ანრი IV-მ 1598 წლის ნანტის ედიქტით, რომლის მიხედვითაც ჰუგენოტებს გარკვეული რელიგიური თავისუფლება მიენიჭათ. ანრი IV ფანატკოსმა კათოლიკემ ფრანსუა რავაიაკმა მოკლა. ჰუგენოტთა დაუმორჩილებლობა XVIII საუკუნემდე გაგრძელდა.

აბსოლუტიზმი საფრანგეთში

ანრი IV-ის გარდაცვალების შემდეგ, ქვეყანაში პოლიტიკური ვითარება მთლიანად შეიცვალა. საფრანგეთის ტახტზე ავიდა 9 წლის ლუი XIII, რომელიც, რა თქმა უნდა არ ფლობდა ძალაუფლებას, განსხვავებით მისი რეგენტის — მარია მედიჩისაგან, რომლის მმართველობამ მძიმე დაღი დაასვა საფრანგეთს. 1617 წელს ლუი XIII-მ და მისმა მომხრეებმა მარია მედიჩის ხელისუფლება დაამხეს და ქვეყნიდან გააძევეს იგი. ამგვარად, ძალაუფლება ლუი XIII-ეს ხელში აღმოჩნდა, ოღონდ ამჯერადაც ფორმალურად: ქვეყნის ფაქტობრივი მმართველი არა მეფე, არამედ კარდინალი რიშელიე იყო.

ლუი XIV, „მეფე მზე“ - საფრანგეთის მონარქი აბსოლუტური მონარქიის ხანაში. მან საფრანგეთის ევროპის ლიდერ სახელმწიფოდ აქცია

კარდინალი რიშელიე ჭკვიანი და ენერგიული მმართველი აღმოჩნდა. მან დაუღალავი შრომით შეძლო საფრანგეთისთვის ძველი დიდების დაბრუნება. იგი უპირველეს ყოვლისა ძალაუფლების ცენტრალიზებას შეუდგა, რაც დიდებულთა თვითნებობის ალაგმითა და ჰუგენოტებისთვის ძალაუფლრბის წართმევით მოახერხა. ამავე პერიოდში, რიშელიესა და მეფის გადაწყვეტილებით საფრანგეთი ოცდაათწლიან ომში ჩაება, თავდაპირველად დიპლომატიურად და ფინანსებით, ხოლო შემდეგ აქტიურად, ჯარით. ომის დასრულების შემდეგ კი, ვესტფალიის ზავით საფრანგეთმა ელზასის და ლოთარინგიის ტერიტორიები მიიღო და ევროპის უძლიერეს სახელმწიფოდ იქცა. რიშელიეს ბრძანებითვე გამოიცა ედიქტი დუელების წინააღმდეგ, 1626 წელს, რომლის მიხედვითაც ფრანგ დიდებულებს დუელში მონაწილეობა აეკრძალათ.

1642 წელს რიშელიე გარდაიცვალა, ხოლო დაახლოებით ნახევარ წელიწადში თავად ლუი XIII-ც. მეფედ 5 წლის უფლისწული, ლუი XIV აკურთხეს, რომელსაც მამის მსგავსად არავითარი რეეალური ძალაუფლება არ ჰქონდა; რეალურ ძალაუფლებას მისი დედა და რეგენტი — ანა ავსტრიელი ფლობდა. ასევე დიდი ძალაუფლებას ფლობდა კარდინალი მაზარინი, რომელმაც ღირსეულად გააგრძელა რიშელიეს დაწყებული საქმე. მას დიდი წვლილი მიუძღვის საფრანგეთის იმდროინდელ ძლიერებაში. იგი 1661 წელს გარდაიცვალა.

ლუი XIV-ეს დროს ფრანგულმა აბსოლუტიზმმა თავის მწვერვალს მიაღწია. ლუიმ საფრანგეთში აბსოლუტური მონარქია დაამყარა, მაგრამ ამავდროულად იგი ევროპის უძლიერეს სახელმწიფოდ აქცია. მეფე არავის აღარ უწევდა ანგარიშს, რამაც საფრანგეთი თითქმის სამოქალაქო ომამდე მიიყვანა. 1648 წელს დიდებულებმა და ბურჟუაზიამ მეფეს მოთხოვნები წაუყენეს, ხოლო მეფემ მათ ასე მიუგო: „არ გეგონოთ, რომ სახელმწიფო თქვენ ხართ. გეშლებათ. სახელმწიფო მე ვარ!“ ალბათ ყველაზე უკეთ ამ სიტყვებით გამოიხატება ფრანგული აბსოლუტიზმის არსი. მეფის ასეთ ქმედებას აჯანყება მოჰყვა და 1648 წელს სამეფო ოჯახს ქალაქის დატოვება და ვერსალში გადასვლა მოუხდა (ამ პერიოდში აშენდა ვერსალის სასახლე). აჯანყება ჯულიო მაზარინიმ ჩაახშო. მალევე ლუი XIV-მ ნანტის ედიქტი გაუქმებულად ცნო, რის გამოც საფრანგეთი მრავალმა ჰუგენოტმა ვაჭარ-ხელოსანმა დატოვა და პროტესტანტულ ქვეყნებს შეაფარა თავი, საფრანგეთს კი დიდი ეკონომიკური ზიანი მიადგა. მეფე მზე, მამის მსგავსად აქტიურად აწარმოებდა ომებს, რამაც საფრანგეთს დიდი სახელი და ტერიტორიები კი შესძინა, მაგრამ ფინანსურად გამოფიტა. აღსანიშნავია, რომ ლუი XIV დროს ფრანგული ენა ბევრად უფრო პოპულარული გახდა და საერთაშორისო კომუნიკაციისთვის გამოიყენებოდა.^[40] ლუი XIV-ს გარდაცვალების შემდეგ აბსოლუტიზმმა დაქვეითება დაიწყო.

რესპუბლიკები და იმპერიები (1792 — დღემდე)

მთავარი სტატია: საფრანგეთის რევოლუცია, საფრანგეთის პირველი იმპერია, საფრანგეთის მეორე იმპერია და ნაპოლეონის ომები.

XVIII საუკუნის ბოლომდე საფრანგეთის მმართველობის ძირითად ფორმად აბსოლუტური მონარქია შენარჩუნდა, რაც ნამდვილად არ შედიოდა მესამე წოდების (გლეხობა, ვაჭრები, ხელოსნები, მეწარმეები და ინტელექტუალები) ინტერესებში, რომლებიც ქვეყნის უმრავლესობას და ამავე დროს ყველაზე უუფლებო ფენას წარმოადგენდნენ. ასეთ პირობებში თანდათან იზრდებოდა უკმაყოფილება ლუი XVI-ს და ზოგადად მონარქიული მმართველობის წინააღმდეგ, იმ დროს, როდესაც თავად მეფე დროს განცხრომაში ატარებდა და სახელმწიფოს ბიუჯეტის გაფლანგვით იყო დაკავებული. 1789 წლის 7 მაისს ფინანსურად შეჭირვებული მეფე იძულებული გახდა გენერალური შტატები მოეწვია, რათა ხაზინა შეევსო, მაგრამ ნაცვლად ამისა მა მესამე წოდების დეპუტატები დაუპირისპირდნენ: მოითხოვეს, რომ გადასახადები არისტოკრატიასაც გადაეხადა. მეფე, რა თქმა უნდა არ დაყაბულდა მათ მოთხოვნას, მაგრამ არც მესამე წოდების დეპუტატები დაემორჩილენ მეფეს: ვერსალის სასახლეში შეიკრიბნენ და თავი დამფუძნებელ კრებად გამოაცხადეს. 14 ივლისს კი ბასტილიის ციხეს შეუტიეს და აიღეს კიდეც, როგორც აბსოლუტიზმის სიმბოლო საფრანგეთში. საბოლოოდ მეფე იძულებული გახდა ეღიარებინა დამფუძნებელი კრების კანონიერება, რომელმაც 1791 წლის სექტემბერში კონსტიტუცია მიიღო, რომლის მიხედვითაც საფრანგეთის მმართველობის ფორმად კონსტიტუციური მონარქია გამოცხადდა. დამფუძნებელი კრება დაკომპლექტებული იყო კონსტიტუციური მონარქიის მომხრე დეპუტატების, ჟირონდისტებისა და იაკობინელებიგან. მათგან ბოლო ორის გავლენა და ავტორიტეტი თანდათანობით იზრდებოდა მთავრობის არაეფექტური და ხალხის მზარდი უკმაყოფილების ფონზე. ჟირონდისტები და იაკობინელები მეფის ხელისუფლების დამხობისთვის და რესპუბლიკური მმართველობის დამყარებისთვის ემზადებოდნენ და გააჩნდათ კიდეც ამის რესურსიც, რის გამოც მეფემ დასახმარებლად თავის ცოლისძმას — ავსტრიის მეფეს უხმო, რომელმაც არ დააყოვნა და 1791 წლის აგვისტოში დამფუძნებელ კრებას ულტიმატუმი გამოუცხადა. 1792 წელს საკანონმდებლო კრებამ პასუხად ომი გამოუცხადა ავსტრიას და როგორც აღმოჩნდა დროზე ადრე: ფრანგები ბრძოლას ბროლაზე აგებდნენ. საქმე იქამდე მივიდა, რომ 1792 წლის ზაფხულში საკანონმდებლო კრებამ გამოსცა დეკრეტი ფრანგი მოქალაქეების მასობრივი მობილიზაციის შესახებ. ეს ღონისძიება ეფექტური აღმოჩნდა და მალე სასწორი რევოლუციონერთა მხარეს გადაიხარა და 1792 წლსი 10 აგვისტოს მათ დიდ წარმატებას მიაღწიეს, აიღეს რა მეფის სასახლე და დააპატიმრეს იგი ოჯახითურთ. 22 სექტემბერს საფრანგეთი რესპუბლიკად გამოცხადდა.

1792 წელს მუშაობას შეუდგა ახლად არჩეული კონვენტი, რომელშიც მალევე იჩინა თავი უთანხმოებამ, კერძოდ მეფისა და მისი ოჯახის ბედის თაობაზე: იაკობინელები მეფის სიკვდილით დასჯას მოითხოვდნენ, ხოლო ჯირონდისტები ამის წინააღმდეგი იყვნენ და თვლიდნენ, რომ უმჯობესი იქნებოდა, თუ მეფეს სიკვდილით არ დასჯიდნენ, რადგანაც ამ ქმედებას შესაძლოა ევროპის მონარქიული სახელმწიფოების აღშფოთება გამოეწვია. საბოლოოდ ჟირონდისტების წინააღმდეგობის მიუხედავად, იაკობინელებმა თავისას მიაღწიეს და მეფე 1793 წლის იანვარში თავი მოჰკვეთეს, თავისივე დაპატენტებული მექანიზით, გილიოტინით. აღნიშნული წლის ივნისში კი იაკობინური დიქტატურა დამყარდა და დაიწყო „რევოლუციის მტერთა“ მასობრივი დაპატიმრება-დასჯა, რაც საფრანგეთის ისტორიაში „დიდი ტერორის“ სახელითაა ცნობილი. რეპრესიებს 16 000-40 000 ადამიანი შეეწეირა, ხოლო 1793 წელს დასავლეთ საფრანგეთში დაწყებულ დაპირისპირებას რევოლუციის მომხრეებსა და მონარქიის მომხრეებს შორის, რომელიც სამოქალაქო ომში გადაიზარდა და 1796 წლამდე გაგრძელდა 200,000-დან 400,000 ადამიანამდე შეეწირა.^[41]^[42] 1794 წლიდან იაკობინური მმართველობის კრიზისი დაიწყო: მას შეუტიეს, ერთი მხრივ, ებერტისტებმა (ებერტის მომხრეები, რომლებიც დიქტატურისა და ტერორის გამკაცრებას მოითხოვდნენ), მეორე მხრივ, კი დანტონისტებმა (ჟორჟ ჟაკ დანტონის მომხრეები, რომლებიც რობესპიერის პოლიტიკის შერბილებას მოითხოვდნენ). იაკობინელებმა საპასუხოდ 1794 წლის მარტსა და აპრილში ჯერ ებერტისტები და შემდეგ დანტონისტები დააპატიმრეს, ხოლო სიკვდილით დასჯის დასაჩქარებლად ამა წლის ივნისში გამოსცეს კანონი, რომლის მიხედვითაც უქმდებოდა ბრალდებულთა წინასწარი დაკითხვა და დამცველის ინსტიტუტი. შეშფოთებულმა კონვენტმა გადააყენა და დაიჭირა რობესპიერი, თავისი მომხრეებითურთ და 1794 წლის ივლისში, დაჩქარებული წესით, სიკვდილით დასაჯა.

1797 წელს საფრანგეთს სათავეში დირექტორია ჩაუდგა, რომელსაც საკანონმდებლო ორგანოს ზედა პალატა — უხუცესთა საბჭო ირჩევდა, თუმცაღა მათ ვერ შეძლეს საფრანგეთის დაცვა ეკონომიკური და პოლიტიკური კრიზისისგან, ამიტომ 1799 წელს მათი მმართველობა დასრულდა. საფრანგეთის მმართველობის სასწორი კვლავაც ერთპიროვნული მმართველობისკენ გადაიხარა: 1799 წლის ოქტომბერში ეგვიპტიდან დაბრუნებულმა კორსიკელმა გენერალმა, ნაპოლეონ ბონაპარტმა დირექტორია გადააყენა და სახელმწიფოს სათავეში სამი კონსული ჩაუდგა, რომელთაგანაც მთავარი ძალაუფლება სწორედ ნაპოლეონს ჰქონდა. 1802 წელს იგი სამუდამო კონსულად აირჩიეს, ხოლო 1804 წელს იმპერატორად გამოაცხადეს ნაპოლეონ I-ის სახელით. ნაპოლეონის მმართველობა ომებით გამოირჩა, რაც, მართალია, თავდაპირველად დიდ წარმატებას უქადდა საფრანგეთს, მაგრამ საბოლოოდ მხოლოდ გააჩანაგა იგი. ნაპოლეონის ომები, შეგვიძლია, ორ ნაწილად დავყოთ 1805 წლიდან 1810 წლამდე და 1810 წლიდან 1815 წლამდე. ომის საწყის ეტაპზე ნაპოლეონმა დიდ წარმატებას მიაღწია: დაამარცხა ავსტრია, რუსეთი, პრუსია და ინგლისი, ხოლო თავისი გავლენის ქვეშ მოაქცია: 1801 წელს ბელგია, ლომბარდია, შვეიცარია და ნიდერლანდები, 1808 წელს კი ესპანეთიც დაიმორჩილა. ზოგიერთ დამორჩილებულ ქვეყანაში ნაპოლეონმა თავისი ნათესავები გაამეფა, მაგალითად ესპანეთში 1808 წელს.^[43] ნაპოლეონის ომები, ისევე როგორც მმართველობა გადამწყვეტ ფაზაში 1810 წელს შევიდა, როდესაც მან „რუსეთის კამპანიისთვის“ დაიწყო მზადება. ნაპოლეონი 600 000-მდე ჯარისკაცითა და 1372 ზარბაზნით გაემგზავრა რუსეთის დასაპყრობად, რუსებმა კი 240 000 მდე ჯარისკაცის მობილიზება შეძლეს. 1812 წელს ნაპოლეონის არმია რუსეთში შევიდა. რუსეთის ჩანაფიქრი აშკარა იყო, ისინი ომის გაჭიანურებას ცდილობდნენ, თუმცაღა პირველი გენერალური ბრძოლის გამართვა მაინც მოუხდათ 1812 წლის 26 აგვისტოს ბოროდინოს ველზე. ბრძოლაში ნაპოლეონმა იმარჯვა. აღნიშნულ ბრძოლაში რუსეთის ჯარის მარცხენა ფლანგს პეტრე ბაგრატიონი სარდლობდა, რომელიც შეეწირა კიდეც ამ საბრძოლო ბატალიას. ნაპოლეონი 2 სექტემბერს გადამწვარ მოსკოვში შევიდა, მაგრამ რუსეთის დაპყრობა ვერ შეძლო, პირიქით ომის გაჭიანურების გამო თავად ჩავარდა სავალალო მდგომარეობაში და დაზავებაც კი შესთავაზა ალექსანდრე I-ს. საბოლოოდ 26-28 ნოემბერს საფრანგეთის ჯარი მდინარე ბერეზინაზე გადასვლისას გაანადგურა კუტუზოვმა, არმიის უკან დაბრუნება მარშალმა მიურატმა უზრუნველყო, ხოლო ნაპოლეონი პარიზში დაბრუნდა.

1812 წელს პარიზში დაბრუნებული იმპერატორი ახალი არმიის შეკრებას შეუდგა გადამწყვეტი ბრძოლისთვის, რომლის როლიც 1813 წლის 16-19 წლის ოქტომბერში მომხდარმა ლაიფციგის ბრძოლამ ითამაშა. იგი ისტორიაშ ხალხთა ბრძოლის სახელითაა შესული. ნაპოლეონი დამარცხდა, რაც მისი ელბაზე გადასახლებისა და მონარქიის აღდგენის მიზეზი გახდა.

ნაპოლეონმა ისარგებლა იმით, რომ მსოფლიოს ყურადღება ვენის კონგრესისკენ (1815 წ.) ჰქონდა მიპყრობილი და 1815 წლის 1 მარტს 100-კაციანი რაზმით პარიზისკენ დაიძრა. მან მეფე საზღვარგარეთ გააქცია, თავად კი ძალაუფლება იგდო ხელთ, თუმცა ხანმოკლე პერიოდით, 100 დღით. 1815 წლის 18 ივნისს ინგლისელთა და პრუსიელთა ჯარებმა ნაპოლეონი დაამარცხეს და ამჯერად საბოლოოდ განდევნეს ქვეყნიდან: იგი წმინდა ელენეს კუნძულზე გადაასახლეს, სადაც გარდაიცვალა კიდეც 1821 წელს.

