As duzı
Duz mineral bolıp, tiykarlanıp, natriy xloriddan (NaCl) shólkemlesken, duzlardıń úlkenlew klasına tiyisli ximiyalıq birikpe; tábiyiy kristallı mineral formasındaǵı duz tas duzı yamasa galit dep ataladı. Duz teńiz suvida júdá kóp muǵdarda bar. Ashıq okeanda bir litr teńiz suviga 35 g (1. 2 oz) ga jaqın qattı elementlar tuwrı keledi, shorlıǵı 3, 5%.
Duz ulıwma turmıs ushın zárúr bolıp, bıyshara insannıń tiykarǵı mazalarınan biri bolıp tabıladı. Duz eń áyyemgi hám eń keń tarqalǵan azıq tatımlıqlarınan biri bolıp, duzlaw azıq ónimlerin saqlawdıń zárúrli usılı esaplanadı.
Duzdi qayta islewdiń eń áyyemgi dálillerinen geyparaları eramızǵa shekemgi 6000-jılǵa tuwrı keledi, házirgi Ruminiya aymaǵında jasawshı adamlar duzlardı alıw ushın bulaq suwın qaynatgan; Qıtayda duz zavodı shama menen tap sol dáwirǵa tuwrı keledi. Duz, sonıń menen birge, áyyemgi ibraniylar, grekler, rimlikler, vizantiyaliklar, xetliklar, Egipetlikler hám hindlar tárepinen qadrlengen. Duz zárúrli sawda buyımlarsına aylandı hám qayiqda Orta er teńizi boylap, arnawlı qurılǵan duz jolları boylap hám Sahrası Úlken boylap túye karvonlarida tashildi. Tuzdıń tańsıqlıǵı hám ulıwmadunyalıq mútajlik xalıqlardı ol ushın urısqa alıp keldi hám odan salıq tushumlarini asırıw ushın paydalanıwǵa májbúr etdi. Duz diniy dástúrlerde isletiledi hám basqa mádeniy hám dástúriy áhmiyetke iye.
Duz duz kánlerinen qayta islenedi hám teńiz suwı (teńiz duzı ) hám minerallarǵa bay bulaq suwi sayız suw saqlaǵıshlarda buwlanadi. Onıń tiykarǵı sanaat ónimleri kaustik soda hám xlor bolıp tabıladı; Duz kóplegen sanaat processlerinde, sonday-aq polivinilxlorid, plastmassa, qaǵaz qamırı hám basqa kóplegen ónimlerdi óndiriste qollanıladı. Dúnyada jıllıq eki júz million tonna duz óndiristiń shama menen 6% insan tutınıwı ushın isletiledi. Basqa maqsetlerge suwdı tazalaw processleri, avtomobil jolların muzdan túsiriw hám awıl xojalıǵında paydalanıw kiredi. Awqatlanıw múmkin bolǵan duz teńiz duzı hám palaw duzı sıyaqlı sırtqı kórinislerde satıladı, olarda ádetde jabısıp qalıwına qarsı qural ámeldegi hám yad tańsıqlıǵınıń aldın alıw ushın yodlangan bolıwı múmkin. Awqat pısırıwda hám dasturxanda qollanılıwı menen bir qatarda, duz kóplegen qayta islengen azıq ónimlerinde bar.
Natriy elektrolit hám osmotik eritpe retinde insan salamatlıǵı ushın zárúrli azıq element bolıp tabıladı[1][2][3]. Duzdi hádden tıs tutınıw qılıw balalar hám úlkenlerde júrek-qan tamır kesellikleri, mısalı: gipertenziya qáwpin asırıwı múmkin. Duzdıń bunday sawliqqa tásiri uzaq waqıttan berli úyrenilgen. Soǵan qarap kóplegen jáhán Densawlıqtı saqlaw Assotsiatsiyalari hám rawajlanǵan mámleketlerdegi ekspertler ataqlı shor awqatlar tutınıwın kemeytiwdi usınıs etedi[4][5]. Jáhán densawlıqtı saqlaw shólkemi úlkenlerge natriyni 2000 mgdan kem tutınıwdı usınıs etedi, kúnine 5 gramm duzǵa teń[6][7].
Táriyxi
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Táriyx dawamında duzdıń bar ekenligi civilizatsiya ushın sheshiwshi áhmiyetke iye bolǵan. Házirde Evropadaǵı birinshi qala bolǵan dep esaplanǵan Bolgariyadaǵi Solnitsata duz kani bolıp, házirgi Bolqon dep atalıwshi aymaqtı eramızǵa shekemgi 5400-jıldan beri duz menen támiyinleydi. Hátte Solnitsata atı „duz isleydi“ degen mánisti ańlatadı.
Adamlar sońǵı júz jıl dawamında azıq ónimlerin saqlaw ushın konserva hám jasalma idishdan paydalanǵan bolsada duz mińlaǵan jıllar dawamında eń ataqlı azıq konservanti bolıp kelgen, ásirese gósh ushın. Ruminiyanıń Neamț okrugi, Lunka qalasındaǵı duzli bulaq janındaǵı Poyana Slatinei arxeologik esteliginde júdá áyyemgi duz zavodı tawildi. Dáliller sonı kórsetedi, Precucuteni mádeniyatınıń neolit adamları eramızdan aldınǵı 6050-jıllarda duzdi alıw ushın briketlew procesi arqalı duz menen toldırılǵan bulaq suwın qaynatqan.Bul operatsiyadan alınǵan duz, dáslepki islep shıǵarıw baslanǵanınan kóp ótpey, bul jámiyet xalqınıń tez ósiwi menen tikkeley baylanıslı bolıwı múmkin. Qıtaydıń Shansi qalasındaǵı Yuncheń qasındaǵı Xiechi kóli maydanınan duz jıynap alıw eramızdan aldınǵı keminde 6000-jılǵa tuwrı keledi jáne bul eń áyyemgi tastıyıqlanǵan duz zavodlarınan birine aylanadı.
Gósh, qan, sút sıyaqlı haywanlardıń toqımalarında ósimlik toqımalarına qaraǵanda kóbirek duz bar.Qoy hám padaları menen kún keshiretuǵın kóshpenshiler awqatları menen duz tutınıw etpeydi, biraq tiykarlanıp dán hám palız eginleri ónimleri menen azıqlanatuǵın dıyxanlar óz dietasin duz menen toltırıwları kerek. Civilizatsiyanıń tarqalıwı menen duz dúnyanıń tiykarǵı sawda tawarlarınan birine aylandı. Áyyemgi ibroniylar, grekler, rimlikler, vizantiyaliklar, xettlar hám basqa áyyemgi xalıqlar ushın júdá qádirli edi. Jaqın Shıǵısda duz saltanatli túrde shártnama ushın isletilingen hám áyyemgi ibroniylar Quday menen " duz ahtin" dúzgen hám Oǵan ıseniwlerın kórsetiw ushın qurbanlıqlarına duz sepgan.Urıs dáwirindegi áyyemgi ámeliyat jerdi duzlaw edi: ósimlikler artıwın aldın alıw ushın jeńiliwge dus kelgen qalada duz sebiw. Bibliyada Quday tárepinen Shakamda bunı qılıwdı buyırǵan shoh Abimalek haqqında gúrriń etiledi hám túrli tekstlerde Rim generali Scipio Aemilianus Africanus úshinshi jılda jeńiliwge dus kelgeninen keyin Karfagen qalasın súdigar etip, duz sepganini dawa etedi. Puni urısı (eramızǵa shekemgi 146 jıl ).
Derekler:
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]- ↑ https://www.health.gov/dietaryguidelines/2015-scientific-report/PDFs/Scientific-Report-of-the-2015-Dietary-Guidelines-Advisory-Committee.pdf
- ↑ http://books.nap.edu/openbook.php?record_id=18311
- ↑ https://www.cdc.gov/salt/
- ↑ http://www.efsa.europa.eu/en/press/news/050622
- ↑ https://www.who.int/mediacentre/news/notes/2013/salt_potassium_20130131/en/
- ↑ https://web.archive.org/web/20210607031645/https://europepmc.org/article/med/22465720
- ↑ https://uz.wikipedia.org/w/index.php?oldid=4098938#CITEREFBarber1999