Шах
| Шах | |
|---|---|
Од лево, бел крал, црни топ и дама, бел пешак, црн коњ и бел ловец. | |
| Играчи | 2 |
| Возраст | од 6 нагоре |
| Време на подготовка | 10–60 секунди |
| Времетрање на играта | 30 секунди-7 часа |
| Комплексност на правилата | средна |
| Стратешка длабочина | висока |
| Случаен елемент | нема |
| Потребна вештина | Тактика, Стратегија |
Шах — спортска игра на квадратна табла за двајца играчи. Таблата е поделена на осум редови и осум колони, и има 64 полиња кои се наизменично темни и светли (често се вели „црни“ и „бели“). Името на играта потекнува од истоимениот персиски збор („شاه“) што значи „крал“.
Историја на шахот
[уреди | уреди извор]Не постојат сигурни податоци за времето на настанување. Најверојатно играта се појавила пред повеќе од 2000 години. При археолошките ископувања во Узбекистан биле најдени две фигури изработени од слонова коска, идентификувани како шаховски фигури, а датирани во времето на владеење на царот Хувишке (II век).
Во V век во Индија настала посебна врста на воена игра на дрвена плоча која на санскрит го носи називот „чатуранга“, а што значи четвороделен. Чатуранга, далечниот предок на денешниот шах, била игра која го одразувала поредокот на тогашната индиска војска, а која ја сочинувале 4 рода: пешадија, коњица, слонови и борни коли, а во средината се наоѓа раџа (крал) и неговиот советник мантрин (денешна кралица). Движењето на фигурите се одредувало со фрлање на коцка. Во VI век играта била прифатена од Персиците („чатранг“), а од нив ја презеле во VII век Арапите и нарекувајќи ја „шатранџ“, во IX век ја пренеле во Шпанија. Според некои истражувачи, шахот води потекло од Кина или Средна Азија.
Во новиот век била создадена легендата според која шаховската игра се припишува на грчкиот јунак Паламед. Според легендата тој ја измислил играта за време на тројанската војна за да ја разбие досадата во текот на десетгодишната опсада. Сигурно е дека Грците и Римјаните не го познавале шахот.
Воена симболика на фигурите
[уреди | уреди извор]Шаховските фигури, освен кралот и кралицата, ги симболизираат четирите рода на војската: пешадија, коњица, слонови и бојни коли. Таа симболика во преводите на разни јазици со текот на времето се изгубила.
Пионот или пешакот во германскиот е „der Bauer“ („селанец“), во англискиот — „pawn“, збор кој потекнува, преку англонормандскиот и францускиот, од латинскиот „pedon“, што значи „војник припадник на пешадија“.
Фигурата „коњаник“ (или витез) сѐ уште така се нарекува во англискиот јазик. Во рускиот јазик е коњ, во хрватски јазик — „skakač“, а во македонски се користи коњ или скокач.
Индиската фигура која го симболизира слонот, во Русија и денес се нарекува слон. Во Германија е „der Läufer“, што значи „тркач“. Во македонскиот јазик се користи терминот „ловец“ или пак „лауфер“, а во англискиот — „bishop“ („бискуп“), можеби поради сличноста на формата со бискупската капа.
Борната кола, чиј стар назив бил „кула“, а се однесувал на дрвената кула која се користела при опсадите, денес, веројатно како промена во техниката на војувањето, е заменета со топ.
Кралот, персиски „шах“, и го дал името на играта. До кралот стои фигура која на персиски се нарекува „ферз“, што значи „канцелар“ или „везир“. Овој назив се користи и во Русија. Во Европа ферз го сменил полот и се претворил во кралица или дама.
Легенда
[уреди | уреди извор]Една легенда ја поврзува шаховската табла со т. н. геометриски ред, чии својства будат восхит.
„Некогаш одамна си живеел еден цар по име Шерам кој сакал да го награди скромниот математичар Сеса за откритието на шаховската табла, па му рекол да бара што сака. Сеса рекол: Сакам да ми дадете за првото поле на таблата 1 зрно жито, за второто поле, 2 зрна жито, за третото 4, за четвртото 8 и така за секое следно двапати повеќе зрна од претходното поле. Царот се изненадил и рекол: Зарем само толку, па веднаш после ручекот ќе ја добиеш својата вреќа со жито. Но, царските математичари сметале два дена, за да на крајот пресметаат колку зрна жито требало да му се предадат на Сеса, а тој број изнесувал: 18 446 744 073 709 551 615. Царот се замислил бидејќи математичарите му соопштиле дека толку жито нема царството во залиха. По долго размислување царот го повикал Сеса и му рекол: Драг човеку јас не сакам да те излажам ни за едно зрно, па затоа ти својата награда ќе ја броиш заедно со моите слуги. Откако го слушнал тоа на Сеса му станало непријатно и почнал да се извинува дека има итна работа, дека сестра му на другиот крај од царството е пред пораѓање, а мажот и умрел, на што царот се насмевнал и му дал богата награда, за да го шири гласот по светот за милостивоста на царот Шерам“.