საფრანგეთს სათავეში კვლავ მონარქები ჩაუდგნენ. მონარქიის აღდგენის შემდეგ ჯერ ლუი XVIII-მ (1814-1824 წწ.), შემდეგ კი შარლ X-მ (1824-1830 წწ.) იმეფა. მათი მმართველობა ხალხისთვის შვებისა და ბედნიერების მომტანი არ აღმოჩნდა, ამოტომ საფრანგეთის საზოგადოება პროტესტმა მოიცვა, რომელმაც კულმინაციას 1830 წელს მიაღწი. ამას თან დაერთო მეფის გადაწყვეტილება პარლამენტის დათხოვის თაობაზე, რამაც მეტად უბიძგა ხალხს აჯანყებისაკენ, რომელიც ამა წლის 2 აგვისტოს ხალხის გამარჯვებით დასრულდა: შარლ X ინგლისში გაიქცა, მეფე კი ლუი-ფილიპე ორლეანელი გახდა. აღსანიშნავია, რომ იგი „ხალხის ნებით“ არჩეული პირველი მეფეა, რადგან სწორედ ამ დროს დაემატა მეფის ტიტულატურას — „ხალხის ნებით“. ხალხის იმედები ვერც ახალმა მონარქმა გაამართლა, პირიქით, მეფე და მთავრობა არაეფექტური მუშაობით გამოირჩა, რამაც საზოგადოებაში პროტესტის ახალი ტალღა ააგორა. ამას დაერთო ეკონომიკური კრიზისი, რომელიც 1847 წლისთვის მთელ ევროპაში მძვინვარებდა. 1848 წლის 24 თებერვალს ხალხმა ლუი-ფილიპე ორლეანელი გადააყენა. იგი 25 თებერვალს ინგლისში გაიქცა, საფრანგეთში კი საფუძველი ჩაეყარა მეორე რესპუბლიკას. დროებითმა მთავრობამ ქვეყანა მხოლოდ რამდენიმე თვე მართა, ივნისის სისხლიანი დაპირისპირების შემდეგ კი მთავრობის მეთაური - ლუი ბლანი ქვეყნიდან გაიქცა და ხალხი კვლავ არჩევანისს წინაშე აღმოჩნდა: აერჩიათ ლუი ნაპოლეონი, რომელსაც ზურგს დიდი წინაპრის — ნაპოლეონ ბონაპარტის სახელი უმაგრებდა, თუ ლუი ეჟენ კავენიაკი, რომელსაც დიდი ძალაუფლება ჰქონდა და ადმინისტრაციული რესურსიც მის ხელში იყო. საბოლოოდ, 1848 წლის 10 დეკემბერს ჩატარებულ არჩევნებში ლუი ნაპოლეონმა იმარჯვა 72 პროცენტით. სამი წლის მან ხალხისა და პოლიტიკური ოპონენტების წინააღმდეგობის მიუხედავად ეროვნული ასამბლეა დაითხოვა, ხოლო 1852 წლის 2 დეკემბერს ახალი იმპერიალისტური კონსტიტუცია მიიღო და თავი იმპერატორად გამოაცხადა. ნაპოლეონ III-ს მმართველობა აქტიური საშინაო და საგარეო პოლიტიკით გამოირჩა. 1860 წელს ინგლისთან დადებულმა ხელშეკრულებამ რამდენიმე წელიწადში გააორმაგა საგარეო ვაჭრობის საქონელბრუნვა. გარკვეულ წარმატებებს მიაღწია ნაპოლეონ III-მ სოციალური კუთხითაც: შექმნა სადაზღვევო სალაროები ხანშიშესული მუშებისთვის. მისი ზეოობის ხანაშივე განხორციელდა კაცობრიობის ერთ-ერთი უდიდესი საინჟინრო პროექტი: 1859-1869 წლებში გაიჭრა 16 კილომეტრი სიგრძისა და 8 მეტრი სიღრმის სუეცის არხი. გარკვეული წარმატებები შეიმჩნეოდა საფრანგეთის საგარეო პოლიტიკაშიც: იმპერია ომებს აწარმოებდა მექსიკაში, ინდოჩინეთსა და აფრიკაში. აღნიშნული წარმატებების მიუხედავად სწორედ მან აგემა საფრანგეთს ისტორიაში ერთ-ერთი უდიდესი სირცხვილი: 1870 წელს გამართულ სედანის ბრძოლაში პრუსიელთა წინააღმდეგ განცდილი სამარცხვინო მარცხი. ამ დიდი წარუმატებლობით სრულდება იმპერატორ ნაპოლეონ III-ს მმართველობა საფრანგეთში.

გეოგრაფია და ბუნება

მთავარი სტატია: საფრანგეთის გეოგრაფია.

საფრანგეთი, რომლის ტერიტორიასაც ექვსკუთხედის მსგავსი კონფიგურაცია აქვს, ფართობით ევროკავშირის უდიდესი ქვეყანაა. ქვეყანა დასავლეთ ევროპაში მდებარეობს. მოსაზღვრე ქვეყნებია: ბელგია, ლუქსემბურგი, გერმანია, შვეიცარია, იტალია, მონაკო, ანდორა და ესპანეთი, რომელთაგანაც 3 ევროკავშირის წევრი არ არის. მის შემადგენლობაშია კუნძული კორსიკა ხმელთაშუა ზღვაში. საფრანგეთი შედგება 27 რეგიონისგან. მათ შორის 22 თავად საფრანგეთის ტერიტორიაზე მდებარეობს, ხოლო 5 ზღვისიქითა დეპარტამენტია: გვადელუპა, მარტინიკა, გვიანა, მაიოტა და რეიუნიონი. იგი ასევე ფლობს 5 ზღვისიქითა გაერთიანებას - სენ-ბართელმი, სენ-მარტენი, სენ-პიერი და მიკელონი, უოლისი და ფუტუნა და საფრანგეთის პოლინეზია და 3 განსაკუთრებული სტატუსის მქონე ზღვისიქითა ადმინისტრაციულ-ტერიტორიულ წარმონაქმნს — კლიპერტონი, ახალი კალედონია და საფრანგეთის სამხრეთული და ანტარქტიდული ტერიტორია.

ქვეყნის რელიეფში ჭარბობს ვაკეები და დაბლობები, უმაღლესი მწვერვალია მონბლანი, რომელიც მთელ დასავლეთ ევროპაში უმაღლესია. იგი იტალიასთან სასაზღვრო რაიონში მდებარეობს. საფრანგეთი ენერგეტიკული რესურსებით მდიდადი არ არის (თუ არ ჩავთვლით ევროპული მასშტაბების ურანის მადანს). მოიპოვებენ ბოქსიტებს, რკინის მადანს, მარილებს, საშენ მასალას. ქვეყანა მდიდარია მდინარეებით, მაგრამ ღარიბია ტბებით. დიდი ყურადღება ექცევა ბუნების დაცვას.

საფრანგეთში წარმოდგენილია ლანდშაფტების მდიდარი ნაირსახეობა. ატლანტის ოკეანის კლდოვანი სანაპირო, მდინარეათა ფართო ველები, მაღალი დათოვლილი მთები, ხმელთაშუაზღვისპირა ქვიშიანი სანაპიროები. ჩრდილოეთ საფრანგეთის დიდი ნაწილი უჭირავს ისეთი ფართო მდინარეების დაბლობებს, როგორებიცაა სენა და მარნა, ამ მოსავლიან მიწებს დასავლეთით ესაზღვრება ნორმანდიული კლდნოვანი მთები, აღმოსავლეთით კი, ბელგიის საზღვარზე იჭიმება ტყეები, რომლები სამხრეთით ქვეყნის შვეიცარიასთან საზღვარზე გადადის მთის მასივში.

სამხრეთ საფრანგეთის ნაწილი უჭირავს საფრანგეთის ცენტრალურ მასივს, ეს არის ჩამქრალი ვულკანების მხარე. ქვეყნის სამხრეთ აღმოსავლეთ ნაწილში, საფრანგეთის ცენტრალური მასივის მიდამოებში, სევენის მთებში სათავეს იღებს ქვეყნის უგრძესი მდინარე ლუარა. სამხრეთ – დასავლეთ რაიონი, მდინარე გარონის აუზი, ესაა წიწვოვანი ტყის მხარე. ცნობილია როგორც ლანდა. პირენეს მთები წარმოადგენს საზღვარს საფრანგეთსა და ესპანეთს შორის. საფრანგეთის ცენტრალური მასივის აღმოსავლეთით გაშლილია მდინარეების სონასა და რონას უხვმოსავლიანი დაბლობები. საფრანგეთისა და იტალიის საზღვართან იჭიმება ალპები, ევროპის ყველაზე მაღალი მთათა სისტემა.

ფართობი — 551 000 კვ. კმ. საზღვრები: საზღვაო — 3010 კმ; სახმელეთო — 2250 კმ.
ბუნება: გეოგრაფიული რაიონები — აკვიტანიის აუზი, არმორიკის მასივი (ბრეტანი), კოტანტინის ნახევარკუნძული (ნორმანდია), პარიზის აუზი, ხმელთაშუაზღვის დაბლობი, ცენტრალური მასივი, რონა-საონის ველი, პირენეები, ალპები და ჟურა, ელზასი და ლოტარინგია. მთიანი რეგიონები — ალპები, პირენეები, ჟურა, არდენები, ვოგეზები. უმაღლესი მწვერვალი — მონბლანი 4807 მ; მდინარეები (კმ) — გარონა 650, ლუარა 1020, მარნა, რაინი, რონა 548 (სულ 812), საონი, სენა 776; ტბები (კვ. კმ) — ჟენევის 234 (სულ 581), ეტან-დე-ბერი 155, ანესი; კუნძულები (კვ. კმ) — კორსიკა 8680, ილ-დ-ოლერონი 174; კლიმატი — კონტინენტური, ოკეანური.
ბუნებრივი რესურსები — ქვანახშირი, რკინის მადანი, ბოქსიტები, თუთია, საშენი ხე-ტყე, თევზი.

ჰავა და ჰიდროგრაფია

სევენის მთები საფრანგეთს ყოფს ორ კლიმატურ რაიონად: ხმელთაშუაზღვური და ატლანტის, ასევე ოთხ კლიმატურ ზონად: ოკეანური, მშრალი კონტინენტური, ხმელთაშუაზღვური და მთის. საფრანგეთის ჩრდილოეთი რაიონების კლიმატი რბილი და ნესტიანია. გაზაფხულზე ამინდი ცვალებადია, სითბო და მზე იცვლება წვიმებითა და ქარებით. ზაფხული შედარებით თბილია, შემოდგომაზე დილას და საღაომოობით გრილა, არ იცის მკაცრი ზამთარი. საშუალო ტემპერატურა მერყეობს იანვარში 0 გრადუსსა და აგვისტოში +25 გრადუსს შორის, პარიზის საშუალო ტემპერატურა მერყეობს ზამთარში 0 (+10) გრადუსებს შორის, ხოლო ზაფხულში +20 (+30) გრადუსებს შორის. ქვეყნის სამხრეთით კლიმატი რბილი და თბილია, ზამთრობით მთებში ხშირად არის დიდთოვლობა, ტემპერატურის მერყეობა ზამთარსა და ზაფხულში უმნიშვნელოა. ალპები სამხრეთ–აღმოსავლეთით ხელს უშლის ხმელთაშუაზღვური კლიმატის გავრცელებას ქვეყნის სიღრმეებში, ასე რომ აღნიშნული კლიმტი ვრცელდება რონისა და ლიონის დაბლობებში.

მდინარეები და ტბები

რბილი და ნესტიანი კლიმატი საფრანგეთში ხელ უწყობს ხშირი სამდინარო ქსელის განვითარებას, წყალუხვობასა და გაუყინვადობას. წყლის სიუხვის რეჟიმისა და დინების ხასიათის მიხედვით საფრანგეთში გამოიყოფა მდინარეთა ოთხი ტიპი:

პრეატლანტური ტიპი: მოიცავს ქვეყნის ტერიტორიის ნახევარზე მეტს. ახასიათებს მდინარის კვება წვიმის წყლით და მდინარის დონის მცირე ცვალებადობა. მდინარეები სავსეა წლის ნებისსმიერ დროს. ამ სახეობის მდინარეებს მიეკუთვნება სენა მარნის შენაკადებით, მარჯვენა შენაკადი უაზა, მარცხენა შენაკადი იონა, ქვედა ლუარა, შარანტა, სონა.
ერცოგული ტიპი: აერთიანებს მდინარეებს, რომლებიც მოედინებიან მაღალი მთებიდან. ზემო ლუარა მარჯვენა შენაკადებით: ალე, შერი, ენდრი, ვენა, გარონა მარჯვენა შენაკადებით: ტარნი, ლო, დორდონი. რონა მარჯვენა შენაკადებით: დუ, არდეში. მდინარეთა კვება დაომოკიდებულია წვიმებსა და თოვლზე.
ალპების ტიპი: ამ ტიპს მიეკუთვნება ალპებისა და პირენეს მდინარეები: რონა თავისი მარცხენა შენაკადებით: (იზერი, დურანსი) ზემო გარონა ასევე თავისი შენაკადებით. მდინარეები იკვებებიან თოვლითა და გაყინული წყლებიით, ამაზეა დამოკიდებული ზამთარ — ზაფხულობით მდინარეთა წყალუხვობა.
ხმელთაშუაზღვური ტიპი: დამახასიათებელია ქვეყნის სამხრეთში მდებარე მდინარეებისათვის. (ოდი, ორბი, ერო), მდინარეები იკვებებიან წვიმის წყლით. გაზაფხულსა და შემოდგომაზე კოკისპირულმა წვიმებმა შეიძლება გამოიწვიოს წყალდიდობები.

საფრანგეათის დიდი მდინარეებია: ლუარა – 1010 კმ, რონა – 522 კმ, სენა – 780 კმ, გარონა – 650 კმ. ევროპის ერთ – ერთი მნიშვნელოვანი საწყლოსნო არტერიაა მდინარე რაინი, რომელიც 190 კოლომეტრის სიგრძეზე მიუყვება საფრანგეთ – გერმანიის საზღვარს. ქვეყნის უმსხვილესი მდინარეები გამოიყენება სანაოსნოდ, ლუარასა და გარონას აქვს შემოვლითი არხები.

საფრანგეთი ღარიბია ტბებით, ალპებში საფრანგეთს ეკუთვნის ჟენევის ტბის სამხრეთი სანაპირო. სავის ალპები მოიცავს საკმაოდ დიდ ყინულოვან ტბებს: ანესი და ბურჟე. საფრანგეთის ცენტრალურ მასივში ვხვდებით ვულკაური წარმოშობის ტბებს, ხმელთაშუა ზღვის კუნძულებსა და ბისკაის ყურეში მნიშვნელოვნად გავრცელებულია ლაგუნისებური ტბები.

ფლორა და ფაუნა

მთავარი სტატია: საფრანგეთის ფლორა და საფრანგეთის ფაუნა.

ცხვრის საძოვრები მდინარე სენის ნაპირებზე.

საფრანგეთის ტერიტორიის დაახლოებით მესამედი უკავია ტყეს. საკმაოდ დიდი ტყის მასივები განთავსებულია აკვიტანიაში, ალპებში, პირენეებში, ვოგეზებში. აკვიტანიის აღმოსავლეთით მუხნარი ტყეები გადადის წაბლნარში, აქ ასევე წარმოდგენილია სუბტროპიკულ მცენარეთა ელემენტები. ქვეყნის ჩრდილოეთში განთვასებულია მუხნარი და წიფლის ტყეები. ქვეყნის ჩრდილო-დასავლეთით მიდამოები გამოყენებულია საძოვრებად. ხმელთაშუაზღვიურ სამხრეთში დამახასიათებელია ბუჩქნარებით შეთხელებული ტყეები. ალპებში მუხნარი და წაბლის ტყეები 700-800 მეტრზე იცვლება წიფლნარი, ნაძვნარი და ფოთლოვანი ტყეებით, რომლებიც 1600–1900 მეტრზე მდებარეობს. პირენეებში ტყეთა ზემო საზღვარი აღწევს 1800–2100 მ. უფო ზემოთ (სუბალპურ ზონაში) ვხვდებით ბუჩქნარსა და მაღალბალახოვან მინდვრებს. საფრანგეთის ტყეებში, განსაკუთრებით მთებში ადვილად ვხვდებით გარეულ კატას, მელას, ირემს, შველს, კურდღელს, ტახს, ციყვს. მაღალ მთებში ვხვდებით მთის თხას... განსხვავებულ ფრინველებს: კაკაბი, ქორი, ყვავი, სამხრეთში ვხვდებიათ ფლამინგოს.

გარემოს დაცვა

რეგიონული (მწვანე) და ეროვნული (წითელი) პარკები საფრანგეთში.

საფრანგეთი იყო ერთ–ერთი პირველი ქვეყანა, სადაც შეიქმნა გარემოს დაცვის სამინისტრო, 1971 წელს.^[44] მიუხედავად იმისა, რომ საფრანგეთი ერთ–ერთი ყველაზე განვითარებული მრეწველობის მქონე ქვეყანაა, ის მხოლოდ მეჩვიდმეტეა მსოფლიოში ნახშირორჟანგის გამოყოფით და ჩამორჩება ისეთი მცირე მოსახლეობის მქონე ქვეყნებს, როგორიცაა კანადა და ავსტრალია. ეს შედეგია, 1973 წლის ნავთობის კრიზისის შემდეგ მიღებული, საფრანგეთის ხელისუფლების გადაწყვეტილებისა, დააბანდოს ფული ბირთვულ ენერგიაში.^[45] დღეს ქვეყანაში წარმოებული ელექტროენერგიის 75 % სწორედ ბირთვულ ენერგიაზე მოდის,^[46] ამითვე აიხსნება, რატომ ბინძურდება საფრანგეთი სათბურის აირებით ნაკლებად ზემოაღნიშნულ ქვეყნებთან შედარებით.^[47]^[48]

ევროკავშირის სხვა წევრი ქვეყნების მსგავსად, საფრანგეთი დათანხმდა, შეემცირებინა ნახშირორჟანგის გამოყოფა გარემოში, 2020 წლისთვის, სულ მცირე 20 %-ით, 1990 წელთან შედარებით.^[49] 2009 წელს საფრანგეთში ნახშირორჟანგის გამოყოფა, საშუალოდ ერთ მოსახლეზე, უფრო მცირე იყო, ვიდრე ჩინეთში.^[50]

2009 წელს საფრანგეთმა შემოიღო ნახშირორჟანგის გადასახადი – 17 ევრო გამოყოფილი ნახშირორჟანგის ყოველ ტონაზე.^[51] ამ გადასახადს ქვეყნის ბიუჯეტისათვის ოთხი მილიარდი ევროს მოგება უნდა მოეტანა ყოველწლიურად,^[52] თუმცა ის გაუქმდა რამდენიმე მიზეზის გამო, მათ შორის უმთავრესია ფრანგული კომპანიების მდგომარეობა, რომლებიც არათანაბარ პირობებში დგებოდნენ მეზობელი ქვეყნების კონკურკურენტებთან, რომლებსაც არ უწევდათ მსგავსი გადასახადის გადახდა. ნახშირორჟანგის გადასახადის შემოღება პრეზიდენტ ნიკოლა სარკოზის არაპოპულარულ პოლიტიკურ ნაბიჯად ჩაითვალა.^[53]

2010 წელს იელისა და კოლუმბიის უნივერსიტეტების მიერ ჩატარებულ კვლევაში საფრანგეთმა მეშვიდე ადგილი დაიკავა ყველაზე შეგნებული გარმოს დაცვითი პოლიტიკის მქონე ქვეყნებს შორის.^[54]^[55]

საფრანგეთის მიწის ფართობის 28 % ტყითაა დაფარული.^[56]^[57] საფრანგეთის ტყეები ერთ-ერთი ყველაზე მრავალფეროვანია ევროპაში 140-ზე მეტი სახეობის ხით.^[58] ქვეყანაში არის 9 ეროვნული პარკი^[59] და 46 დაცული ლანდშაფტი.^[60] საფრანგეთს სურს, 2020 წლისთვის, თავისი განსაკუთრებული ეკონომიკური ზონის 20 % გადააქციოს დაცულ საზღვაო ტერიტორიად.^[61]

მმართველობა

მთავრობა

მთავარი სტატია: საფრანგეთის მთავრობა და საფრანგეთის კონსტიტუცია.

ფრანსუა ოლანდი, საფრანგეთის რესპუბლიკის პრეზიდენტი, 2012-2017 წელებში

საფრანგეთის მოქმედი პრეზიდენტი ემანუელ მაკრონი

საფრანგეთი არის უნიტარული, ნახევრად საპრეზიდენტო რესპუბლიკა, ძლიერი დემოკრატიული ტრადიციებით.^[62] დღეს მოქმედი მეხუთე რესპუბლიკის კონსტიტუცია მიღებულ იქნა 1958 წლის 28 სექტემბერს ჩატარებული რეფერენდუმით.^[63] ქვეყანაში აღმასრულებელი ხელისუფლება მჭიდროდ არის დაკავშირებული პარლამენტთან. საკუთრივ აღმასრულებელ ხელისუფლებას ჰყავს ორი ლიდერი: რესპუბლიკის პრეზიდენტი (ამჟამად ემანუელ მაკრონი), რომელიც არის სახელმწიფოს მეთაური და ირჩევა პირდაპირი არჩევნების გზით, ხუთწლიანი ვადით (წარსულში 7 წლით)^[64] და მთავრობა, რომელსაც მართავს პრეზიდენტის დანიშნული პრემიერ–მინისტრი (ამჟამად ჟან–მარკ ერო).

საფრანგეთის პარლამენტი არის ორპალატიანი საკანონმდებლო ორგანო, რომელიც მოიცავს ეროვნულ კრებასა (ქვედა პალატა) და სენატს (ზედა პალატა).^[65] ეროვნული კრების დეპუტატები ირჩევიან ადგილობრივი ამომრჩევლების მიერ ხუთწლიანი ვადით პირდაპირი არჩევნების გზით.^[66] კრებას აქვს ძალა, დაითხოვოს მინისტრთა კაბინეტი, შესაბამისად აქ უმრავლესობის ქონა ხელისუფლების ჩამოყალიბების უფლებას განაპირობებს. სენატორებს ირჩევს ამომრჩეველთა კოლეგია ექვსწლიანი ვადით (თავდაპირველად 9–წლიანით). წევრთა ნახევრის ხელახალი არჩევა ხდება ყოველ სამ წელიწადში.^[67]

სენატის საკანონმდებლო უფლებები შეზღუდულია. პალატებს შორის უთანხმოების შემთხვევაში საბოლოო სიტყვა ეროვნულ კრებას ეკუთვნის.^[68] მთავრობას აქვს დიდი ზეგავლენა პარლამენტის დღის წესრიგის ფორმირებაზე.

ფრანგულ პოლიტიკაში გამოირჩევა ორი მოწინააღმდეგე ჯგუფი: მემარცხენეები, რომლებიც ძირითადად გაერთიანებულია „საფრანგეთის სოციალისტური პარტიის“ ირგვლივ და მემარჯვენეები, რომელთა მთავარი პარტიაა „კავშირი სახალხო მოძრაობისათვის“ (UMP).^[69] 2012 წლის არჩევნების შემდეგ აღმასრულებელი ხელისუფლება ძირითადად სოციალისტური პარტიის ხელშია.

სამხედრო სისტემა

მთავარი სტატია: საფრანგეთის შეიარაღებული ძალები.

საფრანგეთის სამხედრო ძალების მაგალითები. საათის ისრის მიმართულებით ზედა მარცხენა სურათიდან: 1. ბირთვული ავიამზიდი „*შარლ დე გოლი*“; 2. ავიაგამანადგურებელი; 3, ფრანგული მთის *მონადირეები* პატრულირებელენ კაპისას პროვინციაში, ავღანეთში; 4. ლეკლერკის ტანკი პარიზში, ბასტილიის დღეს გამართულ აღლუმზე.

საფრანგეთის შეიარაღებული ძალები (Armées françaises) მოიცავს სამხედრო და გასამხედროებულ ძალებს. ის ემორჩილება უმაღლეს მხედართმთავრს, საფრანგეთის პრეზიდენტს. მასში შედის საფრანგეთის არმია (Armée de Terre), საფრანგეთის ფლოტი (Marine Nationale), საჰაერო ძალები (Armée de l'Air) და დამხმარე გასამხედროებული ძალა, ეროვნული ჟანდარმი (Gendarmerie nationale). საფრანგეთის არმია ითვლება ერთ-ერთ უდიდეს შეიარაღებულ ძალებად მსოფლიოში. ადმინისტრაციულად სამხედრო ძალები თავდაცვის სამინისტროს, ხოლო ჟანდარმენია – შინაგან საქმეთა სამინისტროს ეკუთვნის.

ჟანდარმერია სამხედრო პოლიციაა, რომლის მოვალეობა ქვეყნის შიგნით მოსახლეობის დაცვაა. ის, ასევე, შეიცავს ეროვნული ჟანდარმერიის საპარაშუტე ინტერვენციის ესკადრონის (Escadron Parachutiste d'Intervention de la Gendarmerie Nationale) ანტი-ტერორისტულ დივიზიონსა და ეროვნული ჟანდარმერიის ინტერვენციის ჯგუფს (Groupe d'Intervention de la Gendarmerie Nationale, GIGN). თავდაცვის სამინისტროს ეკუთვნის, ასევე, ერთ-ერთი სადაზვერვო ქვედანაყოფი, საგარეო უსაფრთხოების გენერალური დირექტორიატი (Direction Générale de la Sécurité Extérieure). შიდა დაზვერვის ცენტრალური დირექტორიატი (Direction Centrale du Renseignement Intérieur) კი პირდაპირ ემორჩილება შინაგან საქმეთა სამინისტროს. 1997 წლის შემდეგ საფრანგეთში სამხედრო სამსახური სავალდებულო აღარ არის.^[70]

ყოველ 14 ივლისს, ბასტილიის აღების დღეს, პარიზში იმართება სამხედრო აღლუმი, რომელიც ითვლება ევროპის უდიდეს და უძველეს ყოველწლიურ სამხედრო მსვლელობად.^[71]

სახელმწიფო ფინანსები

საფრანგეთის სახელმწიფო სესხი (საბიუჯეტო დეფიციტი) მეპ-ის პროცენტებით, 1960-2019 წწ.

2012 წლის გაზაფხულზე საფრანგეთში ჩატარებულ საპრეზიდენტო არჩევნებში გამარჯვებული ფრანსუა ოლანდი ხისტი ეკონომიკური პოლიტიკის წინააღმდეგი წავიდა. მან პირობა დადო, რომ 2017 წლისთვის გაანულებდა საბიჯეტო დეფიციტს. ახალმა მთავრობამ განაცხადა, რომ მათი მიზანია, გააუქმონ ახალშემოღებული შეღავათები მდიდრებისთვის, გაზარდონ გადასახადი 75 %–მდე მილიონ ევროზე მეტი შემოსავლის მქონე პირებისთვის, საპენსიო ასაკად კვლავ დააწესონ 60 წელი სრული საპენსიო დახმარებით იმ პირებისთვის, რომლებსაც აქვთ 42–წლიანი სამუშაო სტაჟი, აღადგინონ ახლადგაუქმებული 60 000 სამუშაო ადგილი განათლების სისტემაში, მოაწესრიგონ იჯარის გადასახადის ზრდა და ააშენონ დამატებითი სახელმწიფო საცხოვრებლები ღარიბებისთვის.

2012 წლის ივნისის საპარლამენტო არჩევნებში გაიმარჯვა ფრანსუა ოლანდის სოციალისტურმა პარტიამ, მოიპოვა საფრანგეთის კონსტიტუციაში ცვლილებების შეტანის შესაძლებლობა და მიიღო შესაბამისი კანონების შემოღების უფლება დაპირებული რეფორმების გასატარებლად. საფრანგეთის ხელისუფლების საობლიგაციო პროცენტი დაეცა რეკორდულ ნიშნულამდე, 30 %–მდე,^[72] რაც 50 საბაზო პუნქტით დაბალია გერმანიის ხელისუფლების საობლიგაციო პროცენტზე.^[73]

ადმინისტრაციული დაყოფა

მთავარი სტატია: საფრანგეთის ადმინისტრაციული დაყოფა, საფრანგეთის რეგიონები და საფრანგეთის დეპარტამენტები.

საფრანგეთი იყოფა 27 ადმინისტრაციულ რეგიონად. 22 მათგანი მდებარეობს მეტროპოლიურ საფრანგეთში (21 კონტინენტურ ნაწილზე და ერთი კუნძულ კორსიკაზე), ხოლო 5 წარმოადგენს საფრანგეთის ზღვისიქითა დეპარტამენტს. რეგიონები იყოფიან 101 დეპარტამენტად.^[74] ყველა მათგანს მინიჭებული აქვს საკუთარი ნომერი (ძირითადად ანბანის მიხედვით). ეს ნომრები გამოიყენება მათს საფოსტო კოდებსა და სატრანსპორტო ნომრებში.

101 დეპარტამენტი აერთიანებს 341 ოლქს, რომლებიც თავის მხრივ იყოფიან 4051 კანტონად. კანტონები მოიცავენ 36 697 კომუნას. კომუნა არის უმდაბლესი დონის ადმინისტრაციული ოლქი, საკუთარი არჩევითი მუნიციპალური საბჭოთი. 36 697 კომუნიდან 33 414 (91,1 %) ქმნის 2588 კომუნათაშორის გაერთიანებას. 3 კომუნა (პარიზი, ლიონი, მარსელი) დაყოფილია 45 მუნიციპალურ ოლქად.

რეგიონები, დეპარტამენტები და კომუნები ცნობილია, როგორც ტერიტორიული გაერთიანებები, რაც ნიშნავს, რომ ისინი განაგებენ როგორც საკრებულოებს, ისე აღმასრულებელ ორგანოს. ოლქები და კანტონები მხოლოდ ადმინისტრაციული ერთეულებია. თუმცა, 1940 წლამდე ოლქი იყო ტერიტორიული გაერთიანება არჩევითი საბჭოთი. შემდეგში ის შეიცვალა ვიშის რეჟიმის მიერ და საბოლოოდ გაუქმდა, 1946 წელს, საფრანგეთის მეოთხე რესპუბლიკის დროს.

მეტროპოლიური საფრანგეთი

რეგიონი	დეპარტამენტები	დედაქალაქი
აკვიტანია	ატლანტური პირენეები, დორდონი, ლანდი, ლო და გარონა, ჟირონდა	ბორდო
ბრეტანი	ილი და ვილენი, კოტ-დ’არმორი, მორბიანი, ფინისტერი	რენი
ბურგუნდია	იონა, კოტ-დ’ორი, ნიევრი, სონა და ლუარა	დიჟონი
ელზასი	ზემო რეინი, ქვემო რეინი	სტრასბურგი
ზემო ნორმანდია	ერი, ზღვისპირა სენა	რუანი
ილ-დე-ფრანსი	ესონა, ვალ-დე-მარნი, ვალ-დ'უაზი, იველინი, ო-დე-სენი, პარიზი, სენა და მარნა, სენა-სენ-დენი,	პარიზი
კორსიკა	სამხრეთი კორსიკა, ჩრდილოეთი კორსიკა	აიაჩო
ლანგედოკი-რუსილონი	აღმოსავლეთი პირენეი, გარი, ერო, ლოზერი, ოდი	მონპელიე
ლიმუზენი	ზემო ვიენა, კორეზი, კრეზი	ლიმოჟი
ლოთარინგია	ვოგეზი, მიოზი, მიორტი და მოზელი, მოზელი,	მეცი
ლუარა	ატლანტიის ლუარა,ვანდეია, მაიენი, მენი და ლუარა, სარტა	ნანტი
ნორდ-პა-დე-კალე	ნორი, პა-დე-კალე	ლილი
ოვერნი	ალიე, ზემო ლუარა, კანტალი, პუი-დე-დომი	კლერმონ-ფერანი
პიკარდია	ენა, სომა, უაზა	ამიენი
პროვანსი-ალპები-ლაჟვარდოვანი ნაპირი	ბუშ-დიუ-რონი, ვარი, ვოკლიუზი, ზემო ალპები, ზემო პროვანსის ალპები, ზღვისპირა ალპები	მარსელი
პუატუ-შარანტი	დიო-სევრი, ვიენა, ზღვისპირა შარანტა,შარანტა	პუატიე
რონა-ალპები	არდეში, დრომი, ენი, ზემო სავოია, იზერი, ლუარა, რონა, სავოია	ლიონი
სამხრეთი პირენეები	ავერონი, არეჟი, ზემო გარონა, ზემო პირენეი, ლო, ჟერი, ტარნი, ტარნი და გარონა	ტულუზა
ფრანშ-კონტე	ბელფორის ტერიტორია, დუ, ზემო სონა, იურა	ბეზანსონი
ქვემო ნორმანდია	კალვადოსი, მანში, ორნი	კანი
შამპან-არდენი	არდენი, ზემო მარნა, მარნა, ობი,	შალონ-ან-შამპანი
ცენტრი	ენდრი, ენდრი და ლუარა, ერი და ლუარი, ლუარე, ლუარი და შერი, შერი,	ორლეანი

ზღვისიქითა რეგიონები

მთავარი სტატია: საფრანგეთის ზღვისიქითა ტერიტორიები.

მთავარი სტატია: საფრანგეთის ზღვისიქითა დეპარტამენტი.

მთავარი სტატია: საფრანგეთის ზღვისიქითა გაერთიანება.

საფრანგეთის 101 დეპარტამენტიდან ხუთი (საფრანგეთის გვიანა, გვადელუპა, მარტინიკა, მაიოტა და რეიუნიონი) არის ზღვისიქითა რეგიონი (ROM), ამავდროულად ისინი წარმოადგენენ ზღვისიქითა დეპარტამენტებს (DOMs) და არიან საფრანგეთის, შესაბამისად ევროკავშირის, განუყრელი წევრები და გააჩნიათ ზუსტად იგივე სტატუსი, რაც მეტროპოლიურ დეპარტამენტებს.

სახელი	კონსტიტუციური სტატუსი	დედაქალაქი
საფრანგეთის გვიანა	ზღვისიქითა რეგიონი (régions d'outre-mer) და, ამავდროულად, ზღვისიქითა დეპარტამენტი (département d'outre-mer ან DOM)	კაიენა
გვადელუპა	ზღვისიქითა რეგიონი (régions d'outre-mer) და, ამავდროულად, ზღვისიქითა დეპარტამენტი (département d'outre-mer ან DOM)	ბას-ტერი
მარტინიკა	ზღვისიქითა რეგიონი (régions d'outre-mer) და, ამავდროულად, ზღვისიქითა დეპარტამენტი (département d'outre-mer ან DOM)	ფორ-დე-ფრანსი
მაიოტა	ზღვისიქითა რეგიონი (régions d'outre-mer) და, ამავდროულად, ზღვისიქითა დეპარტამენტი (département d'outre-mer ან DOM)	მამუცუ
რეიუნიონი	ზღვისიქითა რეგიონი (régions d'outre-mer) და, ამავდროულად, ზღვისიქითა დეპარტამენტი (département d'outre-mer ან DOM)	სენ-დენი

ზღვისიქითა ტერიტორიები და გაერთიანებები

27 რეგიონისა 101 დეპარტამენტის გარდა, საფრანგეთის რესპუბლიკას ეკუთვნის 5 ზღვისიქითა გაერთიანება (საფრანგეთის პოლინეზია, სენ-ბართელმი, სენ-მარტენი, სენ-პიერი და მიკელონი და უოლისი და ფუტუნა) და 3 განსაკუთრებული სტატუსის მქონე საფრანგეთის ზღვისიქითა ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული წარმონაქმნი (ახალი კალედონია, კლიპერტონი საფრანგეთის სამხრეთული და ანტარქტიდული ტერიტორია).

მიწები, რომლებიც შედიან საფრანგეთის რესპუბლიკაში, ნაჩვენებია ტოლი მასშტაბით.

ზღვისიქითა გაერთიანებები და ტერიტორიები ყალიბდებიან საფრანგეთის რესპუბლიკის ნაწილად, მაგრამ არა ევროკავშირის ან მისი საფინანსო ზონის (გამონაკლისი სენ-ბართელმი, რომელიც გამოეყო გვადელუპეს 2007 წელს). საფრანგეთის პოლინეზიის წყნაროკეანური გაერთიანებები (COM), უოლისი და ფუტუნა და ახალი კალედონია აგრძელებენ ფრანგული წყნაროკეანური ფრანკის გამოყენებას,^[75] რომლის კურსი მკაცრად არის დაკავშირებული ევროსთან. შედარებისთვის, ხუთივე ზღვისიქითა რეგიონი წარსულში იყენებდა ფრანგულ ფრანკს, ხოლო დღეს, აქ ევროა ხმარებაში.^[76]

სახელი	კონსტიტუციური სტატუსი	დედაქალაქი
საფრანგეთის პოლინეზია	ზღვისიქითა გაერთიანება (collectivité d'outre-mer ან COM)	პაპეეტე
სენ-ბართელმი	ზღვისიქითა გაერთიანება (collectivité d'outre-mer ან COM)	გუსტავია
სენ-მარტენი	ზღვისიქითა გაერთიანება (collectivité d'outre-mer ან COM)	მარიგო
სენ-პიერი და მიკელონი	ზღვისიქითა გაერთიანება (collectivité d'outre-mer ან COM).	სენ-პიერი
უოლისი და ფუტუნა	ზღვისიქითა გაერთიანება (collectivité d'outre-mer ან COM).	მატა-უტუ
ახალი კალედონია	განსაკუთრებული სტატუსის მქონე ზღვისიქითა ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული წარმონაქმნი (collectivité sui generis)	ნუმეა
საფრანგეთის სამხრეთული და ანტარქტიდული ტერიტორია	განსაკუთრებული სტატუსის მქონე ზღვისიქითა ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული წარმონაქმნი (collectivité sui generis)	პორტ-ო-ფრანსე
კლიპერტონი	განსაკუთრებული სტატუსის მქონე ზღვისიქითა ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული წარმონაქმნი (collectivité sui generis)	დაუსახლებელი

დემოგრაფია

მთავარი სტატია: საფრანგეთის დემოგრაფია და ფრანგები.

საფრანგეთის მოსახლეობის რაოდენობის ზრდა 1960-2010 წლებში

2016 წლის მონაცემებით საფრანგეთში 66 660 000 მილიონი ადამიანი ცხოვრობს, ამ მონაცემით მას მსოფლიოში 21-ე ადგილი უკავია.^[77]

2004 წელს მონტენის ინსტიტუტის მიერ ჩატარებული კვლევის მიხედვით, მეტროპოლიური საფრანგეთის 55 მილიონი (85 %) მცხოვრები თეთრკანიანია, 6 მილიონი (10 %) – ჩრდილო აფრიკელი, 2 მილიონი (3,5 %) – შავკანიანი, ხოლო 1 მილიონი (1,5 %) – აზიური წარმოშობის.^[78]^[79]

მეტროპოლიური საფრანგეთის სიმჭიდროვე 2011 წელს

2003 წელს, საფრანგეთში მოსახლეობის ბუნებრივი ზრდა იყო ერთ-ერთი მაღალი ევროკავშირში. 2006 წელს მოსახლეობის ბუნერივმა მატებამ შეადგინა 300 000 ადამიანი,^[80] რაც იყო ყველაზე მაღალი მაჩვენებელი „ბავშვთა ბუმის“ დასრულების, 1973 წლის, შემდეგ. 2010 წელს საერთო ნაყოფიერების შეფასება გაიზარდა 2-მდე,^[81] როდესაც 1994 წელს იყო 1,7.^[82] 2006-დან 2011 წლამდე მოსახლეობის საშუალო ყოველწლიური ზრდა 0,6 % იყო.^[80] 2010 წელს მეტროპოლიურ საფრანგეთში ახალშობილთა 27 %-ს ჰყავდა, სულ მცირე, ერთი უცხოეთში დაბადებული მშობელი, ხოლო 24 %-ის ერთი მშობელი მაინც ევროპის მიღმა იყო დაბადებული.^[83]

2008 წელს საფრანგეთის სტატისტიკის ეროვნულმა ინსტიტუტმა (INSEE) დაიანგარიშა, რომ 11,8 მილიონი უცხოეთში დაბადებული იმიგრანტი და მათი პირდაპირი შთამომავალი (საფრანგეთში დაბადებული) ცხოვრობს ქვეყანაში, რაც საერთო მოსახლეობის 19 %-ს შეადგენს. მათგან 5 მილიონი ევროპიდან, ხოლო 4 მილიონი მაღრიბის რეგიონიდანაა. საფრანგეთში, ოფიციალურად, 2,7 მილიონი იმიგრანტი ცხოვრობს, რომელთა ასაკი 18-დან 50-მდეა (18–50 წლის ასაკის მოსახლეობის 10%), ხოლო მთლიანობაში – 5 მილიონი (საერთო მოსახლეობის 8 %). გარდა ამისა, რესპუბლიკაში მეორე თაობის (იმიგრანტთა პირდაპირი შთამომავლები) წარმომადგენლთა რაოდენობა, ასაკით 18-50, 3,1 მილიონს აღწევს (ამ ასაკის მოსახლეობის 12 %), ხოლო საერთო რიცხვი - 6,5 მილიონს (ქვეყნის მოსახლეობის 11 %).^[84]^[85]^[86] 2008 წელს საფრანგეთმა მოქალაქეობა უბოძა 137 000 ადამიანს, რომელთა უმეტესობა მაროკოდან, ალჟირიდან და თურქეთიდან იყვნენ.^[87]

მიუხედავ იმისა, რომ საფრანგეთში უკანონობად მიიჩნევა მოქალაქეების ეროვნებისა და წარმომავლობის შესახებ ინფორმაციის მოპოვება იმ კანონით, რომელიც მომდინარეობს 1789 წლის რევოლუციიდან, ხოლო ხელახლა მიიღეს 1958 წლის კონსტიტუციაში, 2008 წლის კვლევები (INSEE-ის და INED-ის) იყო ნებადართული.^[88]^[89] ამ გამოკითხვამდე ითვლებოდა, რომ საფრანგეთში 5 მილიონი ადამიანი იყო იტალიური წარმოშობის (იმიგრანტთა უდიდესი თემი),^[90] 3-დან^[91] 6 მილიონამდე^[92] მცხოვრები – ჩრდილო აფრიკიდან, 2,5 მილიონი – სუბსაჰარული აფრიკიდან, ხოლო 200 000 – თურქეთიდან.^[93] ასევე, აქ ცხოვრობდნენ ევროპის მრავალი ეთნიკური ჯგუფის წარმომადგენლები, მათ შორის: ესპანელები, პორტუგალიელები, პოლონელები, ბერძნები და სხვ.^[90]^[94]^[95]

უკანასკნელი კვლევებით, ქვეყნის მცხოვრებთა 40 %, ნაწილობრივ მაინც, არის სხვადასხვა იმიგრანტთა ტალღის დროს ჩამოსულ პიროვნებათა შთამომავალი.^[96] 1921-დან 1935 წლამდე 1,1 მილიონი იმიგრანტი ჩავიდა საფრანგეთში.^[97] გარდა ამისა, ჩრდილო აფრიკული ქვეყნების მიერ დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ, 1,6 მილიონი ფრანკოალჟირელი დაბრუნდა ქვეყანაში.^[98]^[99]

ყოველწლიურად საფრანგეთი 200 000 კანონიერ იმიგრანტს იღებს.^[100] ის, ასევე, ლტოლვილთა მიმღები მთავარი სახელმწიფოა დასავლეთ ევროპაში. 2005 წელს ლტოლვილის სტატუსზე ქვეყანამ 50 000 განაცხადი მიიღო (2004 წელთან შედარებით 15 %–ით ნაკლები).^[101]

რესპუბლიკის უდიდესი ქალაქები, მეტროპოლიური არეალების მოსახლეობის მიხედვით, არიან: პარიზი (11 836 970), ლიონი (1 757 180), მარსელი (1 618 369), ლილი (1 163 934), ტულუზა (1 118 472), ბორდო (1 009 313), ნიცა (999 678) და ნანტი (768 305).

ენა

მთავარი სტატია: საფრანგეთის ენები და ფრანგული ენა.

საფრანგეთის კონსტიტუციის მეორე მუხლის მიხედვით, ქვეყნის ოფიციალური ენა არის ფრანგული^[102], რომანული ენა, რომელიც ლათინურიდან მომდინარეობს. 1635 წლიდან ფრანგულ ენის ოფიციალური გამგებელი არის საფრანგეთის აკადემია, თუმცა მის რეკომენდაციებს კანონიერი ძალა არ გააჩნია.

საფრანგეთის ხელისულება არ არეგულირებს მოქალაქეთა შორის სასურველი ენით საუბრის უფლებას, თუმცა ფრანგულის გამოყენება სავალდებულოა სავაჭრო და სამუშაო ადგილებში. გარდა იმისა, რომ რესპუბლიკის მთავრობა ქვეყნის შიგნით იცავს ფრანგულ ენას, ის, ასევე, ხელს უწყობს მის გავრცელებას ევროკავშირსა და მთელ მოფლიოში, ისეთი ორგანიზაციის მეშვეობით, როგორიცაა ფრანკოფონია. ანგლიფიკაციის გაძლიერების საფრთხე კიდევ უფრო უბიძგებს მთავრობას, დაიცვას ფრანგული ენის პოზიციები საფრანგეთში. გარდა ფრანგულისა, ქვეყანაში კიდევ 77 ადგილობრივთა ენაა, მათ შორის რვაზე საუბრობენ მეტროპოლიურ საფრანგეთში, ხოლო 69-ზე ზღვისიქითა ტერიტორიებზე.

XVII საუკუნიდან XX საუკუნის შუა წლებამდე ფრანგული ითვლებოდა მთავარ საერთაშორისო ენად დიპლომატიაში, ასევე, გამოიყენებოდა ლინგვა ფრანკად ევროპის განათლებულ წრეებს შორის.^[103] საერთაშორისო ურთიერთობებში ფრანგულს გაბატონებული მდგომარეობა, აშშ-ს მიერ სამხედრო ძალის გამომჟღავნების შემდეგ, ინგლისურმა ჩამოართვა.^[40]^[104]^[105] თუმცა იმ ხნის განმავლობაშიც კი, როდესაც ფრანგული საერთაშორისო ლინგვა ფრანკად ითვლებოდა, ის არ წარმოადგენდა ფრანგულის მცოდნეთა უმრავლესობისათვის მშობლიურ ენას. ჰენრი გრეგუარის 1794 წლის ანგარიშის მიხედვით, საფრანგეთის 25 მილიონი მცხოვრებიდან მხოლოდ 3 მილიონისთვის იყო ფრანგული დედაენა; დანარჩენი ნაწილი კი ლაპარაკობდა ქვეყნის მრავალი რეგიონული ენიდან ერთ-ერთზე, როგორებიცაა: ელზასური, ბრეტონული და ოქსიტანური.^[106] თუმცა საყოველთაო განათლებამ, სადაც ფრანგული სწავლების ერთადერთი ენა იყო და ისეთმა ფაქტორებმა, როგორებიცაა ურბანიზაციისა და ხალხთა მასებს შორის კომუნიკაციის ზრდა, განაპირობეს მისი თანდათანობით გავრცელება ქვეყნის მთლიან მოსახლეობაზე. ეს პროცესი XX საუკუნემდე გაგრძელდა.

XVII-XX სს.-ში საფრანგეთის კოლონიურმა იმპერიამ ფრანგული ენა გაავრცელა ამერიკაზე, აფრიკაზე, პოლინეზიაში, სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიასა და კარიბებზე. ფრანგულს, ინგლისურის შემდეგ, ყველაზე მეტი ადამიანი სწავლობს მსოფლიოში,^[107] ის, ასევე, დღემდე რჩება ლინგვა ფრანკად ზოგიერთ რეგიონში (ძირითადად აფრიკის). დღეს, ევროპის გარეთ, ფრანგულის, როგორც სასაუბრო ენის, მდგომარეობა განსხვავებულია: ზოგიერთ ყოფილ კოლონიაში (სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიაში) ის თითქმის გაქრა, ხოლო ვესტ-ინდოეთისა და წყნაროკეანურ (საფრანგეთის პოლინეზია) დეპარტამენტებში წარმოიშვა არაერთი კრეოლი და პიჯინი. მეორე მხრივ, კონოლიური იმპერიის ბევრმა ყოფილმა წევრმა ქვეყანამ, ძირითადად აფრიკაში, ფრანგული მშობლიურ ენად შეითვისა და აქ მასზე მოსაუბრეთა რაოდენობა კიდევ უფრო იზრდება.

დღესდღეობით მსოფლიოში ფრანგულად საუბრობარი შეუძლია 300 მილიონიდან^[108] 500 მილიონამდე^[109] ადამიანს, როგორც მშობლიურ, ისე მეორეულ ენად.

რელიგია

მთავარი სტატია: რელიგია საფრანგეთში.

რეიმსის საკათედრო ტაძარი, სადაც 1825 წლამდე საფრანგეთის მეფეები ეკურთხებოდნენ.^[110]

საფრანგეთი სეკულარული ქვეყანაა და აქ რელიგიის თავისუფლება კონსტიტუციური უფლებაა. ფრანგული რელიგიის პოლიტიკა დაფუძნებულია ლაიციზმის პრინციპებზე, რაც სახელმწიფოსა და ეკლესიის მკაცრ გამიჯვნას გულისხმობს.

ათასწლეულზე მეტი ხანია, რაც კათოლიციზმი ქვეყნის უმთავრესი რელიგიაა, თუმცა დღეს ის ისე ფართოდ აღარ არის გავრცელებული, როგორც ადრე. საფრანგეთის 47 000 რელიგიური შენობიდან 94 % რომის კათოლიკურ ეკლესიას ეკუთვნის.^[111] მაშინ, როდესაც, 1965 წელს, მოსახლეობის 81 % მიიჩნევდა თავს კათოლიკე ქრისტიანად, 2009 წელს ეს პროპორცია 64 %-მდე შემცირდა. გარდა ამისა, თუ 1952 წლისთვის ყოველკვირეულ წირვაზე ქვეყნის მცხოვრებთა 27 % დადიოდა, 2006 წლისთვის ეს მაჩვენებელი მხოლოდ 5 % იყო.^[112] ამავე კვლევის მიხედვით, მოსახლეობის 3 % თავს პროტესტანტად თვლის (რაც წინა კვლევებთან შედარებით გაზრდილი მაჩვენებელია), 5 % კი სხვადასხვა რელიგიის მიმდევარია, დანარჩენი 28 % აცხადებს, რომ მათ რელიგია არ აქვთ.^[112] ევანგელიკური ქრისტიანობა შეიძლება, საფრანგეთში ყველაზე სწრაფად მზარდ რელიგიად ჩაითვალოს.^[113]

2007 წლის იანვარში ჩატარებული საარჩევნო კვლევის მიხედვით,^[114] მოსახლეობის მხოლოდ 5 % დადის სამლოცველოებში რეგულარულად, ხოლო იმ მოქალაქეების 10 %, რომლებიც თავს კათოლიკე ქრისტიანებად თვლიან, სისტემატურად ესწრება წირვებს. კვლევა გვიჩვენებს, რომ ქვეყნის მცხოვრებთა 51 % თავს კათოლიკედ მიიჩნევს,^[115], 31 % კი – აგნოსტიკოსად ან ათეისტად (სხვა კვლევით ათეისტები ქვეყნის მოსახლეობის 27 %-ს შეადგენენ^[116]). ასევე, 4 %–ის თქმით, ის მუსლიმანია, 3 % – პროტესტანტი, 1-1 % – ბუდისტი და იუდეველი, 10 % კი ან სხვა რელიგიას მისდევდა, ან უარი განაცხადა პასუხზე. თუმცა, პოლიტოლოგ პიერ ბრეშონის მიერ, 2009 წელს, ჩატარებული დამოუკიდებელი კვლევის მიხედვით, საფრანგეთში კათოლიკეთა რაოდენობა 42 %–მდეა შემცირებული მაშინ, როდესაც აგნოსტიკოსებისა და ათეისტების რიცხვი 50 %–მდეა გაზრდილი.^[117]

მონაცემები საფრანგეთში მუსლიმანთა რაოდენობის შესახებ ძალიან განსხვავებულია. 2003 წლის შინაგან საქმეთა სამინისტოს შეფასებით ქვეყანაში 5-დან 6 მილიონამდე (8-10 %) მუსლიმი ცხოვრობს.^[118]^[119] Pew Research Center-ის ცნობით:

„საფრანგეთში 2004 წელს მიღებული კანონი, რომელიც კრძალავს სკოლებში რელიგიური სიმბოლოების ტარებას, ერთი მხრივ, იცავს იმ გოგონებს, ვისაც აიძულებენ ჩადრის ტარებას, მაგრამ, მეორე მხრივ, ის, ასევე, ზღუდავს იმ ადამიანებს, რომლებსაც თავად სურთ, ატარონ ჩადრი ან სხვა ნებისმიერი „თვალშისაცემი“ რელიგიური სიმბოლო, მათ შორის: დიდი ქრისტიანული ჯვარი და დასტარი, როგორც საკუთარი რწმენის გამოხატულება.^[120]“

დღესდღეობით საფრანგეთის ებრაულ თემში 600 000 ადამიანი შედის, რითაც უდიდესია ევროპაში.

1905 წლის შემდეგ საფრანგეთი მისდევს ლაიციზმის პრინციპებს, რომლითაც იკრძალება განსაკუთრებული უფლების მინიჭება რომელიმე რელიგიური საზოგადოებისათვის (გამონაკლისია სამხედრო კაპელანებისთვის მინიჭებული სპეციალური უფლებები). ასევე, რელიგიური ორგანიზაციები არ უნდა ერეოდნენ სახელმწიფო პოლიტიკაში.^[121] ქვეყანაში არსებობს არაერთი სექტაც, რომლებსაც რელიგიის სტატუსი არ აქვთ.^[122] სექტა (Secte) საფრანგეთში რელიგიაზე ნაკლები ძალის ტერმინად მიიჩნევა.^[123]

ეკონომიკა

მთავარი სტატია: საფრანგეთის ეკონომიკა.

ლა დეფანსი, პარიზი - საფრანგეთის ეკონომიკის გული

საფრანგეთი დიდი რვიანის წევრი ქვეყანაა და მსყიდველობითი უნარის პარიტეტის მიხედვით მსოფლიოში მეშვიდე, ხოლო ევროკავშირში მეორე უდიდესი ეკონომიკა აქვს.^[124] 2010 წლისთვის მსოფლიოს 500 უდიდესი კომპანიიდან 39 საფრანგეთიდანაა, რითაც ის Fortune Global 500–ში მეხუთე ადგილზეა და უსწრებს ისეთ ქვეყნებს, როგორებიც არიან გერმანია და გაერთიანებული სამეფო.^[125] 1999 წელს საფრანგეთმა, ევროკავშირის სხვა 11 წევრ ქვეყანასთან ერთად, მხარი დაუჭირა ერთიანი ევროპული ვალუტის, ევროს შემოღებას, რომელმაც 2002 წლისთვის მთლიანად ჩაანაცვლა რესპუბლიკის ძველი ვალუტა – ფრანკი (₣).^[126]

საფრანგეთს აქვს შერეული ეკონომიკის სისტემა,^[127]^[128] რომელიც აერთიანებს, როგორც მასობრივ კერძო წარმოებას, ისე სახელმწიფოს აშკარა ჩარევას ქვეყნის ეკონომიკაში. მთავრობა ინარჩუნებს მნიშვნელოვან გავლენას ინფრასტრუქტურულ სექტორში – ის რკინიგზაში, ელექტრობაში, ავიაციაში, ტელეკომუნიკაციებსა და ბირთვულ წარმოებაში დღემდე უდიდეს წილებს ფლობს.^[77] რესპუბლიკის ხელისუფლებამ 1990-იანი წლების დასაწყისში დაიწყო ამ სფეროებზე კონტროლის შემცირება.^[77] მათ ნელ–ნელა დაიწყეს სახელმწიფო კუთვნილების აქციონირება და გაყიდეს წილები სადაზღვეო, საბანკო და სამხედრო ინდუსტრიებში, ასევე ისეთ კომპანიებში, როგორებიც არიან: „France Télécom“ და „Air France“.^[77] საფრანგეთს აქვს ძლიერი საჰაერო ინდუსტრია, რომლის უმთავრესი მოთამაშე ევროპული კონსორციუმი „Airbus-ია“. სწორედ ის ფლობს ეროვნულ კოსმოდრომს საფრანგეთის გვიანაში.

მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციის (WTO) მიხედვით, 2009 წლისთვის საფრანგეთი მსოფლიოში საწარმო საქონლის მეექვსე უმსხვილესი ექსპორტიორი და მეოთხე უმსხვილესი იმპორტიორი ქვეყანა იყო.^[129] 2008 წელს საფრანგეთი, OECD–ს წევრ ქვეყნებს შორის, იყო პირდაპირი უცხოური ინვესტიციის მესამე უდიდესი მიმღები სახელმწიფო. ის ჩამორჩებოდა ლუქსემბურგსა (სადაც პირდაპირ ინვესტიციას არსებითად ფულის იმ ბანკებში გადარიცხვა განაპირობებს, რომლებიც აქ მდებარეობენ) და აშშ–ს ($316 მლრდ.), სამაგიეროდ გაუსწრო დიდ ბრიტანეთს ($96,9 მლრდ.), გერმანიასა ($25 მლრდ.) და იაპონიას ($24 მლრდ.).^[130]^[131]

საფრანგეთი საკუთარი ელექტრობის 75 %–ს ბირთვული ენერგიით გამოიმუშავებს, რაც უდიდესი მაჩვენებელია მსოფლიოში.^[132]

იმავე წელს ფრანგულმა კომპანიებმა საფრანგეთის ფარგლებს გარეთ $220 მილიარდის ინვესტიცია ჩადეს, რითაც რესპუბლიკა OECD–ში მეორე უდიდესი გარე ინვესტორი გახდა, აშშ–ს შემდეგ ($311 მლრდ.), და აჯობა გაერთიანებულ სამეფოს ($111 მლრდ.), იაპონიასა ($128 მლრდ.) და გერმანიას ($157 მლრდ.).^[130]^[131]

საფინანსო მომსახურება, საბანკო და სადაზღვეო სექტორები ქვეყნის ეკონომიკის მნიშვნელოვან ნაწილს წარმოადგენენ. პარიზის საფონდო ბირჟა (La Bourse de Paris) ძველი ორგანოა, რომელიც ლუი XV–მ შექმნა 1724 წელს.^[133] 2000 წელს, პარიზის, ბრიუსელისა და ამსტერდამის საფონდო ბირჟები გაერთიანდა Euronext–ში.^[134] 2007 წელს Euronext შეერწყა ნიუ-იორკის საფონდო ბირჟას და ჩამოყალიბდა NYSE Euronext – მსოფლიოს უდიდესი საფონდო ბირჟა.^[134] Euronext Paris, NYSE Euronext ჯგუფის ფრანგული ფილიალი, ევროპის მეორე უდიდესი საფონდო ბირჟაა, ლონდონის შემდეგ.

ფრანგული კომპანიები ინარჩუნებენ წამყვან პოზიციებს სადაზღვეო და საბანკო ინდუსტრიებში: AXA, დღეისათვის, მსოფლიოს უდიდესი სადაზღვეო კომპანიაა; 2010 წლის მონაცემებით, წამყვანი ფრანგული ბანკები: BNP Paribas და Crédit Agricole, შესაბამისად, პირველი და მეექვსე უდიდესი კომპანიები იყვნენ საკუთარ სფეროში (საერთო აქტივებით).^[135] გარდა ამისა, Société Générale, 2009 წელს, დასახელდა მსოფლიოს მერვე უმსხვილეს საფინანსო კომპანიად.

საფრანგეთი, დიდი შვიდიანის წევრ ქვეყნებს შორის, სათბურის აირების ყველაზე მცირე რაოდენობით გამომყოფია, რაც ბირთვული ენერგიის აქტიურად გამოყენების შედეგია.^[136] ქვეყნის ელექტროენერგიის მთავარ წილს მეტროპოლიაში მოქმედი 59 ატომური ელექტროსადგური გამოიმუშავებს (75 %-ს 2012 წელს).^[137] ამის გამო ქვეყანაში განახლებადი ენერგიის გამოყენება მცირდება.

სოფლის მეურნეობა

საფრანგეთი, ისტორიულად, სოფლის მეურნეობის ნაწარმის მსხვილი მწარმოებელი იყო.^[138] ვრცელმა ნაყოფიერმა მიწებმა, თანამედროვე ტექნოლოგიების გამოყენებამ და ევროკავშირის სუბსიდიებმა განაპირობეს საფრანგეთის, როგორც ევროპაში უდიდეს ^[139] (ევროკავშირში წარმოებული პროდუქციის 20 %^[140]), ხოლო მსოფლიოში სიდიდით მესამე, სოფლის მეურნეობის პროდუქციის მწარმოებელ და ექსპორტიორ ქვეყნად ჩამოყალიბება.^[141]

საფრანგეთის მთავარი საექსპორტო სოფლის მეურნეობის პროდუქტებია: ხორბალი, შინაური ფრინველი, რძის ნაწარმი, საქონლისა და ღორის ხორცი, ასევე, ნახევარფაბრიკატი საკვები. ქვეყნის შიგნით ყველაზე გაყიდვადი ვარდისფერი ღვინოა, მაგრამ შამპანური და ბორდო მთავარ საექპორტო ღვინოებად ითვლება. ბოლო წლებში შემცირდა ევროკავშირის სუბსიდიები საფრანგეთისადმი, თუმცა, 2007 წლისთვის, ის 8 მილიარდ დოლარს შეადგენდა.^[142] იმავე წელს საფრანგეთმა გაყიდა 33,4 მილიარდი ევროს ღირებულების სოფლის მეურნეობის პროდუქტი.^[143]

სოფლის მეურნეობა საფრანგეთის ეკონომიკის მნიშვნელოვანი დარგია: შრომისუნარიანი მოსახლეობის 3,8 % სწორედ ამ სფეროშია დასაქმებული და ის, 2005 წლის მონაცემებით, ქვეყნის მშპ-ს 4,2 %-ს გამოიმუშავებდა.^[140]

შრომის ბაზარი

ამერიკის შრომის სტატისტიკის ბიუროს (BLS) 2011 წლის კვლევის მიხედვით, საფრანგეთის მშპ ერთ სულ მოსახლეზე იმდენივეა, რამდენიც გაერთიანებულ სამეფოში — 35 000 $.^[144] გაზეთ „ნიუ-იორკ ტაიმზის“ მიმომხილველმა პოლ კრუგმანმა თავის სტატიაში გამოიყენა BLS–ის კვლევის შედეგები და დაასკვნა, რომ „ფრანგი მუშაკები ისევე მაღალპროდუქტიულები არიან, როგორიც ამერიკელები“, თუმცა 2011 წელს უფრო ცოტა ფრანგი მუშაობდა პროცენტულად და, ამასთან, „მათი სამუშაო საათების რაოდენობა ნაკლები იყო“. კრუგმანის აზრით, ეს სხვაობა განპირობებულია იმით, რომ „ფრანგები აკეთებენ განსხვავებულ არჩევანს პენსიაში გასვლასა და შვებულებაზე“.^[145]

ტრანსპორტი

მთავარი სტატია: ტრანსპორტი საფრანგეთში.

საფრანგეთი ფლობს ევროპის უდიდეს სარკინიგზო ქსელს, რომელიც გადაჭიმულია 40 000 კილომეტრზე, 50 ქალაქზე მეტი ერთმანეთთან დაკავშირებულია მაღალსიჩქარიანი სარკინიგზო მაგისტრალებით. გზის მთლიანი სიგრძე შეადგენს 1,3 მლნ. კილომეტრს, მათ შორის ავტოსტრადა – 7 ათ. კილომეტრი. ტვირთმზიდი საზღვაო პორტების 90 %-ზე მეტი მოდის მარსელზე, ჰავრზე, დიუნკერკზე, ნანტზე, ბორდოსა და რუანზე. ფრანგული ავიაკომპანიების საჰაერო გზის სიგრძე 630 ათ.კმ. საავიაციო გადაზიდვები ხორციელდება სამი უმსხვილესი ავიაკომპანიის მიერ: ეარფრანსი, იუტა, ეარინტერი. საქალაქო ტრანსპორტთა შორის მნიშვნელოვან როლს თამაშობს მეტრო. პარიზში სულ 366 მეტროსადგურია, აქედან 75 გადასასვლელი პუნქტი, ის მუშაობას იწყებს დილის ექვსის ნახევარზე და ასრულებს ორის ნახევარზე, პიკი საათების დროს მატარებლების გასვლებს შორის ინტერვალი წუთნახევარია, ჩვეულებრივ კი 5-7 წუთი. პარიზის შემოგარენი პარიზის ცენტრს უკავშირდება შიდა მატარებლებით. სამოქალაქო ტრანსპორტი ძალიან ძვირია, ამიტომ უმჯობესია 10 ბილეთის ერთდროულად ან ტურისტული ბილეთის აღება ერთი დღით, რომლის საშუალებითაც შესაძლებელია ქალაქში მგზავრობა „Paris visite“. ტაქსებში გადახდა დამოკიდებულია გავლილ მანძილსა და დროზე.

ტურიზმი

მთავარი სტატია: ტურიზმი საფრანგეთში.

საფრანგეთი განვითარებული ტურისტული ინდუსტრიის ქვეყანაა, მას წელიწადში დაახლოებით 60 მლნ. ადამიანი სტუმრობს. ძვირადღირებული კურორტებიისა და სასტუმროების (კანი, ნიცა, სენ-ტროპე) გვერდით ვხვდებით შედარებით დაბალფასიან ტურისტულ ზონებს. გარდა ხმელთაშუა ზღვის რეგიონისა, ტურიზმი განვითარებულია ატლანტის ოკეანის და ჩრდილოეთის ზღვის სანაპიროზე, პროვანსში. საფრანგეთის ალპები მთელი წლის განმავლობაში იღებს ტურისტებს. სასტუმროს სერვისები უმაღლეს დონეზეა და ქვეყნისათვის დიდი მოგება მოაქვს.

პარიზი არის საფრანგეთის ადმინისტრაციული, პოლიტიკური და კულტურული ცენტრი. მიუხედავად ორი მსოფლიო ომისა, ქალაქის ცენტრი შესანიშნავი ბულვარებითა და ინფრასტრუქტურით ნაპოლეონის დროს მოგვაგონებს. ლუვრი, ვერსალი, ტრიუმფალური თაღი, ვანდომის მოედანი, ტუილრის ბაღი, ეიფელის კოშკი, დ’ორსეს სადგური, პარიზის ღვთისმშობლის ტაძარი ეს ის ნაგებობებია, რომლებიც იზიდავს ათასობით ტურისტს. ისტორიული ადგილები, მდიდრული კაფეები და მეფეთა სასახლეები, არისტოკრატული რეზიდენციები და ულტრათანამედროვე მაღალსართულიანი სახლები აქ ერთადაა თავმოყრილი. პარიზი მსოფლიოს ერთ – ერთი სიცოცხლით სავსე ქალაქია. აქ მდებარეობს 2000–მდე მონუმენტი, 200 მუზეუმი, მთავარი ღირსშესანიშნაობები მდინარე სენის სანაპიროზე, ქალაქის ცენტრშია თავმოყრილი. „პარიზის გულიდან“ ოდნავ მოშორებით, კუნძულ სიტეზე, განთავსებულია ლუვრი, მსოფლიოს ერთ – ერთი ღირსშესანიშნავი მუზეუმი. ლუვრიდან ელისეს მინდვრების მიმართულებით ტუილრის ბარში მდებარეობს იმპრესიონისტებისა და ორანჟერის მუზეუმი. თანხმობის მოედნიდან, ელისეის მინდვრების მარცხნივ მდებარეობს ორი მსგავსი შენობა: გრან – პალე და პტი — პალე. პირველში იმართება სეზონური გამოფენები, მეორეში განთავსებულია ქალაქის მუზეუმი, სადაც ხელოვნების ნიმუშები ინახება. ლუვრიდან მარჯვნივ მდებარეობს პომპიდუს ცენტრი, სადაც XX ს. – ის ნახატები და სკულპტურები ინახება, მისგან ოდნავ მოშორებით მდებარეობს პარიზის ისტორიის მუზეუმი – კარნავალე. ყველაზე დიდი მუზეუმები მდებარეობს მდინარე სენას მარცხენა სანაპიროზე: იმპრესიონისტთა მუზეუმი, გარ დ’ორსე, შუასაუკუნეების ხელოვნების მუზეუმი, როდენის მუზეუმი. გარდა ამისა პარიზში თავმოყრილია დიდი რაოდენობის კოლექციები, საგამოფენო დარბაზები, ძალიან საინტერესო ექსპონატები. მთელი ქალაქი, მთელი თავისი უძვირფასესი სასახლეებით, უნიკალური არქიტექტურული ასამბლებით და სკულპტურებით ტურისტების წინაშე იშლება, როგორც უძვირფასესი მუზეუმი. არქიტექტურულ — ისტორიულ ღირსშესანიშნაობებს შორის აუცილებლად გამოყოფენ პარიზის ღვთისმშობლის ტაძარს, რომელიც ადრინდელი გოთიკის ნაგებობაა (1163-1345), აღფრთოვანებას იწვევს ტაძრის სამი პორტალი: გალერეა ქიმებით, კოშკები, უნიკალური ვიტრაჟები. პარიზში იმართება უმაღლესი დონის სამოდელო ჩვენებები, აქ მაღალი მოდა უკავშირდება ისეთი მოდელიორებისა და დიზაინერების სახელებს, როგორიცაა ივ სენ ლორანი, კოკო შანელი, კრისტიან დიორი, პიერ კარდენი და სხვები. მათი ატელიეები დღეს მსოფლიო სამოდელო სახლებადაა ქცეული. პარფიუმერია, გალანტერეა და სხვადასხვა ხელოსნის საიუველირო ნაკეთობები სამოდელო სახლებთან ერთად შეადგენს დიდი „ლუქსის ინდუსტრიას“. გაზაფხულსა და შემოდგომაზე ყოველდღიურად იმართება გამოფენები, რომლებიც სეზონებთანაა დაკავშირებული, გამოიფინება ასევე მზა ტანსაცმელი „პრეტ - ა - პორტეს ხაზები“.

ტურისტული ფორმალობები და სასაზღვრო შეზღუდვები

საფრანგეთში გასამგზავრებლად და ვიზის ასაღებად სავალდებულო დოკუმენტაციაა: საზღვარგარეთის პასპორტი, ორი ფოტოსურათი, პირადობის ქსეროასლი, ბავშვებისათვის დაბადების მოწმობის ქსეროასლები. ანკეტის შევსება და ასევე ბავშვის გამგზავრების შემთხვევაში ნოტარიუსის მიერ დამოწმებული მშობლების ნებართვა. ვიზა ფორმდება 20 დღის განმავლობაში.

ქვეყანაში აკრძალულია იარაღის, ნარკოტიკის, ფეთქებადი და აკრძალული ნივთების შეტანა. სასაზღვრო კონტროლს ექვემდებარება ანტიკვარიატი, იარაღი, ოქროს გარკვეული რაოდენობა. შესაძლებელია ფულისა და მასთან ერთად სამგზავრო ჩეკების გამოყენება. ქვეყნის ვალუტაა ევრო €.

საფრანგეთის ტურისტული ინდუსტრია უმსხვილესია მსოფლიოში. უნიკალური ლანდშაფტი, უმდიდრესი ისტორიულ-არქიტექტურული მემკვიდრეობა, ხმელთაშუაზღვისპირეთი და ულტრათანამედროვე საკომუნიკაციო საშუალებები საფრანგეთს ნამდვილ ტურისტულ სამოთხედ აქცევს. ყოველწლიურად აქ 70 მლნ-ზე მეტი ტურისტი ჩამოდის მსოფლიოს მრავალი კუთხიდან (უმეტესად ევროკავშირის ქვეყნებიდან). უმსხვილესი ტურისტული რეგიონებია პარიზი, მდ. ლუარის ხეობა, ლაჟვარდოვანი სანაპირო, ალპები და ა. შ.

ჯანდაცვა

მთავარი სტატია: ჯანდაცვა საფრანგეთში.

პიტიე-სალპეტრიერის ჰოსპიტალი, სასწავლო საავადმყოფო პარიზში, ევროპის ერთ-ერთი უდიდესი ჰოსპიტალი.^[146]

ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციამ საფრანგეთის ჯანდაცვის სისტემა მსოფლიოში პირველ ადგილზე პირველად 1997 წელს,^[147] ხოლო მეორედ 2000 წელს დაასახელა.^[148] ქვეყანაში უფასოა ქრონიკული დაავადებების მკურნალობა, როგორებიცაა: სიმსივნე, შიდსი, მუკოვისციდოზი და სხვ. სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა მამაკაცებში 78 წელი, ხოლო ქალებში 85 წელია, რაც ერთ-ერთი მაღალი მაჩვენებელია ევროკავშირში.^[149] საფრანგეთში ყოველ ათას კაცზე 3,22 ექიმი მოდის, ხოლო ერთ სულ მოსახლეზე, 2008 წლის მონაცემებით, სახელმწიფო ყოველწლიურად $4719-ს ხარჯავს.^[150] და საშუალო ჯანდაცვის ხარჯები ერთ სულ მოსახლეზე იყო US$4,719 in 2008.^[151] 2007 წლისთვის ქვეყანაში, დაახლოებით, 140 000 (მოსახლეობის 0.4 %) შიდსით დაავადებული ადამიანი ცხოვრობდა.^[77]

ფრანგები განვითარებული სამყაროს ერთ-ერთ ყველაზე „გამხდარ ხალხად“ ითვლებიან.^[152]^[153]^[154]^[155]^[156]^[157] თუმცა საფრანგეთი, ისევე როგორც სხვა მდიდარი ქვეყნები, მოსახლეობის მასობრივი ჭარბწონიანობის პრობლემის წინაშე დგას, აქ თანდათანობით სწრაფი კვების პროდუქტები ტრადიციულ ფრანგულ კერძებს ანაცვლებს ფრანგთა კვების რაციონში.^[152]^[153]^[158] მიუხედავად იმისა, რომ საფრანგეთის სიმსუქნის მაჩვენებელი ჯერ კიდევ საგრძნობლად დაბალია ამერიკისაზე (შედარებისთვის, ის ემთხვევა იმ მონაცემს, რომელიც აშშ-ში 1970-იან წლებში იყო^[153]) და დღემდე ყველაზე დაბალია ევროპაში,^[155]^[158] ხელისუფლება მას, როგორც ერთ-ერთ მთავარ ჯანდაცვის საკითხად განიხილავს და აქტიურად ებრძვის.^[159] შედეგად, საფრანგეთში ბავშვთა ჭარბწონიანობის მაჩვენებელი მცირდება მაშინ, როდესაც სხვა ქვეყნებში განაგრძობს ზრდას.^[160]

განათლება

მთავარი სტატია: განათლება საფრანგეთში.

ეროვნული და საუნივერსიტეტო ბიბლიოთეკა სტრასბურის უნივერსიტეტის შენობაში.

1802 წელს ნაპოლეონმა შექმნა ლიცეუმი, თუმცა თანამედროვე ფრანგული სკოლის ფუძემდებლად, რომელიც არის უფასო, საჯარო და სავალდებულო 16 წლამდე^[161] (თავდაპირველად 13 წლამდე), 1882 წლიდან ჟიულ ფერი ითვლება.^[162]

დღესდღეოობით სასკოლო სისტემა საფრანგეთში ცენტრალიზებულია და იყოფა სამ საფეხურად: დაწყებითი, საშუალო (მეორეული) და უმაღლესი განათლება. ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციის (OECD) მიერ კოორდინებულმა სტუდენტთა საერთაშორისო შეფასების პროგრამამ, უახლეს რეიტინგში, საფრანგეთი განათლების ხარისხით მსოფლიოში 25-ე ადგილზე გაიყვანა, როგორც OECD-ის საშუალო მონაცემებზე არც მკვეთრად მაღალი, არც დაბალი მაჩვენებლის მქონე ქვეყანა.^[163] ქვეყანაში დაწყებითი და საშუალო განათლება საყოველთაოა და იმართება საფრანგეთის განათლების სამინისტროს მიერ.

უმაღლეს განათლებაში კი გამოიყოფა საჯარო უნივერსიტეტები და პრესტიჟული და არჩევითი დიდი სკოლები (Grandes écoles), როგორებიც არიან: Sciences Po პოლიტიკის სწავლებისთვის, HEC Paris ეკონომიკისთვის, პოლითექნიკის სკოლა და პარიზის სამთო სკოლა (Mines ParisTech) უშვებენ მაღალი ხარისხის ინჟინრებს, ასევე ადმინისტრაციის ეროვნული სკოლა (ÉNA), რომელიც სახელმწიფო სტრუქტურებში სამუშაოდ ამზადებს სტუდენტებს. დიდ სკოლებს ხშირად აკრიტიკებენ ელიტიზმის გამო,^[164] თუმცა სწორედ მათი კურსდამთავრებულები მუშაობენ, უმეტესად, საფრანგეთის მაღალი კვალიფიკაციის საჯარო მოხელეებად, აღმასრულებელ დირექტორებად და პოლიტიკოსებად.

მემკვიდრეობა

მონ-სენ მიშელი და მისი ყურე, ვერსალის სასახლე და პარკი, ფონტენბლოს სასახლე და პარკი, ამიენის და შარტრის საკათედრო ტაძრები, პარიზის ღვთისმშობლის ტაძარი, ეიფელის კოშკი, სენის სანაპიროები, ავინიონის და ლიონის ისტორიული ცენტრები; ფორტიფიცირებული ქალაქი კარკასონი; ლუარის ველები; ფრანგული ეპოსი - სიმღერა როლანდზე (XII ს.).

სქოლიო

↑ „Demographic Yearbook—Table 3: Population by sex, rate of population increase, surface area and density“ (PDF). United Nations Statistics Division. 2010. დამოწმება journal საჭიროებს |journal=-ს (დახმარება) http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/dyb2.htm Area calculated by adding area of Metropolitan France with those of overseas departments
↑ (ფრანგული) INSEE, Government of France. Évolution de la population jusqu'en 2014 - champs France hors Mayotte. ციტირების თარიღი: January 2014. (French departments without Mayotte: 65,821,000 inhabitants)
INSEE, Government of France. Populations légales dans les collectivités d'outre-mer et Mayotte. ციტირების თარიღი: January 2014. (Mayotte : 212,645 inhabitants - overseas collectivities : 337,191 - new Caledonia : 245,580)
Total (French departments+French overseas collectivies+New Caledonia) : 66,616,416 inhabitants
↑ ^3.0 ^3.1 ^3.2 ^3.3 France. International Monetary Fund. ციტირების თარიღი: 28 June 2014.
↑ CIA World Factbook. CIA. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 13 ივნისი 2007. ციტირების თარიღი: 16 April 2013.
↑ 2014 Human Development Report Summary გვ. 21–25. United Nations Development Programme (2014). ციტირების თარიღი: 27 July 2014.
↑ Great Powers – Encarta. MSN. 2008. Webcitation.org. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 31 ოქტომბერი 2009. ციტირების თარიღი: 22 June 2012.
↑ Overcoming barriers: Human mobility and development. Human Development Report 2009. the United Nations Development Programme. New York. ISBN 978-0-230-23904-3
↑ Field listing – GDP (official exchange rate), CIA World Factbook. Cia.gov. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 24 დეკემბერი 2018. ციტირების თარიღი: 30 September 2013.
↑ Credit Suisse 2010's Global Wealth Report დაარქივებული 2011-04-27 საიტზე Wayback Machine. "In euro and USD terms, the total wealth of French households is very sizeable. Although it has just 1% of the world's adults, France ranks fourth among nations in aggregate household wealth – behind China and just ahead of Germany. Europe as a whole accounts for 35% of the individuals in the global top 1%, but France itself contributes a quarter of the European contingent."
↑ UNWTO Highlights (PDF). United Nations World Tourism Organization. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 18 ივლისი 2013. ციტირების თარიღი: 11 September 2013.
↑ The 15 countries with the highest military spending worldwide in 2012 (in billion U.S. dollars). Sipri.org. ციტირების თარიღი: 25 September 2013.
↑ Status of World Nuclear Forces. Federation of American Scientists - Fas.org (26 May 2013). ციტატა: „France has around 290 active warheads თარგი:As of“ ციტირების თარიღი: 9 August 2013.
↑ France-Diplomatie. Diplomatie.gouv.fr. ციტირების თარიღი: 16 July 2011.
↑ დაარქივებული ასლი. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2013-11-29. ციტირების თარიღი: 2013-11-27.
↑ ^15.0 ^15.1 ^15.2 ^15.3 Jean Carpentier (dir.), François Lebrun (dir.), Alain Tranoy, Élisabeth Carpentier et Jean-Marie Mayeur (préface de Jacques Le Goff), Histoire de France, Points Seuil, coll. „ Histoire “, Paris, 2000 (1re éd. 1987), p. 17 ISBN 2-02-010879-8
↑ Carpentier et al 2000, pp. 20–24
↑ (2000) The Cambridge ancient history. Cambridge University Press, გვ. 754. ISBN 978-0-521-08691-2. ციტირების თარიღი: 23 January 2011.
↑ Claude Orrieux (1999). A history of ancient Greece. John Wiley & Sons, გვ. 62. ISBN 978-0-631-20309-4. ციტირების თარიღი: 23 January 2011.
↑ Carpentier et al 2000, p. 29
↑ ^20.0 ^20.1 (13 July 1953) Life magazine, 13 July 1953, p. 76. Google Books. ციტირების თარიღი: 23 January 2011.
↑ ^21.0 ^21.1 Carpentier et al 2000, p.44-45
↑ ^22.0 ^22.1 Carpentier et al 2000, pp. 53–55
↑ ^23.0 ^23.1 Carpentier et al 2000, pp. 76–77
↑ Carpentier et al 2000, pp. 79–82
↑ Carpentier et al 2000, p. 81
↑ Carpentier et al 2000, p. 84
↑ Carpentier et al 2000, pp. 84–88
↑ Faith of the Eldest Daughter – Can France retain her Catholic heritage?. Wf-f.org. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 22 ივლისი 2011. ციტირების თარიღი: 17 July 2011.
↑ Treaty of Verdun. History.howstuffworks.com (27 February 2008). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 16 ივლისი 2011. ციტირების თარიღი: 17 July 2011.
↑ History of France : The Capetian kings of France: AD 987–1328. Historyworld.net. ციტირების თარიღი: 21 July 2011.
↑ Al-Franj: the Crusaders in the Levant. Discoverislamicart.org. ციტირების თარიღი: 22 June 2012.
↑ Crusader Conquest: The Christian Kingdom of Jerusalem. Welcometohosanna.com. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 29 ოქტომბერი 2016. ციტირების თარიღი: 22 June 2012.
↑ „Massacre of the Pure“. Time. New York. 28 April 1961. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 20 იანვარი 2008. ციტირების თარიღი: 24 აგვისტო 2013.
↑ ^34.0 ^34.1 ^34.2 Albert Guerard, France: A Modern History (University of Michigan Press: Ann Arbor, 1959) pp. 100, 101.
↑ France VII. – History - Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2009. Webcitation.org. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 29 აგვისტო 2009. ციტირების თარიღი: 22 June 2012.
↑ Don O'Reilly. "Hundred Years' War: Joan of Arc and the Siege of Orléans". TheHistoryNet.com.
↑ Emmanuel Le Roy Ladurie (1987). "The French peasantry, 1450–1660". University of California Press. p. 32. ISBN 0-520-05523-3
↑ Peter Turchin (2003). "Historical dynamics: why states rise and fall დაარქივებული 2013-07-23 საიტზე Wayback Machine. ". Princeton University Press. p. 179. ISBN 0-691-11669-5
↑ Massacre of Saint Bartholomew’s Day. Britannica.com. ციტირების თარიღი: 21 July 2011.
↑ ^40.0 ^40.1 Language and Diplomacy. Nakedtranslations.com. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 21 ივლისი 2011. ციტირების თარიღი: 21 July 2011.
↑ Dr Linton, Marisa. „The Terror in the French Revolution“ (PDF). Kingston University. დაარქივებულია ორიგინალიდან (PDF) — 2012-01-17. ციტირების თარიღი: 2021-02-14.
↑ Jacques Hussenet (dir.), „ Détruisez la Vendée ! “ Regards croisés sur les victimes et destructions de la guerre de Vendée, La Roche-sur-Yon, Centre vendéen de recherches historiques, 2007
↑ Blanning, Tim (April 1998). „Napoleon and German identity“. History Today. 48. London. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2012-05-13. ციტირების თარიღი: 2014-01-02.
↑ Protection of the Environment დაარქივებული 2011-04-25 საიტზე Wayback Machine. on the Official Site of the French Ambassy in Canada დაარქივებული 2013-02-01 საიტზე Wayback Machine.
↑ Nuclear Power in France. World-nuclear.org. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 19 ივლისი 2011. ციტირების თარიღი: 17 July 2011.
↑ Energy profile of France. Eoearth.org. ციტირების თარიღი: 17 July 2011.
↑ (ფრანგული) CO2 : la France mois pollueuse grâce au nucléaire
↑ (ფრანგული) L'énergie nucléaire en France დაარქივებული 2010-07-01 საიტზე Wayback Machine. – Ambassade française en Chine
↑ Ian Traynor and David Gow in Brussels (21 February 2007). „EU promises 20% reduction in carbon emissions by 2020“. The Guardian. London. ციტირების თარიღი: 21 July 2011.
↑ Kanter, James (1 July 2010). „Per-Capita Emissions Rising in China“. Beijing (China);China;Copenhagen (Denmark);France;India;Russia;United States: Green.blogs.nytimes.com. ციტირების თარიღი: 21 July 2011.
↑ By Reuters (10 September 2009). „France Sets Carbon Tax at 17 Euros a Ton“. The New York Times. France. ციტირების თარიღი: 21 July 2011.
↑ „France set to impose carbon tax“. BBC News. 10 September 2009. ციტირების თარიღი: 21 July 2011.
↑ Saltmarsh, Matthew (23 March 2010). „France Abandons Plan for Carbon Tax“. The New York Times. France. ციტირების თარიღი: 21 July 2011.
↑ Country Profiles -starts at Switzerland, click for France. Epi.yale.edu. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 22 სექტემბერი 2012. ციტირების თარიღი: 9 August 2010.
↑ (ფრანგული) La France au 7ème rang mondial pour l'environnement. Le Monde. 30 May 2010
↑ Forest area by country. Nationmaster.com. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 23 ივლისი 2013. ციტირების თარიღი: 9 August 2010.
↑ Evolution of the French forest from 1984 to 1996 – French National Forest Inventory
↑ (ფრანგული) Une situation privilégiée en France et en Europe – Papier, bois et forêt
↑ Parks, Reserves, and Other Protected Areas in France – The portal about parks in Italy
↑ (ფრანგული) Fédération des parcs naturels régionaux de France დაარქივებული 2010-07-12 საიტზე Wayback Machine.
↑ (ფრანგული) La France veut créer une Zone Économique Exclusive en Méditérannée – Actu-Environnement
↑ Comparative studies in Freedom – France. Democracy Web. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 21 მარტი 2015. ციტირების თარიღი: 30 September 2013.
↑ France: Fifth Republic – Flags of the World
↑ (ფრანგული) Le quinquennat : le référendum du 24 Septembre 2000
↑ The National Assembly and the Senate – General Characteristics of the Parliament. Official Site of the French National Assembly
↑ Election of deputies. Official Site of the National Assembly
↑ The senatorial elections. Official Site of the Senate
↑ (ფრანგული) Le role du Sénat
↑ (ფრანგული) Grunberg, Gérard (2007). La France vers le bipartisme ? : La présidentialisation du PS et de l'UMP. ISBN 2-7246-1010-5.
↑ (ფრანგული) La fin du service militaire obligatoire – La documentation française
↑ Mail Online, Harrowing loss of Afghanistan troops overshadows France's Bastille Day military parade, 14 July 2011. [1]. Retrieved 5 January 2012
↑ Bloomberg (2012) French government bond interest rates (graph)
↑ Bloomberg (2012) German government bond interest rates (graph)
↑ Departments of France (ფრანგული). Myfrenchproperty.com. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 14 ივლისი 2011. ციტირების თარიღი: 21 July 2011.
↑ Currency and Exchange Rate. Thetahititraveler.com. ციტირების თარიღი: 21 July 2011.
↑ CIA – The World Factbook. Cia.gov. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 13 მაისი 2012. ციტირების თარიღი: 22 June 2012.
↑ ^77.0 ^77.1 ^77.2 ^77.3 ^77.4 The World Factbook: France. Central Intelligence Agency. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 9 მაისი 2020. ციტირების თარიღი: 23 January 2013.
↑ Yazid Sabeg et Laurence Méhaignerie, Les oubliés de l'égalité des chances, Institut Montaigne, January 2004
↑ „France's ethnic minorities: To count or not to count“. The Economist. 26 March 2009. ციტირების თარიღი: 25 April 2013.
↑ ^80.0 ^80.1 (ფრანგული) INSEE, Government of France. Évolution générale de la situation démographique, France. ციტირების თარიღი: 20 January 2011.
↑ (ფრანგული) INSEE, Government of France. Bilan démographique 2010. ციტირების თარიღი: 20 January 2011.
↑ (ფრანგული) INSEE, Government of France. Tableau 44 – Taux de fécondité générale par âge de la mère. ციტირების თარიღი: 20 January 2011.
↑ Naissances selon le pays de naissance des parents 2010. Insee.fr. ციტირების თარიღი: 1 October 2013.
↑ Être né en France d’un parent immigré, Insee Première, n°1287, mars 2010, Catherine Borrel et Bertrand Lhommeau, Insee
↑ Répartition des immigrés par pays de naissance 2008, Insee, October 2011
↑ (ფრანგული) INSEE. (25 January 2005) Enquêtes annuelles de recensement 2004 et 2005. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 12 დეკემბერი 2006. ციტირების თარიღი: 14 December 2006.
↑ Swalec, Andrea (6 July 2010). „Turks and Moroccans top list of new EU citizens“. Reuters. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 12 იანვარი 2012. ციტირების თარიღი: 13 იანვარი 2014.
↑ "TRAJECTORIES AND ORIGINS" Survey on population diversity in France დაარქივებული 2011-12-02 საიტზე Wayback Machine. , Insee 2008
↑ Oppenheimer, David B. (2008). „Why France needs to collect data on racial identity...in a French way“. Hastings International and Comparative Law Review. 31 (2): 735–752.
↑ ^90.0 ^90.1 Roben Cohen The Cambridge survey of world Migration 24 November 1995
↑ „France's crisis of national identity“. The Independent. London. 25 November 2009.
↑ "Les personnes d'origine maghrébine y sont également au nombre de 5 à 6 millions; 3,5 millions ont la nationalité française (dont 500 000 harkis)", Évelyne Perrin, Identité Nationale, Amer Ministère, L'Harmattan, 2010, p. 112 ISBN 2-296-10839-3
↑ Falila Gbadamassi. Les personnes originaires d'Afrique, des Dom-Tom et de la Turquie sont 5,5 millions dans l'Hexagone. Afrik.com. ციტირების თარიღი: 30 September 2013.
↑ Richburg, Keith B. (24 April 2005). „Europe's Minority Politicians in Short Supply“. The Washington Post.
↑ Sachs, Susan (12 January 2007). „In officially colorblind France, blacks have a dream – and now a lobby“. The Christian Science Monitor. Boston, MA.
↑ „Paris Riots in Perspective“. ABC News. New York. 4 November 2005.
↑ "Transactions of the American Philosophical Society. III. French Government and the Refugees". American Philosophical Society, James E. Hassell (1991). p. 22. ISBN 0-87169-817-X
↑ Markham, James M. (6 April 1988). „For Pieds-Noirs, the Anger Endures“. The New York Times.
↑ Raimondo Cagiano De Azevedo (1994). "Migration and development co-operation.". p. 25.
↑ Statistiques détaillées sur les flux d'immigration, Ined, 2011
↑ UNHCR Global Report 2005: Western Europe (PDF). UNHCR (2006). ციტირების თარიღი: 14 December 2006.
↑ (ფრანგული) La Constitution- La Constitution du 4 Octobre 1958 – Légifrance
↑ Joffre Agnes ls the French obsession with "cultural exception" declining? დაარქივებული 2011-10-17 საიტზე Wayback Machine. . France in London. 5 October 2008
↑ Language and Diplomacy – Translation and Interpretation. Diplomacy.edu. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 19 July 2011. ციტირების თარიღი: 10 September 2010.
↑ Why Is French Considered the Language of Diplomacy?. Legallanguage.com. ციტირების თარიღი: 23 January 2011.
↑ Rapport Grégoire an II. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2008-04-05. ციტირების თარიღი: 2014-01-13.
↑ The International Education Site. Intstudy.com. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 27 თებერვალი 2011. ციტირების თარიღი: 23 January 2011.
↑ French: one of the world's main languages. About-france.com. ციტირების თარიღი: 21 July 2011.
↑ (ფრანგული) Qu'est-ce que la Francophonie ? დაარქივებული 2011-06-23 საიტზე Wayback Machine. – Organisation internationale de la Francophonie
↑ The last sacre was that of Charles X, 29 May 1825.
↑ Observatoire du patrimoine religieux (1 February 2012). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 26 ნოემბერი 2013. ციტატა: „94 % des édifices sont catholiques (dont 50 % églises paroissiales, 25 % chapelles, 25 % édifices appartenant au clergé régulier)“ ციტირების თარიღი: 13 იანვარი 2014.
↑ ^112.0 ^112.1 (ფრანგული) La France reste catholique mais moins pratiquante – La Croix. 29 December 2009
↑ Robert Marquand. (12 July 2012) In a France suspicious of religion, evangelicalism's message strikes a chord. Christian Science Monitor. ციტირების თარიღი: 25 April 2013.
↑ Catholic World News. (2003)France is no longer Catholic, survey shows. ციტირების თარიღი: 19 December 2009.
↑ (რუმინული) Franţa nu mai e o ţară catolică დაარქივებული 2011-08-12 საიტზე Wayback Machine. , Cotidianul 11 January 2007
↑ La Vie, issue 3209, 1 March 2007 (ფრანგული)
↑ " Sur la religion, les Français restent dubitatifs " – A la Une. La Croix (14 August 2009). ციტირების თარიღი: 30 October 2010.
↑ France to train imams in 'French Islam', The Guardian
↑ France – International Religious Freedom Report 2005. State.gov. ციტირების თარიღი: 30 October 2010.
↑ Global Restrictions on Religion. Pew Forum on Religion & Public Life. Washington. 2009 (PDF). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 23 ივლისი 2013. ციტირების თარიღი: 1 October 2013.
↑ Joy of Sects, Sam Jordison, 2006, p. 166
↑ Commission d'enquête sur les sectes. Assemblee-nationale.fr. ციტირების თარიღი: 30 October 2010.
↑ Society2 ; religion in France ; beliefs ; secularism (laicité). Understandfrance.org. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 16 სექტემბერი 2009. ციტირების თარიღი: 20 September 2009.
↑ GDP, PPP (current international $). The World Bank Group. ციტირების თარიღი: 1 November 2015.
↑ „Global 500 by Country“. CNN. 26 July 2010. ციტირების თარიღი: 21 July 2011.
↑ „History of the Euro“. BBC News. ციტირების თარიღი: 30 October 2010.
↑ (ფრანგული) Entreprises selon le nombre de salariés et l'activité. INSEE (July 2008).
↑ (ფრანგული) Entreprises publiques selon l'activité économique. INSEE (March 2009).
↑ International Trade Statistics 2008. World Trade Organization (WTO) (2009). ციტირების თარიღი: 5 July 2011.
↑ ^130.0 ^130.1 Country fact sheet: France (PDF). World Investment Report 2009. United Nations Conference on Trade and Development (UNCTAD). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 4 ივლისი 2010. ციტირების თარიღი: 7 October 2010.
↑ ^131.0 ^131.1 Country fact sheet: Japan (PDF). World Investment Report 2009. UNCTAD. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 4 ივლისი 2010. ციტირების თარიღი: 7 October 2010.
↑ EnerPub (8 June 2007). „France: Energy profile“. Spero News. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 4 ოქტომბერი 2007. ციტირების თარიღი: 25 August 2007.
↑ (ფრანგული) La Bourse de Paris : une institution depuis 1724
↑ ^134.0 ^134.1 Embassy of France. Embassy of France in Washington: Economy of France. Ambafrance-us.org. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 9 ოქტომბერი 2011. ციტირების თარიღი: 16 July 2011.
↑ The 10 Largest Banks in the World. Doughroller.net (15 June 2010). ციტირების თარიღი: 16 July 2011.
↑ Greenhouse Gas Emissions. Environmental Indicators. United Nations (August 2009).
↑ Nuclear shares of electricity generation. World-nuclear.org. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 1 ოქტომბერი 2013. ციტირების თარიღი: 1 October 2013.
↑ France – Agriculture – Encyclopedia of the Nations
↑ Key figures of the French economy. French Ministry of Foreign and European Affairs. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2010-01-14. ციტატა: „France is the world’s fifth largest exporter of goods (mainly durables). The country ranks fourth in services and third in agriculture (especially in cereals and the agri-food sector). It is the leading producer and exporter of farm products in Europe.“ ციტირების თარიღი: 2016-11-19.
↑ ^140.0 ^140.1 A panorama of the agriculture and agri-food industries დაარქივებული 2010-09-21 საიტზე Wayback Machine. – Ministère de l'Alimentation, de l'Agriculture et de la Pêche
↑ (ფრანგული) Un ministère au service de votre alimentation დაარქივებული 2010-08-06 საიტზე Wayback Machine. – Ministère de l'Alimentation, de l'Agriculture et de la Pêche
↑ Financial year 2007 (PDF). Distribution of direct aid to farmers. European Commission (22 April 2009). ციტირების თარიღი: 7 October 2010.
↑ (ფრანგული) Les enjeux des industries agroalimentaires françaises დაარქივებული 2011-12-29 საიტზე Wayback Machine. – Panorama des Industries Agroalimentaires
↑ International Comparisons of GDP per Capita, and per Hour, 1960-2011 (PDF). Bureau of Labor Statistics. Bureau of Labor Statistics (7 November 2012). ციტირების თარიღი: 13 April 2014.
↑ Paul Krugman (28 January 2011). „GDP Per Capita, Here and There“. The New York Times. ციტირების თარიღი: 13 April 2014.
↑ How to conduct European clinical trials from the Paris Region ? Clinical Trials. Paris. February 2003
↑ The ranking, see spreadsheet details for a whole analysis photius.com
↑ Measuring Overall Health System Performance for 191 Countries (PDF). ციტირების თარიღი: 21 July 2011.
↑ (ფრანგული) Espérance de vie, taux de mortalité et taux de mortalité infantile dans le monde, Evolution de l'espérance de vie à divers âges – INSEE
↑ (ფრანგული) Nombre de médecins pour 1000 habitants დაარქივებული 2010-03-05 საიტზე Wayback Machine. – Statistiques mondiales
↑ (ფრანგული) Dépenses de santé par habitants დაარქივებული 2009-12-12 საიტზე Wayback Machine. – Statistiques mondiales
↑ ^152.0 ^152.1 Even the French are fighting obesity – The NY Times
↑ ^153.0 ^153.1 ^153.2 Wahlgren, Eric. (14 November 2009) France's obesity crisis: All those croissants really do add up, after all. Dailyfinance.com. ციტირების თარიღი: 21 July 2011.
↑ Lambert, Victoria (8 March 2008). „The French children learning to fight obesity“. The Daily Telegraph. London. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 25 აპრილი 2011. ციტირების თარიღი: 9 August 2010.
↑ ^155.0 ^155.1 Why So Few French Are Fat – Bloomberg Businessweek
↑ Mimi Spencer (7 November 2004). „Let them eat cake“. The Guardian. London. ციტირების თარიღი: 21 July 2011.
↑ The French diet : Eat, Drink, and be Thin. Streetdirectory.com. ციტირების თარიღი: 9 August 2010.
↑ ^158.0 ^158.1 France heading for US obesity levels says study – Food Navigator
↑ New French food guidelines aimes at tabkling obesity. Nutraingredients.com (14 September 2006). ციტირების თარიღი: 9 August 2010.
↑ Petah Marian. (23 May 2008) France urged to get tough on child obesity. Just-food.com. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 26 დეკემბერი 2010. ციტირების თარიღი: 9 August 2010.
↑ (ფრანგული) II. L'évolution du contenu de l'obligation scolaire. Sénat.fr
↑ (ფრანგული) 1881–1882 : Lois Ferry École publique gratuite, laïque et obligatoire. Assemblé Nationale
↑ Range of rank on the PISA 2006 science scale (PDF). ციტირების თარიღი: 22 July 2011.
↑ (ფრანგული) Les grandes écoles dans la tourmente – Le Figaro

[1] „Demographic Yearbook—Table 3: Population by sex, rate of population increase, surface area and density“ (PDF). United Nations Statistics Division. 2010. დამოწმება journal საჭიროებს |journal=-ს (დახმარება) http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/dyb2.htm Area calculated by adding area of Metropolitan France with those of overseas departments

[populationINSEE-2] (ფრანგული) INSEE, Government of France. Évolution de la population jusqu'en 2014 - champs France hors Mayotte. ციტირების თარიღი: January 2014. (French departments without Mayotte: 65,821,000 inhabitants)
INSEE, Government of France. Populations légales dans les collectivités d'outre-mer et Mayotte. ციტირების თარიღი: January 2014. (Mayotte : 212,645 inhabitants - overseas collectivities : 337,191 - new Caledonia : 245,580)
Total (French departments+French overseas collectivies+New Caledonia) : 66,616,416 inhabitants

[imf2-3] 3.0 ^3.1 ^3.2 ^3.3 France. International Monetary Fund. ციტირების თარიღი: 28 June 2014.

[CIA-4] CIA World Factbook. CIA. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 13 ივნისი 2007. ციტირების თარიღი: 16 April 2013.

[HDI-5] 2014 Human Development Report Summary გვ. 21–25. United Nations Development Programme (2014). ციტირების თარიღი: 27 July 2014.

[6] Great Powers – Encarta. MSN. 2008. Webcitation.org. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 31 ოქტომბერი 2009. ციტირების თარიღი: 22 June 2012.

[7] Overcoming barriers: Human mobility and development. Human Development Report 2009. the United Nations Development Programme. New York. ISBN 978-0-230-23904-3

[8] Field listing – GDP (official exchange rate), CIA World Factbook. Cia.gov. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 24 დეკემბერი 2018. ციტირების თარიღი: 30 September 2013.

[9] Credit Suisse 2010's Global Wealth Report დაარქივებული 2011-04-27 საიტზე Wayback Machine. "In euro and USD terms, the total wealth of French households is very sizeable. Although it has just 1% of the world's adults, France ranks fourth among nations in aggregate household wealth – behind China and just ahead of Germany. Europe as a whole accounts for 35% of the individuals in the global top 1%, but France itself contributes a quarter of the European contingent."

[tourism.stat-10] UNWTO Highlights (PDF). United Nations World Tourism Organization. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 18 ივლისი 2013. ციტირების თარიღი: 11 September 2013.

[SIPRI_Yearbook_2012-11] The 15 countries with the highest military spending worldwide in 2012 (in billion U.S. dollars). Sipri.org. ციტირების თარიღი: 25 September 2013.

[12] Status of World Nuclear Forces. Federation of American Scientists - Fas.org (26 May 2013). ციტატა: „France has around 290 active warheads თარგი:As of“ ციტირების თარიღი: 9 August 2013.

[13] France-Diplomatie. Diplomatie.gouv.fr. ციტირების თარიღი: 16 July 2011.

[14] დაარქივებული ასლი. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2013-11-29. ციტირების თარიღი: 2013-11-27.

[Jean_Carpentier_1987_p.17-15] 15.0 ^15.1 ^15.2 ^15.3 Jean Carpentier (dir.), François Lebrun (dir.), Alain Tranoy, Élisabeth Carpentier et Jean-Marie Mayeur (préface de Jacques Le Goff), Histoire de France, Points Seuil, coll. „ Histoire “, Paris, 2000 (1re éd. 1987), p. 17 ISBN 2-02-010879-8

[16] Carpentier et al 2000, pp. 20–24

[The_Cambridge_ancient_history-17] (2000) The Cambridge ancient history. Cambridge University Press, გვ. 754. ISBN 978-0-521-08691-2. ციტირების თარიღი: 23 January 2011.

[Orrieux-18] Claude Orrieux (1999). A history of ancient Greece. John Wiley & Sons, გვ. 62. ISBN 978-0-631-20309-4. ციტირების თარიღი: 23 January 2011.

[19] Carpentier et al 2000, p. 29

[Google_Books-20] 20.0 ^20.1 (13 July 1953) Life magazine, 13 July 1953, p. 76. Google Books. ციტირების თარიღი: 23 January 2011.

[Carpentier_et_al_2000,_p.44-45-21] 21.0 ^21.1 Carpentier et al 2000, p.44-45

[c53-22] 22.0 ^22.1 Carpentier et al 2000, pp. 53–55

[c77-23] 23.0 ^23.1 Carpentier et al 2000, pp. 76–77

[24] Carpentier et al 2000, pp. 79–82

[25] Carpentier et al 2000, p. 81

[26] Carpentier et al 2000, p. 84

[27] Carpentier et al 2000, pp. 84–88

[28] Faith of the Eldest Daughter – Can France retain her Catholic heritage?. Wf-f.org. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 22 ივლისი 2011. ციტირების თარიღი: 17 July 2011.

[29] Treaty of Verdun. History.howstuffworks.com (27 February 2008). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 16 ივლისი 2011. ციტირების თარიღი: 17 July 2011.

[30] History of France : The Capetian kings of France: AD 987–1328. Historyworld.net. ციტირების თარიღი: 21 July 2011.

[31] Al-Franj: the Crusaders in the Levant. Discoverislamicart.org. ციტირების თარიღი: 22 June 2012.

[32] Crusader Conquest: The Christian Kingdom of Jerusalem. Welcometohosanna.com. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 29 ოქტომბერი 2016. ციტირების თარიღი: 22 June 2012.

[33] „Massacre of the Pure“. Time. New York. 28 April 1961. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 20 იანვარი 2008. ციტირების თარიღი: 24 აგვისტო 2013.

[guerard-34] 34.0 ^34.1 ^34.2 Albert Guerard, France: A Modern History (University of Michigan Press: Ann Arbor, 1959) pp. 100, 101.

[Encarta-35] France VII. – History - Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2009. Webcitation.org. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 29 აგვისტო 2009. ციტირების თარიღი: 22 June 2012.

[36] Don O'Reilly. "Hundred Years' War: Joan of Arc and the Siege of Orléans". TheHistoryNet.com.

[37] Emmanuel Le Roy Ladurie (1987). "The French peasantry, 1450–1660". University of California Press. p. 32. ISBN 0-520-05523-3

[38] Peter Turchin (2003). "Historical dynamics: why states rise and fall დაარქივებული 2013-07-23 საიტზე Wayback Machine. ". Princeton University Press. p. 179. ISBN 0-691-11669-5

[39] Massacre of Saint Bartholomew’s Day. Britannica.com. ციტირების თარიღი: 21 July 2011.

[Language_and_Diplomacy-40] 40.0 ^40.1 Language and Diplomacy. Nakedtranslations.com. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 21 ივლისი 2011. ციტირების თარიღი: 21 July 2011.

[41] Dr Linton, Marisa. „The Terror in the French Revolution“ (PDF). Kingston University. დაარქივებულია ორიგინალიდან (PDF) — 2012-01-17. ციტირების თარიღი: 2021-02-14.

[hussenet-42] Jacques Hussenet (dir.), „ Détruisez la Vendée ! “ Regards croisés sur les victimes et destructions de la guerre de Vendée, La Roche-sur-Yon, Centre vendéen de recherches historiques, 2007

[Blanning-43] Blanning, Tim (April 1998). „Napoleon and German identity“. History Today. 48. London. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2012-05-13. ციტირების თარიღი: 2014-01-02.

[44] Protection of the Environment დაარქივებული 2011-04-25 საიტზე Wayback Machine. on the Official Site of the French Ambassy in Canada დაარქივებული 2013-02-01 საიტზე Wayback Machine.

[45] Nuclear Power in France. World-nuclear.org. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 19 ივლისი 2011. ციტირების თარიღი: 17 July 2011.

[46] Energy profile of France. Eoearth.org. ციტირების თარიღი: 17 July 2011.

[47] (ფრანგული) CO2 : la France mois pollueuse grâce au nucléaire

[48] (ფრანგული) L'énergie nucléaire en France დაარქივებული 2010-07-01 საიტზე Wayback Machine. – Ambassade française en Chine

[49] Ian Traynor and David Gow in Brussels (21 February 2007). „EU promises 20% reduction in carbon emissions by 2020“. The Guardian. London. ციტირების თარიღი: 21 July 2011.

[50] Kanter, James (1 July 2010). „Per-Capita Emissions Rising in China“. Beijing (China);China;Copenhagen (Denmark);France;India;Russia;United States: Green.blogs.nytimes.com. ციტირების თარიღი: 21 July 2011.

[51] By Reuters (10 September 2009). „France Sets Carbon Tax at 17 Euros a Ton“. The New York Times. France. ციტირების თარიღი: 21 July 2011.

[52] „France set to impose carbon tax“. BBC News. 10 September 2009. ციტირების თარიღი: 21 July 2011.

[53] Saltmarsh, Matthew (23 March 2010). „France Abandons Plan for Carbon Tax“. The New York Times. France. ციტირების თარიღი: 21 July 2011.

[54] Country Profiles -starts at Switzerland, click for France. Epi.yale.edu. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 22 სექტემბერი 2012. ციტირების თარიღი: 9 August 2010.

[55] (ფრანგული) La France au 7ème rang mondial pour l'environnement. Le Monde. 30 May 2010

[56] Forest area by country. Nationmaster.com. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 23 ივლისი 2013. ციტირების თარიღი: 9 August 2010.

[57] Evolution of the French forest from 1984 to 1996 – French National Forest Inventory

[58] (ფრანგული) Une situation privilégiée en France et en Europe – Papier, bois et forêt

[59] Parks, Reserves, and Other Protected Areas in France – The portal about parks in Italy

[60] (ფრანგული) Fédération des parcs naturels régionaux de France დაარქივებული 2010-07-12 საიტზე Wayback Machine.

[61] (ფრანგული) La France veut créer une Zone Économique Exclusive en Méditérannée – Actu-Environnement

[62] Comparative studies in Freedom – France. Democracy Web. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 21 მარტი 2015. ციტირების თარიღი: 30 September 2013.

[63] France: Fifth Republic – Flags of the World

[64] (ფრანგული) Le quinquennat : le référendum du 24 Septembre 2000

[65] The National Assembly and the Senate – General Characteristics of the Parliament. Official Site of the French National Assembly

[66] Election of deputies. Official Site of the National Assembly

[67] The senatorial elections. Official Site of the Senate

[68] (ფრანგული) Le role du Sénat

[69] (ფრანგული) Grunberg, Gérard (2007). La France vers le bipartisme ? : La présidentialisation du PS et de l'UMP. ISBN 2-7246-1010-5.

[70] (ფრანგული) La fin du service militaire obligatoire – La documentation française

[71] Mail Online, Harrowing loss of Afghanistan troops overshadows France's Bastille Day military parade, 14 July 2011. [1]. Retrieved 5 January 2012

[bloomberg.com-72] Bloomberg (2012) French government bond interest rates (graph)

[Bloomberg_2012-73] Bloomberg (2012) German government bond interest rates (graph)

[74] Departments of France (ფრანგული). Myfrenchproperty.com. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 14 ივლისი 2011. ციტირების თარიღი: 21 July 2011.

[75] Currency and Exchange Rate. Thetahititraveler.com. ციტირების თარიღი: 21 July 2011.

[76] CIA – The World Factbook. Cia.gov. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 13 მაისი 2012. ციტირების თარიღი: 22 June 2012.

[France-77] 77.0 ^77.1 ^77.2 ^77.3 ^77.4 The World Factbook: France. Central Intelligence Agency. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 9 მაისი 2020. ციტირების თარიღი: 23 January 2013.

[78] Yazid Sabeg et Laurence Méhaignerie, Les oubliés de l'égalité des chances, Institut Montaigne, January 2004

[79] „France's ethnic minorities: To count or not to count“. The Economist. 26 March 2009. ციტირების თარიღი: 25 April 2013.

[evol-80] 80.0 ^80.1 (ფრანგული) INSEE, Government of France. Évolution générale de la situation démographique, France. ციტირების თარიღი: 20 January 2011.

[population-81] (ფრანგული) INSEE, Government of France. Bilan démographique 2010. ციტირების თარიღი: 20 January 2011.

[82] (ფრანგული) INSEE, Government of France. Tableau 44 – Taux de fécondité générale par âge de la mère. ციტირების თარიღი: 20 January 2011.

[83] Naissances selon le pays de naissance des parents 2010. Insee.fr. ციტირების თარიღი: 1 October 2013.

[84] Être né en France d’un parent immigré, Insee Première, n°1287, mars 2010, Catherine Borrel et Bertrand Lhommeau, Insee

[Insee_1-85] Répartition des immigrés par pays de naissance 2008, Insee, October 2011

[INSEE1-86] (ფრანგული) INSEE. (25 January 2005) Enquêtes annuelles de recensement 2004 et 2005. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 12 დეკემბერი 2006. ციტირების თარიღი: 14 December 2006.

[87] Swalec, Andrea (6 July 2010). „Turks and Moroccans top list of new EU citizens“. Reuters. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 12 იანვარი 2012. ციტირების თარიღი: 13 იანვარი 2014.

[88] "TRAJECTORIES AND ORIGINS" Survey on population diversity in France დაარქივებული 2011-12-02 საიტზე Wayback Machine. , Insee 2008

[Oppenheimer-89] Oppenheimer, David B. (2008). „Why France needs to collect data on racial identity...in a French way“. Hastings International and Comparative Law Review. 31 (2): 735–752.

[amazon.com-90] 90.0 ^90.1 Roben Cohen The Cambridge survey of world Migration 24 November 1995

[91] „France's crisis of national identity“. The Independent. London. 25 November 2009.

[92] "Les personnes d'origine maghrébine y sont également au nombre de 5 à 6 millions; 3,5 millions ont la nationalité française (dont 500 000 harkis)", Évelyne Perrin, Identité Nationale, Amer Ministère, L'Harmattan, 2010, p. 112 ISBN 2-296-10839-3

[93] Falila Gbadamassi. Les personnes originaires d'Afrique, des Dom-Tom et de la Turquie sont 5,5 millions dans l'Hexagone. Afrik.com. ციტირების თარიღი: 30 September 2013.

[94] Richburg, Keith B. (24 April 2005). „Europe's Minority Politicians in Short Supply“. The Washington Post.

[95] Sachs, Susan (12 January 2007). „In officially colorblind France, blacks have a dream – and now a lobby“. The Christian Science Monitor. Boston, MA.

[96] „Paris Riots in Perspective“. ABC News. New York. 4 November 2005.

[97] "Transactions of the American Philosophical Society. III. French Government and the Refugees". American Philosophical Society, James E. Hassell (1991). p. 22. ISBN 0-87169-817-X

[98] Markham, James M. (6 April 1988). „For Pieds-Noirs, the Anger Endures“. The New York Times.

[99] Raimondo Cagiano De Azevedo (1994). "Migration and development co-operation.". p. 25.

[100] Statistiques détaillées sur les flux d'immigration, Ined, 2011

[UNHCR-101] UNHCR Global Report 2005: Western Europe (PDF). UNHCR (2006). ციტირების თარიღი: 14 December 2006.

[102] (ფრანგული) La Constitution- La Constitution du 4 Octobre 1958 – Légifrance

[exception-103] Joffre Agnes ls the French obsession with "cultural exception" declining? დაარქივებული 2011-10-17 საიტზე Wayback Machine. . France in London. 5 October 2008

[104] Language and Diplomacy – Translation and Interpretation. Diplomacy.edu. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 19 July 2011. ციტირების თარიღი: 10 September 2010.

[105] Why Is French Considered the Language of Diplomacy?. Legallanguage.com. ციტირების თარიღი: 23 January 2011.

[106] Rapport Grégoire an II. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2008-04-05. ციტირების თარიღი: 2014-01-13.

[107] The International Education Site. Intstudy.com. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 27 თებერვალი 2011. ციტირების თარიღი: 23 January 2011.

[108] French: one of the world's main languages. About-france.com. ციტირების თარიღი: 21 July 2011.

[109] (ფრანგული) Qu'est-ce que la Francophonie ? დაარქივებული 2011-06-23 საიტზე Wayback Machine. – Organisation internationale de la Francophonie

[110] The last sacre was that of Charles X, 29 May 1825.

[111] Observatoire du patrimoine religieux (1 February 2012). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 26 ნოემბერი 2013. ციტატა: „94 % des édifices sont catholiques (dont 50 % églises paroissiales, 25 % chapelles, 25 % édifices appartenant au clergé régulier)“ ციტირების თარიღი: 13 იანვარი 2014.

[catho-112] 112.0 ^112.1 (ფრანგული) La France reste catholique mais moins pratiquante – La Croix. 29 December 2009

[113] Robert Marquand. (12 July 2012) In a France suspicious of religion, evangelicalism's message strikes a chord. Christian Science Monitor. ციტირების თარიღი: 25 April 2013.

[114] Catholic World News. (2003)France is no longer Catholic, survey shows. ციტირების თარიღი: 19 December 2009.

[religion-115] (რუმინული) Franţa nu mai e o ţară catolică დაარქივებული 2011-08-12 საიტზე Wayback Machine. , Cotidianul 11 January 2007

[116] La Vie, issue 3209, 1 March 2007 (ფრანგული)

[117] " Sur la religion, les Français restent dubitatifs " – A la Une. La Croix (14 August 2009). ციტირების თარიღი: 30 October 2010.

[118] France to train imams in 'French Islam', The Guardian

[119] France – International Religious Freedom Report 2005. State.gov. ციტირების თარიღი: 30 October 2010.

[120] Global Restrictions on Religion. Pew Forum on Religion & Public Life. Washington. 2009 (PDF). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 23 ივლისი 2013. ციტირების თარიღი: 1 October 2013.

[121] Joy of Sects, Sam Jordison, 2006, p. 166

[122] Commission d'enquête sur les sectes. Assemblee-nationale.fr. ციტირების თარიღი: 30 October 2010.

[123] Society2 ; religion in France ; beliefs ; secularism (laicité). Understandfrance.org. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 16 სექტემბერი 2009. ციტირების თარიღი: 20 September 2009.

[data.worldbank.org-124] GDP, PPP (current international $). The World Bank Group. ციტირების თარიღი: 1 November 2015.

[125] „Global 500 by Country“. CNN. 26 July 2010. ციტირების თარიღი: 21 July 2011.

[126] „History of the Euro“. BBC News. ციტირების თარიღი: 30 October 2010.

[127] (ფრანგული) Entreprises selon le nombre de salariés et l'activité. INSEE (July 2008).

[128] (ფრანგული) Entreprises publiques selon l'activité économique. INSEE (March 2009).

[129] International Trade Statistics 2008. World Trade Organization (WTO) (2009). ციტირების თარიღი: 5 July 2011.

[FDI-130] 130.0 ^130.1 Country fact sheet: France (PDF). World Investment Report 2009. United Nations Conference on Trade and Development (UNCTAD). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 4 ივლისი 2010. ციტირების თარიღი: 7 October 2010.

[FDI2-131] 131.0 ^131.1 Country fact sheet: Japan (PDF). World Investment Report 2009. UNCTAD. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 4 ივლისი 2010. ციტირების თარიღი: 7 October 2010.

[energy_profile-132] EnerPub (8 June 2007). „France: Energy profile“. Spero News. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 4 ოქტომბერი 2007. ციტირების თარიღი: 25 August 2007.

[133] (ფრანგული) La Bourse de Paris : une institution depuis 1724

[banque-134] 134.0 ^134.1 Embassy of France. Embassy of France in Washington: Economy of France. Ambafrance-us.org. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 9 ოქტომბერი 2011. ციტირების თარიღი: 16 July 2011.

[135] The 10 Largest Banks in the World. Doughroller.net (15 June 2010). ციტირების თარიღი: 16 July 2011.

[136] Greenhouse Gas Emissions. Environmental Indicators. United Nations (August 2009).

[137] Nuclear shares of electricity generation. World-nuclear.org. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 1 ოქტომბერი 2013. ციტირების თარიღი: 1 October 2013.

[agriculture-138] France – Agriculture – Encyclopedia of the Nations

[139] Key figures of the French economy. French Ministry of Foreign and European Affairs. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2010-01-14. ციტატა: „France is the world’s fifth largest exporter of goods (mainly durables). The country ranks fourth in services and third in agriculture (especially in cereals and the agri-food sector). It is the leading producer and exporter of farm products in Europe.“ ციტირების თარიღი: 2016-11-19.

[ministère-140] 140.0 ^140.1 A panorama of the agriculture and agri-food industries დაარქივებული 2010-09-21 საიტზე Wayback Machine. – Ministère de l'Alimentation, de l'Agriculture et de la Pêche

[141] (ფრანგული) Un ministère au service de votre alimentation დაარქივებული 2010-08-06 საიტზე Wayback Machine. – Ministère de l'Alimentation, de l'Agriculture et de la Pêche

[142] Financial year 2007 (PDF). Distribution of direct aid to farmers. European Commission (22 April 2009). ციტირების თარიღი: 7 October 2010.

[143] (ფრანგული) Les enjeux des industries agroalimentaires françaises დაარქივებული 2011-12-29 საიტზე Wayback Machine. – Panorama des Industries Agroalimentaires

[144] International Comparisons of GDP per Capita, and per Hour, 1960-2011 (PDF). Bureau of Labor Statistics. Bureau of Labor Statistics (7 November 2012). ციტირების თარიღი: 13 April 2014.

[Paul-145] Paul Krugman (28 January 2011). „GDP Per Capita, Here and There“. The New York Times. ციტირების თარიღი: 13 April 2014.

[146] How to conduct European clinical trials from the Paris Region ? Clinical Trials. Paris. February 2003

[147] The ranking, see spreadsheet details for a whole analysis photius.com

[148] Measuring Overall Health System Performance for 191 Countries (PDF). ციტირების თარიღი: 21 July 2011.

[149] (ფრანგული) Espérance de vie, taux de mortalité et taux de mortalité infantile dans le monde, Evolution de l'espérance de vie à divers âges – INSEE

[150] (ფრანგული) Nombre de médecins pour 1000 habitants დაარქივებული 2010-03-05 საიტზე Wayback Machine. – Statistiques mondiales

[151] (ფრანგული) Dépenses de santé par habitants დაარქივებული 2009-12-12 საიტზე Wayback Machine. – Statistiques mondiales

[obesity-152] 152.0 ^152.1 Even the French are fighting obesity – The NY Times

[daily-153] 153.0 ^153.1 ^153.2 Wahlgren, Eric. (14 November 2009) France's obesity crisis: All those croissants really do add up, after all. Dailyfinance.com. ციტირების თარიღი: 21 July 2011.

[Telegraph-154] Lambert, Victoria (8 March 2008). „The French children learning to fight obesity“. The Daily Telegraph. London. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 25 აპრილი 2011. ციტირების თარიღი: 9 August 2010.

[bloomberg-155] 155.0 ^155.1 Why So Few French Are Fat – Bloomberg Businessweek

[156] Mimi Spencer (7 November 2004). „Let them eat cake“. The Guardian. London. ციტირების თარიღი: 21 July 2011.

[157] The French diet : Eat, Drink, and be Thin. Streetdirectory.com. ციტირების თარიღი: 9 August 2010.

[obesity2-158] 158.0 ^158.1 France heading for US obesity levels says study – Food Navigator

[159] New French food guidelines aimes at tabkling obesity. Nutraingredients.com (14 September 2006). ციტირების თარიღი: 9 August 2010.

[160] Petah Marian. (23 May 2008) France urged to get tough on child obesity. Just-food.com. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 26 დეკემბერი 2010. ციტირების თარიღი: 9 August 2010.

[161] (ფრანგული) II. L'évolution du contenu de l'obligation scolaire. Sénat.fr

[162] (ფრანგული) 1881–1882 : Lois Ferry École publique gratuite, laïque et obligatoire. Assemblé Nationale

[163] Range of rank on the PISA 2006 science scale (PDF). ციტირების თარიღი: 22 July 2011.

[gécoles-164] (ფრანგული) Les grandes écoles dans la tourmente – Le Figaro

[ა]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[ბ]

[გ]

[დ]

[ე]

[ვ]

[ზ]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

ქალაქები 200 000-ზე მეტი მცხოვრებით		მეტროპოლიური არეალები
პარიზი	2 181 374	პარიზი	12 269 433
მარსელი	888 043	ლიონი	2 218 271
ლიონი	472 305	მარსელი	1 876 095
ტულუზა	437 715	ლილი	1 164 716
ნიცა	347 060	ტულუზა	1 102 887
ნანტი	282 853	ბორდო	1 092 149
სტრასბურგი	272 975	ნიცა	1 041 903
მონპელიე	251 634	ნანტი	763 118
ბორდო	235 178	სტრასბურგი	638 670
რენი	209 613	ტულონი	595 884