Мартин Хайдеггер
| Мартин Хайдеггер | |
| Martin Heidegger | |
| Мартин Хайдеггер | |
| Жалпы мағлұмат | |
|---|---|
| Туған күні | |
| Туған жері | |
| Қайтыс болған күні | |
| Қайтыс болған жері |
Фрайбургтегі Брайсгау, Баден-Вюртемберг, Германия Федеративтік Республикасы |
| Азаматтығы | |
| Ұлты | |
| Шығармашылығы | |
| Шығармалардың тілі |
= немісше |
| Мектеп/дәстүр | |
| Бағыты |
Батыс философиясы |
| Кезең | |
| Негізгі қызығушылығы |
Онтология, Метафизика, Эпистемология, Ежелгі Грекия философиясы, Технология, Өнер, Тіл, Толғаныс |
| Негізгі пікірі |
Болмыс (Sein), Осыболмыс ((Dasein)), Болушы, Түпнұсқа (authentic), Қаңқа (Gestell), Онтология, Онтологиялық өзгешелік (Ontologische Differenz), Ғұмыр (Existenzialien), Герменевтикалық шеңбер, Фундаменталды Алетейя (Aletheia Fundamental), Болмыстың ұмытылуы (Seinsvergessenheit), Күйрету (Destruktion) |
| Ықпал еткендер |
Анаксимандр, Парменид, Гераклит, Лао-цзы, Платон, Аристотель, Дунс Скот, Кант, Шеллинг, Гегель, Кьеркегор, Ницше, Брентано, Дильтей, Гуссерль |
| Ықпалды жалғастырушылар |
Сартр, Жак Деррида, Морис Мерло-Понти, Мишель Фуко, Гадамер, Ханна Арендт, Герберт Маркузе |
| Қолтаңбасы |
|
Мартин Хайдеггер (нем. Martin Heidegger, 1889 жылы 26 қыркүйек－1976 жылы 26 мамыр) — неміс ойшылы, қазіргі заман батыс философиясында ең ықпалды философтардың бірі, экзистенциализм, Феноменология, деконструкция, герменевтика, постмодернизм, саясаттану теориясы, психология және теология салаларына айтарлықтай үлес қосқан ғұлама. Ол Құрлықтық философия (Continental philosophy) дәстүріне мұрагерлік етіп, өз ғұмырында таңдаулы, әрі таласқа толы еңбектер жазды. Әсіресе оның «Болмыс және уақыт» (Being and time) (1927) еңбегі ХХ ғасырдағы танымал бірегей туындылардың бірі есептеледі.[1]
Жалпы түсіндірме
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Мартин Хайдеггер бойынша айтқанда, батыс философтары Платоннан бастап болмыстың (Being) мәнін қате түсінумен болды. Олар болмыстың өзін тіке, арнайы зерттеуден адасып, кейбір болмысқа қатысты мәселелерді төңіректеуден шыға алмады. Болмысты танудың түйіні болушы (Beings) ретіндегі жеке затты – субстанцияны және оның қасиетін танумен ғана шектелді. Ал, бірақ болмысты танудың сенімді жолы – танылған болушының негізін тану, яғни болушыны нақты шындық өресіне көтерген артқы тиянақты тану болатын.[2] Бірақ, философтар бұл болмыстық алғышартты ескермей, болмысты, әсіресе адам болмысын тануда шатасумен болды. Хайдеггердің ойынша, бұл қателікті түзету үшін жаңа әдіснама керек, яғни, философия өзінің әр қадамын қайта айқындап, болмысқа қайта назар аударуға тиіс.[3]
ХХ ғасырдың 30 жылдарынан бастап, Хайдеггер батыстың философия тарихына жүйелі түрде қайта түсіндіру жасады. Ол феноменологиялық, герменевтикалық, экзистенциялизмдік тұрғылардан әйгілі философиялық кітаптарды ой таразыға салып, бұл кітаптардағы айқындалмаған алғышарттар мен шатасқан тұстарды көрсетіп берді. Хайдеггердің айтуынша, бүгінге дейінгі философия кестесі дүниені жалаң жағынан жалқы түсінуге негізделген, тоғыспалы толықтық пен жан-жақты қамту кем, яғни, философиялық жалаңдық метафизиканың негізгі белгісі болды.
Хайдеггердің ойынша, метафизиканың осылай жалаң түрде дүниені түсіндіруі қазіргі заман "технологиясында" шегіне жете көрініс тапты. "Технология" ұғымы мұнда "бейтарап тұрған, мақсатқа жеткізетін құрал" ғана емес, қайта біздің дүниені тануымызды өзгерткен нәрсе. Технология себебінен біз қасиетті қара жерді қолданылмалы мағынада түсіндік. Технологияның жаһандануына және оның табиғи байлықтарды тежемсіз пайдалануына қарап, Хайдеггер Технология бойынан қарсы тұру қиын жойқын қатерді көрді.[4] Хайдеггердің пікірінше, өнер қай-қашанда техниканың қарсы жағы есептелді. Әсіресе Гельдерлин өлеңдеріне сүйеніп, жалаң Технологиялық дүниемен байланысудан құтылудың жолын қарастырды.[5]
Хайдеггер философтардың метафизика мен эпистемология мәселелерінен құтылып, таза онтологиялық мәселеге беттеуінің әдіснамасын сынақ етті. Оның ойынша таза онтология мәселесі дәл "Болмыстың мәні" мәселесі есептеледі.
Хайдеггер көптеген ойшылдарға ықпал етті. Олардың арасында Ганс Гадамер （Hans-Georg Gadamer), Ханс Йонас （Hans Jonas）, Эммануил Левинас (Emmanuel Levinas), Ханна Арендт （Hannah Arendt）, Ксавье Зубири （Xavier Zubiri）, Карл Левит （Karl Löwith）, Морис Мерло-Понти （Maurice Merleau-Ponty）, Жан-Поль Сартр （Jean-Paul Sartre）, Жак Деррида (Jacques Derrida), Мишель Фуко （Michel Foucault), Жан Люк Нанси （Jean-Luc Nancy）, Филипп Лаку-Лабарт （Philippe Lacoue-Labarthe） қатарлылар Хайдеггер шығармаларын зерттеумен арнайы шұғылданған болатын.