Правила на играта
[уреди | уреди извор]- Главна статија: Шаховски правила
| a | b | c | d | e | f | g | h | ||
| 8 | 8 | ||||||||
| 7 | 7 | ||||||||
| 6 | 6 | ||||||||
| 5 | 5 | ||||||||
| 4 | 4 | ||||||||
| 3 | 3 | ||||||||
| 2 | 2 | ||||||||
| 1 | 1 | ||||||||
| a | b | c | d | e | f | g | h | ||
| Име | Буква | Слика |
|---|---|---|
| Пион | ||
| Коњ | ||
| Ловец | ||
| Топ | ||
| Кралица | ||
| Крал |
Резултатот во шаховската игра зависи исклучиво од вештината на играчот, а воопшто не зависи од среќата. Играчите најизменично влечат потези со цел да го матираат противникот. Правилата на денешниот шах се разликуваат од арапскиот шатранџ. Таблата и фигурите се еднакви, но правилата за движење се поинакви.
Секој играч започнува со 16 фигури: крал (1), кралица (1), топ (2), коњ (2), ловец (2) и пион/пешак (8). Еден играч игра со светли, односно бели фигури, а другиот со црни фигури, најизменично придвижувајки ги своите фигури, при што белиот има право на прв потег. Целта на играта е да се доведе противникот во позиција на шах-мат (шах-мат значи мртов крал). Шах-мат е ситуација кога кралот е нападнат и нема начин да се заштити или да се придвижи кон поле кое не е нападнато. Кога противникот е матиран, партијата се завршува со победа над противникот. Покрај шах-мат, кога е познат победникот, партијата може да заврши и со реми или пат позиција, кога резултатот е нерешен.
Пат е ситуација кога еден од играчите кој е на потег не може да помрдне ниту една фигура.
Реми е ситуација кога ниту еден играч не може да даде мат на другиот играч, најчесто поради недостаток на фигури, или кога двајцата играчи ќе проценат дека не можат да го надиграат противникот. По таквата проценка се договара реми и се запишува 1/2:1/2, односно се дели бодот.
Некогаш постоело правило во случај на пат или реми да се смета дека двајцата играчи изгубиле, но со одлука на ФИДЕ решено е бодот да се дели.
Шаховски запис
[уреди | уреди извор]- Главна статија: Шаховски запис
Во општа употреба за бележење на шаховските партии и позиции денес е т.н. алгебарски запис. Таа првпат се појавила во еден француски ракопис од 1173 г., но во широка употреба е од XIX век. Во 1981 г. ФИДЕ ја воспоставил како стандард. Во земјите на англофонската област сѐ уште понекогаш се користи т. н. описен запис.
Сегашни најдобри играчи
[уреди | уреди извор]Најдобро рангирани шахисти
[уреди | уреди извор]Според рејтинг списокот на ФИДЕ, за периодот април-јуни 2007 најдобро рангирани шахисти се:
| 1. Вишванатан Ананд | 2786 | Индија |
| 2. Веселин Топалов | 2772 | Бугарија |
| 3. Владимир Крамник | 2772 | Русија |
| 4. Александер Морозевич | 2762 | Русија |
| 5. Левон Арониан | 2759 | Ерменија |
| 6. Шахријар Мамедјаров | 2757 | Азербејџан |
| 7. Тејмур Раџабов | 2747 | Азербејџан |
| 8. Петер Леко | 2738 | Унгарија |
| 9. Петер Свидлер | 2736 | Русија |
| 10. Мајкл Адамс | 2734 | Англија |
Најдобро рангирани шахистки
[уреди | уреди извор]Според рејтинг списокот на ФИДЕ за периодот април-јуни 2007 најдобро рангирани се:
| 1. Јудит Полгар | 2711 | Унгарија |
| 2. Хампи Конеру | 2548 | Индија |
| 3. Александра Костенјук | 2540 | Русија |
| 4. Пиа Кремлинг | 2520 | Шведска |
| 5. Хсу Јухуа | 2517 | Кина |
| 6. Маја Чибурданидзе | 2504 | Грузија |
| 7. Антоанета Стефанова | 2502 | Бугарија |
| 8. Косинчева Татјана | 2489 | Русија |
| 9. Хоан Тан Транг | 2487 | Унгарија |
| 10. Жу Чен | 2483 | Катар |
Македонски шахисти
[уреди | уреди извор]Според рејтинг списокот на ФИДЕ најдобро рангирани македонски шахисти за периодот април-јуни 2007 се:
| 1. Никола Митков | 2544 | Македонија |
| 2. Владимир Георгиев | 2540 | Македонија |
| 3. Трајче Недев | 2523 | Македонија |
| 4. Звонко Станојоски | 2504 | Македонија |
| 5. Александар Чоловиќ | 2463 | Македонија |
| 6. Влатко Богдановски | 2429 | Македонија |
| 7. Драгољуб Јаќимовиќ | 2427 | Македонија |
| 8. Орце Данчевски | 2419 | Македонија |
| 9. Никола Васовски | 2417 | Македонија |
| 10. Марјан Митков | 2401 | Македонија |
Список на светски шампиони во шах
[уреди | уреди извор]„Неофицијални“ но широко признати шампиони (предшампионско доба):
- Реј Лопес де Сегура, Шпанија, ~ 1560
- Паоло Бои и Леонардо да Кутри, Италија, ~ 1575
- Алесандро Салвио, Италија, ~ 1600
- Џоакино Греко, Италија, ~ 1620
- Легал де Кермер, Франција, ~ 1730–1747,
- Франсоа-Андре Филидор, Франција, ~ 1747–1795
- Елександр Дешапеј, Франција, ~ 1800–1820
- Луј де ла Бурдоне, Франција, ~ 1820–1840
- Хауард Стонтон, Англија, 1843–1851
- Адолф Андерсен, Германија, 1851–1858
- Пол Морфи, САД, 1858–1859
- Адолф Андерсен, Германија, 1858–1866
- Вилхелм Штајниц, Австрија, 1866–1886
„Официјални“ шампиони:
- Вилхелм Штајниц, Австрија/САД, 1886–1894
- Емануел Ласкер, Германија, 1894–1921
- Хосе Раул Капабланка, Куба, 1921–1927
- Александар Аљехин, Русија/Франција, 1927–1935, 1937–1946
- Макс Еве, Холандија, 1935–1937
- Михаил Ботвиник, СССР, 1948–1957, 1958–1960, 1961–1963
- Василиј Смислов, СССР, 1957–1958
- Михаил Таљ, СССР, 1960–1961
- Тигран Петросјан, СССР, 1963–1969
- Борис Спаски, СССР, 1969–1972
- Роберт Фишер, САД, 1972–1975
- Анатолиј Карпов, СССР, 1975–1985
- Гари Каспаров СССР/Русија, 1985–1993
- Анатолиј Карпов, Русија, 1993–1999
- Александар Халифман, Русија, 1999–2000
- Вишванатан Ананд, Индија, 2000–2002
- Руслан Пономарјов, Украина, 2002–2004
- Рустам Касимџанов, Узбекистан, 2004–2005
- Веселин Топалов, Бугарија, 2005
- Владимир Крамник, Русија, 2006 до денес.
„Неофицијални“ но широко признати светски шампиони:
- Гари Каспаров, Русија, 1993–2000
- Владимир Крамник, Русија, 2000–2006
Список на светски шампионки во шах
[уреди | уреди извор]- Вера Менчик, Велика Британија, 1927–1944
- Људмила Реденко, СССР, 1950–1953
- Елисавета Бикова, СССР, 1953–1956, 1958–1962
- Олга Рубцова, СССР, 1956–1958
- Нона Гаприндашвили, СССР, 1962–1978
- Маја Чибурданидзе, СССР, 1978–1991
- Ксие Јун, Кина, 1991–1996, 1999–2000
- Жужа Полгар, Унгарија, 1996–1999
- Жу Чен, Кина, 2001–2004
- Антоанета Стефанова, Бугарија, 2004 до 2006
- Хсу Јухуа, Кина, 2006
Шахот како тема во уметноста и во популарната култура
[уреди | уреди извор]- „Партија шах“ - песна од поемата на Томас Стернс Елиот, „Пуста земја“ од 1922 г.[1][2]
- „Шах-мат“ - кус расказ на македонскиот писател Драган Георгиевски од 2013 г.[3]
- „Шах“ — песна на македонскиот писател Славко Јаневски од 1967 година.[4]
- „Потез“ — расказ на македонскиот писател Блаже Конески од 1955 година.[5]
- „Шах“ — песна на македонскиот поет Васил Куноски.[6]
- „Малите шахисти“ — песна на македонскиот поет Живко Ризовски од 1995 година.[7]
- „Можеше да биде и реми“ — краток расказ на македонскиот писател Гето Руди.[8]
Поврзано
[уреди | уреди извор]Надворешни врски
[уреди | уреди извор]- Македонски шаховски портал (Шаховска федерација на Македонија) Архивирано на 6 април 2019 г. (со анимирани партии од земјата и странство) (македонски)
- Интернет шаховска школа Архивирано на 2 јануари 2008 г. (македонски)
| Шах | |
|
Фигури | Табла | Правила | Отворања | Стратегија | Тактика | Завршници | Историја | Запис |
|
- ↑ T. S. Eliot, Izabrane pesme. Beograd: Rad, 1977. Beograd: Rad, 1964, стр. 43-46.
- ↑ T. S. Eliot, Selected Poems. Harmondsworth, Middlesex: Penguin Books in association with Faber and Faber, 1952, стр. 52-55.
- ↑ Драган Георгиевски, Метаморфузија, Темплум, Скопје, 2013.
- ↑ Славко Јаневски, Црни и жолти, Скопје: Просветно дело АД, Редакција „Детска радост“, 2004, стр. 26-28.
- ↑ Блаже Конески, Збор и опит 1. