Pilee
Pilee kɛ ɛyaa kpeekpe tɛ yatʊ. Payaɣ se pilee lɛ ɖɩnaɣ pɩ-taa peeɖe kɛ tɩŋ weyi pahayɩ-ɩ yɔ e-kpeekpe, ɛ-tɛ nɛ Triticum. Pɩkɛ pɩnaɣ taa tɛ tɩŋ, ɛ-tɛ nɛ tɩŋ weyi ɛlʊlʊʊ pee yɔ tɛ tɩmʊʊ liɖe taa nɛ pahayɩ-ɩ ajɛyɛ sakɩyɛ taa. Payaɣ se Pilee pɩwɩlʊʊ se pɩkɛ piye nɖɩ pɩ-tɛ tɩŋ lʊlʊʊ yɔ.
Pilee wɛ tɩŋ sɔsɔŋ niitozo taa kɩ-nɛ samɩɖɛ nɛ mɔʊ. Pɩnaɣ taa lɛ, tɔŋnɩnaa miiliyɔɔ naa 700 tɔnasɩ kpaɣʊʊ alɩwaatʊ taa. Kɛkɛ naatozo ŋga yuŋ hɔɔlʊʊ taa kedeŋga kpeekpe taa, nɛ kɩ-nɛ mɔʊ ɛyʊ kɩlɩɣ sɔɔlʊʊ tɔʊʊ. Pilee kɛ Wɩsɩ ɖɩɖʊyɛ taa ajɛyɛ taa nɛ Moyen-Orient ɛsakuliye tɛ pɩyʊʊ sɩŋ kɛ ɛyʊ tɔnasɩ hɛkʊʊ taa. Pilee wɛ tɩndɩma naalɛ taa wɩsɩ ɖɩlɩyɛ taa cɔlɔ pɩlɩnɛ ñɩtʊʊ taa pilee nakʊyʊʊ cɔlɔ. Kɩɩwɛ ɖooo canaʊ sɔsɔʊ taa. Kajalaɣ kɩ-haɖaʊ lɩnɛ ɖooo kpaɣɖʊ 8 pʊcɔ palʊʊlɩ Yeesu-Krɩstʊ kɛ Mesopotamie ajɛyɛ taa nɛ Tigre kedeŋga taa nɛ Euphrate (sɔnɔŋgʊ payaɣ se Irak yɔ) nɛ mʊzʊŋ ageetaa sɔsɔnaa. Ɖɩcɔna nɛ ɖɩna yɔ pileenaa mba pa-naalɛ pa-taa lɛ ŋgʊ kɩ-yɔɔ fɛyɩ pɔyɩŋ yɔ kɩkɩlɩnɛ ɖɛʊ.
Pee wenaa awɛ ɖoŋ yɔ pahayʊʊ-yɛ sɔŋgɔɔ ageetaa taa nɛ wenaa a-taa wɛ wɩlɩŋ (Erɔpʊ nɛ haɖɛ kiŋ ɛzɩ Fransɩɩ nɛ haɖɛ kiŋ nɛ Itaalii ajɛyɛ taa). Pilee ɖoŋ ñɩŋgʊ pee a-naa a-taa ŋnɛʊʊ ɖɔ pɩŋ nɛ palakɩnɛ semuuli naa nɛ mʊtʊ kɩtɔɔtʊ. Pilee ɖɔfɩɩ tɛ pee, ɖooo poliŋ taa canaʊ taa kɩlɩnɛ yuŋ nɛ pakɩlʊʊ-kʊ hayʊʊ Fransɩ, Kanadaa nɛ Ukurɛnɩ ajɛyɛ taa. Pilee ɖɔfɩɩ tɛ ŋgʊ pahayʊʊ-kʊ se pehɩɣ kɩ-tɛ mʊlʊm nɛ palabɩnɛ kpɔnɔ kɩpɩsʊʊ. Sakɩyɛ taa lɛ, payaɣ-kʊ se pilee ɖɔfɩɩ ŋgʊ yaa kɛlɛʊ taa pilee pɩkɛ tɩŋ ŋgʊ kɩmɩza ajɛyɛ kpeekpe taa yɔ, nɛ ŋgʊ pakɩlɩɣ hayʊʊ nɛ kɩwayɩ lɛ, samɩɖɛ nɛ mɔʊ. Pʊwɛ mbʊ lɛ, kɩ-tɩŋ ɖɔ sakɩyɛ nɛ ɛwɛ ndɩ ndɩ pɩlɩnɛ paa ɛjaɖɛ ndɩ lɛ, ɖɩ-cɔlɔ.
Tɔzʊʊ kɩfam, pɩpazɩnɛ kpaɣdʊ 19 tɛmtʊ alɩwaatʊ taa pɩtɩŋɛ Vilmori Henry cɔlɔ nɛ ɛñɩɣ nesi lɩmazaɣ naatozo yɔ kɛnɛ. Kɔɔnaɣ lɛ, kʊdɔmɩŋ lʊbɩnaʊ nɛ ɛjaɖɛ wɛtʊ tɛ tɩlasɩ, yaɖɛ taa kɩlʊmʊm tɛ ñɩm kɔzɩ kɔzɩ ŋnɛʊʊ ŋgʊ palakɩ nɛ kpɔnɔ kɩbɩsɩɣ nɛ kɩ-tɛ pee ɖɔʊ tɔɔnaɣ kpaʊ alɩwaatʊ taa yɔ. Pɩtɛ tɔzʊtʊʊ ndʊ tɩkɔna kaɖɛ naɖɩyɛ ndɩ lɛ se pilee hɔndʊʊ ŋgʊ ɖɩma. Ɖɛzʊʊ mayaɣ kɛ tɛndɛŋga tɛɛ mbʊ lɛ, pilee kɩfalʊʊ ŋgʊ kɩlɩnɛ pilee hɔndʊʊ ñɩŋgʊ nɛ ŋgʊ kɩwɛ kpɛdɛ kpɛdɛ yɔ pɛ-tɛ tamsʊʊ cɔlɔ mbʊ yebina nɛ ŋgʊ kɩwɛ kpɛdɛ kpɛdɛ yɔ kɩle.
Kajalaɣ taa lɛ pʊwɛzɩ pɔtɔkaɣ pilee nɛ lɛɛŋ nɛ pʊwayɩ lɛ, patɩzʊʊ yaa pɔhɔkɩ ɛzɩ tɛɛʊ yɔ nɛ pʊpʊwayɩ kɔyɔ palakɩ-kʊ kɛkɛndɛyʊʊ kɩwɩlʊʊ pɩlɩnɛ namɩyɛ nɛ nem pɔ-yɔɔ naŋgʊʊ. Kɩpɩsɩ wɩsɩ ɖɩɖʊyɛ taa ajɛyɛ kɛ kajalaɣ tɔɔnaɣ nɛ pɔtɔkɩ-kʊ tɔɔnasɩ ndɩ ndɩ taa kpaɣ ɛzɩ kpɔnɔ nɛ semuli nɛ mʊtʊ nɛ pɩsɩkɩtɩ naa taa. Pilee haɖaʊ takɩlɩ kaɖɛ ɛzɩ mɔʊ yɔ. Kɩ-haɖaʊ ɛpɔzʊʊ hayɩm taa ñɔzʊʊ sakɩyɛ yaa tʊmɩyɛ labʊ pʊɖɔɔ.