1934 жылы нацистер тағайындаған ректорлықтан бас тартып, нацизмнен бойын аулаққа салғанымен, бәрібір 1933 жылы мамырдан 1945 жылы мамырға дейін неміс ұлттық-социалисттік жұмысшы партиясының мүшесі болуы оның атына үлкен кір келтірді.[6] Оның өз сөзімен айтқанда бұл іс оның "өміріндегі ең сорақы ақымақтық" (die größte Dummheit seines Lebens) есептеледі.[7] Оны ақтап сөйлеген Ханна Арендт секілді жақтастар оның нацистерді қолдауын "пенделік жеке қателік" ретінде философиясымен қатысы жоқ іс деп есептеді.[8] Ал, оған сын айтқан Эммануил Левинас[9] және Карл Левит[10] секілді оқушылары болса Хайдеггердің нацизммен байланысын кешіруге болмайтын моралдық қателік ретінде бағалап, бұл оның идеясының шикілігін көрсетеді деп есептеді.
1950 жылдардан кейінгі шығармашылығында ол тіл мәселесіна барынша назар аударады. Ол тілдің жетіліп-кемелдеуіндегі тарихи алуан қайнарларын анықтап, метафизикалық жалаңдықтан сақтану ыңғайын қарастырды. Оның әйгілі нақылы — "Тіл - болмыстың үйі" сөзі әлемде кең тараған философиялық тіркестердің бірі есептеледі.
Хайдеггер адамды дүниенің орталық тұлғасы деп есептемейді, ол төрткіл дүниемен байланыстар тізбегінде тұрған буын деп есептейді. Адам осынау төрткіл дүниедегі уақыттық байыздаушы қонақ ретінде жер шарын тізгіндеуге берілмей, оны аялауға мән беруі керек.
Ғұмырбаяны
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Мартин Хайдеггер 1889 жылы 26 қыркүйекте Баден - Вюртембергтегі Месскирхта (Штутгарт қаласының оңтүстігінде 80 км қашықтықта) қарапайым католик отбасында дүниеге келген. Әкесі Фридрих Хайдеггер Месскирх қыстағындағы католик шіркеуінде төмен діни қызметкер болған. 1892 жылы қарындасы Мария, 1894 жылы бауыры туылды. Мартин Хайдеггер бала кезінде шіркеу мектебінде оқиды. 17 жасында ол шіркеу әкейінен Брентано жазған «Аристотель бойынша болмыстың түрлі мән-мағынасы» атты кітапты алып оқып, болмыс мәні мәселесіне айырықша назары ауады. 1990 жылы Фрайбург университетінде алғашында теология мамандығы бойынша екі жыл оқып, кейін философия мамандығына ауысады, гуманитарлық және жаратылыстану пәндеріне ден қояды.
1913 жылы Генрих Риккерт және Шнайдер секілді ғалымдардың ғылыми жетекшілігінде «Психологизмнің тұжырым ілімі» атты докторлық диссертация қорғады. Ал, оның оқытушылық біліктілігін айқындаған мақаласы «Дунс Скоттың категория және мәнділік ілімі» деп аталды. 1914 жылы ол докторлық атаққа ие болып, "Антикалық және схоластикалық философия мектептері желісі" тақырыбында Фрайбург университетінде сабақ бере бастады. І дүниежүзілік соғыс басталғанда, 1914 жылы тамызда Мартин Хайдеггер әскерге қатысты. Бірақ, екі ай өткенде денсаулығы сыр беріп, қосыннан шегерілді. 1917 жылы І дүниежүзілік соғыстың соңғы жылы Хайдеггер Пруссиялық лютеран қыз Эльфриде Петриге үйленді[11] және тағы да әскерге алынды. 1919 жылы оның ұлы Йорг туылды.[12][13]
1918 жылы соғыстан оралған соң, Хайдеггер феноменологияның негізін салған әйгілі философ Эдмунд Гуссерльдің ассистенті болды. Хайдеггер Гуссерльдің жетекшілігінде әрі өз білімін шыңдайды, әрі сабақ өтеді. Бұл кезде оның сабақ тақырыбы Аристотель төңірегінде өрбіді. Ол Гуссерль феноменологиясының ықпалына ұшырағанымен, бірақ сабақ мазмұны соншылық Гуссерльшіл емес болатын. 1920 жылы қазанда Фрайбург университетіндегі сабақ сағаты жетіспеген соң Гуссерль Хайдеггерді Марбург мектебінің үлкен өкілі, Марбург университетіндегі Пауль Герхард Наторпқа таныстырады. Ол кезде Хайдеггер Гуссерль бас болып құрастырған «Философия және феноменологиялық зерттеу жылнамасының» VII томында өзінің Аристотель туралы көлемді мақаласын басуға әзірленіп жатқан болатын. Ол 40 беттік қолжазбаны екі нұсқа етіп бастырып, біреуін Наторпқа жіберіп береді. Наторп қолжазбаны оқыған соң қатты таңырқап, жас философтың идеясына тәнті болады да, дереу Гуссерльге қабылдау туралы хабар жібереді.[14]
1923 жылы Хайдеггер Марбург университетінің философия профессоры болады. Бұл кезде ол Тодтнаубергте өзінің Тау Лашығын （the Hütte） салдырып,[15] «Болмыс және уақытты» жаза бастады. Сол жылы ол Марбург университетінде атағы асқақтаған жаңа профессор болып танылды. Теолог Рудольф Бультманн （Rudolf Bultmann）, Эрнст Фридлендер (Ernst Friedländer), Николай Гартман （Nicolai Hartmann）, неокантшыл философ Пауль Наторп （Paul Natorp） қатарлылар Хайдеггермен бірге жұмыс жасады. 1925 жылы жазда «Уақыт ұғымының тарихы» атты дәріс қолжазбасын таярлады. Бұл «Болмыс және уақыттың» алғашқы нұсқасы еді. 1925 жылы қыста Хайдеггер ресми профессор болуға ұсыныс жасады. Ол кездегі талап бойынша, ресми профессордың міндетті түрде монографиясы болуға тиіс болатын. Сөйтіп 1926 жылы қаңтардан сәуірге дейін ол тау лашығында оқшау жатып «Уақыт ұғымының тарихы» дәріс қолжазбасын «Болмыс және уақыт» кітабы етіп, алғашқы 240 бетін реттеп шықты. Бұл мезгілде Гуссерль де Тодтнаубергке келіп, оның "дүниедегілік" ұғымын талқылаған екен. Келесі жылы ақпанда «Болмыс және уақыт» «Феноменология жылнамасының» VIII томына енді және жеке кітап болып та басылып шықты. Жарты жылдан кейін Берлиннен ресми профессорлыққа бекіту мәлімдемесі келіп жетті.
1928 жылы Гуссерль зейнетке шықты. Хайдеггер Марбург университетіндегі жұмыс орнынан бас тартып, Фрайбург университетіне барып Гуссерльдің орнына философия сабағын берді. 1931 жылдан бастап Хайдеггердің Германия нацистік партиясымен байланысы қоюлады.[16] 1933 жылы Адольф Гитлер құрған нацистік Неміс ұлттық-социалисттік жұмысшы партиясына мүше болды және Фрайбург университетінің ректоры болып тағайындалды. Оның ректорлық баяндамасында （Rektoratsrede） нацистік үгіт-нәсихат сөздері де мол болды. Ол университетте "еңбек ету міндеті, әскери міндет және білім-парасат міндеті" сынды үш міндет туралы айтты.[17] Бір жылға жетпей 1934 жылы ректорлықтан бас тартса да нацистік партиядан тек соғыстан кейін ғана шықты.[18][19][20]
1946 жылы Француз әскери билігі Хайдеггердің нацизммен байланысына бола оның университетте сабақ беруін шектеу бұйрығын жариялады.[21] Нацизмнен арылту 1949 жылға дейін жалғасты. Бірақ одан нацизмдік қылмыс дерегі табылмаған соң ақыры оны жазалау күшін жойды. Сөйтіп 1951 жылы құрмет мәртебесі беріліп, сабақ беруіне мүмкіндік туды.[22] 1951 жылдан 1958 жылға дейін Фрайбург университетінде тұрақты сабақ берді және 1967 жылдарға дейін ұсыныспен сабақ өтті. Соғыстан кейін ол экзистенциализмдік мағынада көптеген шығармалар жазды. 1976 жылы 26 мамырда адамзаттың ой-парасат тарихына бірегей идеяларымен үлкен ықпал еткен ойшыл Мартин Хайдеггер өз туған жері Месскирхта 86 жасында қайтыс болды және Католик шіркеуі дәстүрі бойынша жерленді.[23]
Философиясы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Мартин Хайдеггер ХХ ғасырдағы аса маңызды философтардың бірі есептеледі. Оның идеялары өмірдің түрлі салаларына терең әсер етті. Оның онтологиялық талдаулары оны экзистенциялизмнің аса маңызды жаратушыларының біріне айналдырды. Оның Осыболмыс (Dasein) ұғымын Сартрдың алғашқы шығармаларында айтылатын адам еркіндігінің субъективті өздігімен тең қарауға болмайды. Оның ой-толғаныстары көптеген философтарға ықпал етті. Мысалы Сартрдың өзі оның көптеген идеяларын тіке қабылдаған болатын. Оның кітаптары Германияда, Францияда, Жапонияда кең талқыланды. Тіпті 70 жылдардың өзінде Солтүстік Америка құрлығында оның ілесушілері көп болды.
Ол заманауи мода болған ұғымдардан – шындық, құндылық секілді ұғымдардан ашық бас тартты. Ол өз идеялар жүйесін этикалық тұрғыдан тануға қарсы болды. Осы секілді жағдайлар ол туралы көптеген қате түсініктер туғызды. Әсіресе оның саяси ұстанымы мен жеке әрекеттері қоғамның, оқымыстылардың сын садағына көп ілікті.
Хайдеггер философиясының жалпы сипаты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Хайдеггердің ойынша, философияның ең басты мәселесі болмысты түсіну. Егер грек антикасы заманында философтар болмысқа жақындау болса, кейінгі замандарда одан ауытқып, мүлде басқа жаққа, жасанды философиялық жүйелер жасау жағына кетіп қалған. Ал философтың бір-ақ қана міндеті бар, ол болмысқа құлақ түру. Болмыс деген сөз болу етістігінен шыққан. Грек философиясына зер сала үңілген Хайдеггер «Дүние неге жоқ емес, бар?» деген сауалдан бастайды. Сөйтіп ол шынайы дүниенің қасиеті жоқ болу емес, бар болу деген түйінге келеді. Алайда бар болудың да түрлі түрлері бар ғой, мақұлық түрі, адамдық түрі, данышпандық үлгілері. Осыған қарап неміс философы бар болу аз дейді, әрбір бар нәрсенің өзінің болмысы болуға тиіс, ол адамның бар тірлігіне мән беретін нәрсе, сөйтіп ол тірлікті бар болу және мәнісі, болмысы бар бар болуға бөледі. Орысша айтқанда, бытие и сущее. Бұлар бір біріне қосылмайды дейді Хайдеггер. Тек хайуанның болмысы ғана жәй барболушылықпен шектеледі, ал адам мән іздеуші, болмысқа көтерілуші тұлға. Өйткені оның өмірі өлімге аяқ басқан өмір, немесе оның өмірі өлімге дайындық. Ал бұл адамды қамсыздықты қойып, қамдануға жетелейді. Орысша бұл термин забота деп айдарылады. Сөйтіп Хайдеггер философияны аспаннан жерге түсіріп, ол тек адамның өмір сүруіне, сол сүрген өмірін өзінің жеке санасымен сезінуіне байланысты дейді. Демек, Гегельдің пайымындағыдай ешқандай Абсолютті Рух жоқ, тек қана болмыстың мәнін түрлі түсінуші жеке адамның жеке санасы бар. Міне, осы жеке адамды Хайдеггер мындағы болмыс дейді. Осылай айтқанда ол бір жағынан болмысты жекелесе, екінші жағынан, жеке адамды жалпы болмысқа, космологияға сіңіріп жібергендей. Бұл тұрғыдан да ол біздің дала ойшылдарымызға жақын. Мысалы, Қорқыт туралы аңызды алсақ, ол Хайдеггердің ойларына тура иллюстрация сияқты. Аңыз бойынша, Қорқыт біраз жыл қамсыз жүреді, тек 40-қа толғасын ғана оған Әзірейлі келіп, оның жақында өлетінін айтады. Содан Қорқыт қамдана бастайды. Дүниенің төрт бұрышына қашады. Бірақ қайда барса да оны Қорқыттың көрі күтіп тұрады. Бұл Хайдеггердің адамның өмірі өлімге дайындық деген қағидасына келеді. Осындай қамсыздануы арқасында Қорқыт, адамның тек рухы ғана мәңгі екенін түсініп, қобызды ойлап табады. Ал қобыз деген өнер ғой, поэзия ғой. Бұл тұрғыда да екі ойшыл бірінің сөзін бірі сөйлегендей. Өйткені Хайдеггер кей тұрғыда поэзияны философиядан биік санаған. Себебі, ақынға болмысқа құлақ түру үшін, философиялық система жасаудың қажеті жоқ, не сезсе, соны жаза салады. Сосын философтар тіл жәй ғана инструмент, мен оны пайдаланам деп ойлайды, ал ақын өз-өзін тіл құралы ретінде сезінуге тиіс Хайдеггердің ойынша. Неміс ойшылының тіл туралы ілімі мүлде бөлек. Хайдеггер тілді лингвистикалық немесе тарихи құрылым деп ұғынбайды; оның ойынша тіл онтологиялық статусқа ие, демек, ол өзі жатқан бір болмыс, өйткені тіл болмыспен тығыз байланыста, сөз о бастан болмысқа тән нәрсе. Болмыс тек тілдің ғана тұзағына түседі, болмаса оны ұстау, немесе елестету мүлде мүмкін емес, ол тек тіл арқылы ғана көрініс береді. Міне, сондықтан ғана Хайдеггер тілді болмыстың үйі дейді. Тіл болмыс өзін қауіпсіздікте сезінетін кеңістік, тіл ең жақын арадағы нәрсе. Ол өз-өзін басқаратын нәрсе. Тіл субъект - объектке бөлінген адам орнатқан заңдылық емес. Тіл өзіндік әлемі бар дербес күш, адам тілде сөйлемейді, тілдің өзі сөйлейді.[24]
Болмыс (Sein)
[өңдеу | қайнарын өңдеу]"Болмыс (немісше Sein, ағылшынша Being)- болушының (Beings) болуы." Болмыс сөзі "бар болу", "өмір сүру", "ғұмыр кешу", "шын болу" секілді мағыналарды беретін ең жалпылық философиялық категория есептеледі.
«Болмыс және уақыт» кітабының бірінші бетінде Мартин Хайдеггер өзінің жазушылық жоспарын ұсынады: "нақты әрі нәзік түрде болмыс мәселесін айқындау – міне осы бұл кітаптың жазылу мақсаты." Хайдеггердің ойынша, дәстүрлі онтология бұл мәселеде шындықты шатастырған, тіпті олар бұл шатасуға назар аудармауға тырысып, болмыс мәселесін жалпылық көріп, "айтпаса да болады" дегендей шетке сыру мәмілесін ұстанған.
Хайдеггер болмысты (Being) тануды нақты болушыны (нәрсе, Beings) танудан айқын ажыратады.[25] Болмыс мәлім болушы секілді нәрсе емес.[26] "Болмыс болушыны болушы етіп белгілейді, әрі осы себепті болушы танылады, түсініледі."[27] Болмысты тану арқылы Хайдеггер нақты заттың болу өлшемі мен алғышартын нақты белгілеуге тырысады.[28]
Егер болмыс түсінілсе, онда болмыстың мәні, немесе болмыс сезінісі (Sinn des Seins) де айқындалады. "Сезініс" сөзін Хайдеггер "зат сол арқылы түсініледі" деп анықтайды.[29] Хайдеггердің ойынша, болмысты сезіну кез келген болушыны, затты сезінуден бұрын болады, мейлі бұл зат, не болушы қалай болса да, қандай үлгіде бар болса да, болмыс алғашқы ұғым дерлік, нақты тұжырымдауға келмейтін, ғылымнан бұрынғы шындық.[30] Сондықтан Хайдеггер фундаменталды онтологияны "түсінуді түсіндіру" ретінде бағалап, ол логика, теория, нақты онтологияның қолданылым[31], толғаныс секілді басқа таным үлгілерінен де алғашқы деп есептеді.
Болмыс арқылы ғана болмысқа тұтасуға болатындықтан, болмысты сұрастыру мәлім бір болмыстың болмысын негіз ету арқылы сұрастырудан дерек береді.[32] Хайдеггердің ойынша, болмысты шынайы тану ерекше болушыны алғышарт етеді. Демек, бұл болмысты танудың әдіснамасы герменевтикалық қайталаным шеңберінен ажырай алмайтынымызды көрсетеді. Яғни, болмысты тану қайталану барысында алға жылжитын әрекет болып, ол методологиялық мағынада феноменологиялық түсіндіруді қайта түсіндіруі тиіс.[33] Хайдеггер бойынша, болмысты танитын болмыс тек адам - Осыболмыс болып, адам болмысы өзі болмыс ретінде болмысты тануға қабілетті, онтологиялық қабатта өмір сүре алатын болмыс болғандықтан, болмысты тану адам болмысын - Осыболмысты тануға бағытталу арқылы орындалуға тиіс.
Осыболмыс (Dasein)
[өңдеу | қайнарын өңдеу]“Осыболмыс” (немісше "dasein", ағылшынша "being—here") Хайдеггер бойынша адамды және адамның өмір сүру, бар болу үлгісін көрсететін арнайы философиялық категория есептеледі. Неміс тілінде "Dasein" делінетін, Хайдеггер өзі құрастырып жасаған бұл ұғымның тіке мағынасы "осында бар болушы", "мұнда өмір сүруші" есептеледі. Хайдеггер бұл сөзді тіке адамға қаратып қолданған. Оның адам болмысын осы ұғым арқылы айқындауы адам болмысының дүниедегі басқа болмыстардан айқын өзгешелігі себебінен болды. "Осыболмыс – болмыстың өзі үшін болатын болмыс". Хайдеггер тағы былай дейді: "Осыболмыстың мәні оның ғұмырында. Субстанция бойында көрнекіленген түрлі қасиеттер субстанцияның қалыптасуын іске асырған қасиеттер емес. Бұл субстанция қарамаққа әу бастан орындалып қойылғандай көрінгенімен, бұл қасиеттер түрлі жағдайда болмыстың түрлі мүмкіндіктерін іске асыра береді. Сондықтан, біз Осыболмысты оның не нәрсе екенін айқындау үшін емес, қайта оның бар екендікті білдіруі үшін қолданамыз."[31]
Түпнұсқа (authentic) және Таусылу (Verfallen)
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Хайдеггер бойынша, әркімде өзіне ғана тән, іске асырылуды күткен астыртын әлеует бар және әркім өз ажалымен жекеде бетпе-бет келеді. Әркім Хайдеггер бойынша Осыболмыс (dasein, ағылшынша be there) ретінде осынау жалғыздық халде кескін мәміле ұстанып, өзінің бірден-бірлігін, жеке даралығын батыл қабылдаса, онда бұл адам Түпнұсқа (authentic) тіршілік күйіне өтеді және тіршілік күйінің "өзі болу" кезіндегі мәнін түйсінеді. Түпнұсқалық (authenticity）әр адамның жеке өмірінің болашағы мен өткеніне бірдей ұласып жатыр және ол Менді жалғасымды етіп отыр. Ол осы байланыстар желісінде ажалды жылы қабылдауды да талап етеді.
Хайдеггердің айтуынша, адам өз ажалына бетпе-бет ұшырасқанда өзіне ғана тән нағыз Мені ашыққа ақтарылып шығады. Өз Меніне ғана тән күйде "Мен" басым орында тұрады, бірақ бұл таза "Мен" күйі дәстүрлі философиядағы "субъект" ұғымымен бірдей емес. Егер әлдекімді Үрей езіп жіберсе, онда ол ешкім емес біреу ретінде жұртқа жұтылады және "Оларға", "Тобырға" (They，das Man) сүйеніп өзін қорғауға тырысады. Сөйтіп ол "Түпнұсқасыз" (inauthentic) тіршілік күйіне енеді. Түпнұсқасыздықта (inauthenticity）"Олар", "Тобыр" алға шығады да, адам өзінің болмыстық бар болу мәнділігін тонатады. Бұл күй, немесе жағдай Хайдеггер бойынша Осыболмыстың азғындап "таусылуы" (fallingness，Verfallen) болып, ондай жағдайда Осыболмыс өзінен адасып, өзін күнделік өмірдің күйкі тірлігіне тұншықтырады, өзін жалған дүниемен бірге азғындатады.
Ынта (Care)
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Хайдеггер бойынша, ынта (Care) дегеніміз сондай бір күй – Осыболмыстың (Dasein) өз болмысына мейірі түсуі. Өйткені, Осыболмыстың негізі оның ғұмыры (existence), яғни оның мүмкіндікті шындыққа айналдыруы есептеледі.
Әрбір кезектегі шындықтан болашақтық күйге өтуде сондай бір сұрақ көлденеңдейді: "Енді не істеуім керек?" Міне бұл ынта (Care) есептеледі. Ынта негізі Осыболмыстың өз болмысын таңдау (Choice) қабілетіне сай болады.
Ынта — Осыболмыс (Dasein) пен дүние арасындағы негіздік байланыс ретінде, Осыболмысты дүниеде мәнді етеді. Ол Осыболмыс тәжірибесінің негіздік күйі есептеледі.
Барлық Таңдау (Choice) дүниеде жасалатындықтан, ынта "осы дүниеде бар болатын" Осыболмыс болуының негізгі қасиеті есептеледі.
Ынта — Ғұмыр (өзінен ілгері өмір сүретін), Нақтылық (... ішінде өмір сүретін), Таусылу (... күйде өмір сүретін), Сөйлесу қатарлылардан құралады, және осылар жиналып келіп Осыболмысты (Dasein) бүтіндікте паш етеді.
Ол уақыттылықпен – адамзат тұрмысының уақыт құрылымымен тығыз байланысқа ие. «Болмыс және уақыт» кітабындағы "Осыболмыс және уақыттылық" бөлімінде уақыттылықты (Temporality) ынтаның барлық факторларының негізі деп түсіндіреді.
Ажал
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ажал Хайдеггер бойынша нақты жарық өмірдің терістелуі. Адам баласы ажалға беттегенде барып дүниеге алаңдауы мен абыржуын тоқтатып, құлдырау барысында өзін оқшаулап, шынайы болмысын табады. Ажал жеке адамның жұмысы, ешкімдікін ешкім өтей алмайды. Ажал әрқашан болуы мүмкін, ол қай кезде болса да ақылға қонымды есептеледі. Өйткені ешкімнің қанша өмір сүретіні туралы күні бұрын келісім жоқ. Сондықтан адам ажалға таярлық күйінде болуға тиіс.
Демек, Хайдеггердің ойынша, адам ажалға тура қарап, үрей ішінде өз өмір сүруінің маңызын сезінуге тиіс. Өз өмірінің болашағын жоспарлағанда, ажалды да ескеруі керек. Адам тек өмірді ғана қабылдап, ажалдан бас тартуға қақысы жоқ.
Өзгешелік (distantaility)
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Мәлім бір адамның іс-әрекетіне назар аударған кезде, біз оны тек күзетіп қана қоймай, өзіміз бен оның айырмашылығына да мән береміз және сол айырмашылықты жоюға (squashed) тырысамыз.
Адам әрқашан басқалардан өзгеше екенін түйсінген күйде өмір сүреді және бұл көбінесе санасыз айқындылық болып сезіледі. Адамның өз болмысындағы осынау бөтендікті сезіну мен оған мән беруін Хайдеггер өзгешелік деп атаған. Адам өзгешелікке қарата санасыз болған сайын өзгешеліктің адам өміріндегі тізгіндеу рөлі арта береді екен.
Біркелкілену
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Басқалармен бірге жүрсек те өзіміздің олардан айырмашылығымызға мән береміз, бұл біздің тағы бір қасиетіміз – біркелкілену себебінен туады. Яғни, күнделік өмірде біз "адамдармен біркелкі" болуға тырысып, орташалықты күйттейміз.
Біздің өз-өзімізді табысты сезінуіміз Оларға (They) байланысты. Солар табыстысың десе табысты боламыз. Олар жеңді десе шын жеңгендей боламыз, жеңілді десе жеңіліс табамыз.
Біз дербес, өзгеше идеяда болуды емес, орташа пікірде болуды қалаймыз. Жаңа идеялар туса оны жаншып, қателігін бетіне басып тастауға тырысамыз. Біз ылғида Оларға қарап бой түзеп, Оларға сәйкесіп, өзіміздің оқшау өзгешелігімізді үгітіп, біркелкілесуге тырысамыз.
Осындай біркелкілесуді күйттеген өмір сүру тәсілін Хайдеггер майдалану (leveling down) деп атаған.
Хайдеггердің ойынша, біз Олардың жетегінде бар болғанымызда өз өзгешелігіміз есімізге түсіп, соны біркелкілестіру мен майдалауға кірісеміз, міне бұл ересектерде жаппай кездесетін әлеуметтену. Бұл бойынша, адам ендігі жерде өзі болмайды, әлеуметке (public) айналады.
Әлеуметтілік біздің адам және ол жасап отырған дүниеге деген көзқарасымызды тізгіндейді, біздің пікіріміз бен таңдау жасауымызды белгілейді. Бұл біздің дүние-өмірге қарата терең түсінікте болғанымыздың емес, қайта ой-пікіріміздің таязданып, тоғышарланып кеткеніміздің дерегі.
Хайдеггердің күнделік тұрмысты зерттеуі Осыболмысқа (Dasein) талдау жасау болғанымен, бірақ ол күнделік өмірдің болмыстық үлгісін танытумен шектелмейді.
Біз күнделік өмір түріндегі өмір сүру үлгісінде өз болмысымыз бен ғаламдық шындықты айқын, ашық тани алмаймыз. Былайша айтқанда, бұл түрдегі болмыс үлгісі болмысты, ғұмырды қате түсіндіреді.
Әрине, сондай сұрақ тууы мүмкін: Не үшін Олардың (әлеуметтескен тобырдың) идеясы сандыраққа толы, нәрсе туралы пікірі жалаң болып келеді? Мұнда қандай сыр бар?
Өйткені, біз Олар жағынан тізгінделген кезде олардың пікіріне өз болмысымызды айырбастаймыз да, өз болмысымызға өзіміз жауап бермейміз, ақиқат, әділет секілді ұғымдар да күңгірт тартады. Олар біздің түпнұсқа болмысымызды жойып, өмір мен дүниеге әділ көзбен анық тігілуге мұрса бермейді, өзімізді өзімізге ұмыттырады, тіпті өзіміздің бар, не жоқ екенімізге де мән бермейтін сондай бір шекке жетіп барамыз. Демек, Олар Олар жағынан тізгінделген біз секілді осындай іші жоқ қаңқа мүшелерден құралады.
Орташа күнделік күй (average everydayness)
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Хайдеггердің айтуынша, біз осыболмыспен тұтасуда және оны түсіндіруде өз болмысын өздігінен әйгілейтін ерекше болушыны (Beings) таңдауға (choose) тиіспіз. Яғни, бұл үлгіде осыболмыс өзін әдетте қалай болушы етіп әйгілейтіні көрінуі керек, осыболмыс орташа күнделік күйде (everydayness) болушыны (Being) көрсетуге тиіс.
Біздің күнделік күйіміз (everydayness) бейнелеген нәрсе кездейсоқ қалыптасқан құрылым емес, мәндік құрылым есептеледі. Осыболмыс қандай болмыс үлгісінде болса да, бұл құрылым осыболмыстың болмыстық құрылымын құрауға тиіс.
Хайдеггердің көрсетуінше, осыболмыстың күнделік күйінің (everydayness) қайталанбалы ұқсастықтары болушының (Being) құбылыстық мәнін бейнелейді. Барша осылай болған ғұмыр қозғалыстары осы түрдегі болмыс үлгісінен басталып, соған қайтады. Біз осыболмыстың бұл түрдегі күнделік қайталанбалы ұқсастықтарын орташа күй (Averageness) деп атауымызға болады.
Дәл осы орташа күнделік күй (average everdayness) болушының болушы қабатындағы күйін құрайды да, онда өткен мен қазір осыболмыстан айнып, алыстап кетеді. Бұл болушы қабатына ең жақын және таныс нәрсе онтология (Ontology) тұрғысынан ең алыс, адамдарға ең бейтаныс нәрсе болып, онтология мәні тұрғысынан ылғи да ескеріле бермейді.
Бірақ, осыболмыстың орташа күнделік күйін (Dasein 's average everydayness) жай ғана бір "тарап" (жақ, қиыр) деуге болмайды. Орташа күнделік күйдің мәнсіз (inauthentic) үлгісінде де экзистенциалді (ғұмырлық) құрылым бар.
Хайдеггердің ойынша, орташа күнделік күйде осыболмыс мәлім тәсілмен өз болмысы үшін болады, тек мұндағы осыболмыс (Dasein) орташа күнделік күй үлгісінде болғандықтан, ол өз болмысынан жалтару, қашу, ауытқу, ұмыту, ескермеу секілді күйге енеді-халас.
Төрткіл дүние (Тhe environed world)
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Хайдеггердің пікірінше, осыболмысқа күнделікті ең жақын нәрсе – оның айналасындағы Төрткіл дүние. Біз әдетте төрткіл дүние ішінде болу арқылы болушыны онтологиялық түсіндіреміз, төрткіл дүниенің дүниелік сипатын біртіндеп қарастырамыз. Төрткіл дүниенің төңіректік сипаты оның кеңістіктік мағынасына қаратылған.
Бірақ, төрткіл дүниені құраған төңіректің өзінде кеңістіктік мән жоқ. Кеңістік төрткіл дүниеге тән және ол төрткіл дүниенің дүние болу құрылымы арқылы ғана айқындалады.
Хайдеггердің ойынша, "төрткіл дүние" алдын ала бекітілген кеңістікте тұрған жоқ, тек төрткіл дүниенің өзіндік дүниелік қасиеті орын және осы сәттегі бүтіндікпен себептік байланысқа ие болып отыр. Ал, бұл орын айқындаушы үшін әрқашан тұрақты болады.
Хайдеггердің ойынша, кезектегі дүние – дүние кеңістігінің "кеңістіктік қасиеті" арқылы түсіндіріліп келді. Осыболмыстың өзі дүние тұрғысынан тек "кеңістіктік қасиетке ие нәрсе" құсап көрінеді. Сондықтан, болушы қабатынан айтқанда, қолға алған нәрсеміз төрткіл дүниенің кеңістіктік салыстырмасы арқылы айқындалады. Бірақ осыболмыстың өз болмысы бұлай кеңістік арқылы түсіндірілмейді.
Болмыс-ішілік (In-Sein)
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Хайдеггердің айтуынша, біз "болмыс-ішілік" (немісше: In-Sein, ағылшынша: Being-in) ұғымын қолдану арқылы дүниеделігімізді айтуды толықтаймыз. Төрткіл дүниеделік – болушы-ішілік арқылы ".... ішінделікті" (бірдеңенің ішінде) түйсіндіреді. Бұл сөйлеу әдеті болушының (Beings) болмыс (Being) тәсілін көрсетеді, яғни мәлім бір болушы келесі бір болушының ішінде екенін, мысалы су кесе "ішінде" екенін, киім шкаф "ішінде" екенін білдіреді.
Демек, болушылар (Beings) біреуі келесінің ішінде "болу" арқылы өмір сүреді. Олар дүние ішінде тізілген нәрселер ретінде іске асқан, орындалған, болып жатқан болмыс үлгілері есептеледі. Ал, бірақ болмыс-ішілік – осыболмыстың айырықша боллмыстық құрылымын көрсететін онтологиялық ғұмырлық сипатқа ие. Бұл деген сөз, мәлім зат (мысалы адам денесі) орындалған болушылар "ішіндегі" орындалған болмыс дегендік емес.
Болмыс-ішілік орындалған, іске асқан нәрселердің кеңістіктегі "бірінің ішінде бірі болуы" емес. Түпнұсқа мағынасынан айтқанда, болмыс-ішілік кеңістіктік байланысты білдіріп тұрған жоқ.
Біз болмыс-ішіліктегі болушыны өзіміз қай-қашанда солай болатын болушылық деуімізге болады.
Хайдеггер былай дейді: мен дүниедемін, бірақ дүние маған осыншалық таныс болуының артында мүлде байтаныс жасырын тылсымат жатыр. "Болмыс-ішілік" осыболмыс болуының онтологиялық қабатын айғақтайтын термин. Ал, осыболмыс дүние-ішілікпен мәнді құрылымға ие болады.
Дүниені саялаған болмыс – бейне өзен сағалаған балық секілді дүниеде байыздаған, дүниеге қонақтаған болмыс. Бұл тұрғыда "дүниені саялау" болмыс-ішілікке онтологиялық орнығу есептеледі. "Дүниеде болу", "өмірде бар болу", "шын болу" дегеніміз дәл осы болмыс-ішілік арқылы "дүниеде бар болуды (Being-in-the-world) көрсетеді.
Олар және Оларласу (Тhey and Тhey-self)
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ықпалы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Негізгі Еңбектері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]| Жылы | Немісшесі | Қазақша |
|---|---|---|
| 1927 | Sein und Zeit, Gesamtausgabe Volume 2 | Болмыс және уақыт |
| 1929 | Kant und das Problem der Metaphysik, Gesamtausgabe Volume 3 | Кант және метафизика мәселелері |
| 1935 | Einführung in die Metaphysik (1935, published 1953),
Gesamtausgabe Volume 40 |
Метафизикаға кіріспе |
| 1936–8 | Beiträge zur Philosophie Ereignis (Vom Ereignis)
(1936–1938, published 1989), Gesamtausgabe Volume 65 |
Философияға үлес (Іс арқылы) |
| 1942 | Hölderlins Hymne »Der Ister« (1942, published 1984),
Gesamtausgabe Volume 53 |
Гёльдерлин гимні: "Истар" |
| 1949 | "Die Frage nach der Technik", in Gesamtausgabe Volume 7 | Технология туралы сұрақ |
| 1950 | Holzwege, Gesamtausgabe Volume 5. This collection includes
"Der Ursprung des Kunstwerkes" (1935–1936) |
Оңаша соқпақ, "Өнердің тууы" қамтылған топтама. |
| 1955–56 | Der Satz vom Grund, Gesamtausgabe Volume 10 | Себеп қағидаты |
| 1955–57 | Identität und Differenz, Gesamtausgabe Volume 11 | Біркелкілену және өзгешелену |
| 1959 | Gelassenheit, in Gesamtausgabe Volume 16 | Ойталқы (немесе "Тұндыр тыныштық") |
| 1959 | Unterwegs zur Sprache, Gesamtausgabe Volume 12 | Тілге жол тарту |
Нацизммен байланысы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Кино
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Сыртқы сілтемелер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Мартин Хайдеггер (12 минуттық сабақ, ағылшын тілінде)
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Lackey, Douglas. 1999. "What Are the Modern Classics? The Baruch Poll of Great Philosophy in the Twentieth Century". Philosophical Forum. 30 (4): 329-46
- ↑ Martin Heidegger, Being and Time, pp. 25–26.
- ↑ Hermann Philipse, Heidegger's Philosophy of Being p. 173, Notes to Chapter One, Martin Heidegger, Supplements, trans. John Van Buren p. 183.
- ↑ Poetry, Language, Thought, p. 60.
- ↑ Heidegger, Martin. Poetry, Language, Thought. (New York: Harper Modern Perennial Classics, 2001.), p. 8.
- ↑ Source: Hannah Arendt / Martin Heidegger by Elzbieta Ettinger, Yale University Press, New Haven, 1995, page 10
- ↑ Quoted by Heinrich Wiegand Petzet, Auf einen Stern zugehen. Begegnungen und Gespräche mit Martin Heidegger 1929-1976, 1983 p. 43, and also by Frédéric de Towarnicki, A la rencontre de Heidegger. Souvenirs d'un messager de la Forêt-Noire, Gallimard-Arcades p. 125
- ↑ Hannah Arendt, Martin Heidegger At 80, New York Review of Books, 17/6, (Oct. 21, 1971), 50-54; repr. in Heidegger and Modern Philosophy ed. M. Murray (New Haven: Yale University Press, 1978), 293-303
- ↑ "Martin Heidegger, Emmanuel Levinas\, and the Politics of Dwelling" Мұрағатталған 3 наурыздың 2016 жылы. by David J. Gauthier, Ph.D dissertation, Louisiana State University, 2004, page 156
- ↑ Karl Löwith, Mein Leben in Deutschland vor und nach 1933: ein Bericht (Stuttgart: Metzler, 1986), p. 57, translated by Paula Wissing as cited by Maurice Blanchot in "Thinking the Apocalypse: a Letter from Maurice Blanchot to Catherine David," in Critical Inquiry 15:2, pp. 476-477.
- ↑ Es ist wieder da (30 January 2014).
- ↑ Note, however, that it was discovered later that one of the two main sources used by Heidegger was not by Scotus, but by Thomas of Erfurt. Thus Heidegger's 1916 doctoral thesis, Die Kategorien- und Bedeutungslehre des Duns Scotus, should have been entitled, Die Kategorienlehre des Duns Scotus und die Bedeutungslehre des Thomas von Erfurt. Source: Stanford Encyclopedia of Philosophy.
- ↑ Die Lehre vom Urteil im Psychologismus. Ein kritisch-theoretischer Beitrag zur Logik (1914). Source: Annemarie Gethmann-Siefert, "Martin Heidegger", Theologische Realenzyklopädie, XIV, 1982, p. 562
- ↑ Richard Wolin, Heidegger’s Children: Hannah Arendt, Karl Löwith, Hans Jonas, and Herbert Marcuse (Princeton: Princeton University Press, 2001); Samuel Fleischacker (ed.) Heidegger's Jewish Followers: Essays on Hannah Arendt, Leo Strauss, Hans Jonas, and Emmanuel Levinas (Pittsburgh: Duquesne University Press, 2008)
- ↑ Being There, a Spring 2007 article on Heidegger's vacation home for Cabinet magazine.
- ↑ Charles Bambach, Heidegger’s Roots (Cornell University Press, 2003, page 82)
- ↑ Julian Young, Heidegger, Philosophy, Nazism (Cambridge University Press, 1997, page 3, page 11).
- ↑ Julian Young, Heidegger, Philosophy, Nazism (Cambridge University Press, 1997, page 3)
- ↑ [Richard J. Evans, The Coming of the Third Reich (The Penguin Press, 2004, pages 419-422)]
- ↑ Thomas Assheuer. Das vergiftete Erbe (German) (21 March 2014).
- ↑ Provisional ruling 5 қазан 1946; final ruling желтоқсан 28, 1946; Hugo Ott, Martin Heidegger: A Political Life, (Harper Collins, 1993, page 348)
- ↑ Rüdiger Safranski, Martin Heidegger: Between Good and Evil (Harvard University Press, 1998, page 373)
- ↑ S.J. McGrath, Heidegger; A (Very) Critical Introduction (Cambridge, U.K.: Erdmans, 2008), p. 10
- ↑ Әуезхан Қодар. Хайдеггер мен Қорқыт. http://tamyr.org/?p=1802
- ↑ In other words, being is distinguished from beings such as physical objects or even, as Heidegger explains in his discussion of the "worldhood of the World," that entire collection of things that constitutes the physical universe. To preserve Heidegger's distinction, translators usually render "Sein" as "being", the gerund of "to be", and "Seiend" (singlular) and "Seiendes" (plural) as the verb-derived noun "a being" and "beings," and occasionally, perhaps preferably, as "an entity" and "entities"."
- ↑ "'Sein' ist nicht so etwas wie Seiendes." Sein und Zeit, p. 4.
- ↑ "...das Sein, das, was Seiendes als Seiendes bestimmt, das, woraufhin Seiendes, mag es wie immer erörtert werden, je schon verstanden ist," ibid., p. 6.
- ↑ In English, using the word "existence" instead of "being" might seem more natural and less confusing, but Heidegger, who stresses the importance of the origins of words, uses his understanding of grammar to assist in his investigation of "being," and he reserves the word "existence" to describe that defining type of being that Dasein (human consciousness) has.
- ↑ "aus dem her etwas als etwas verständlich wird," Sein und Zeit, p. 151.
- ↑ Ibid., pp. 8–9.
- ↑ a b Ibid., p. 12.
- ↑ Ibid., p. 7.
- ↑ "der methodische Sinn der Phänomenologischen Deskription ist Auslegung," ibid., p. 37.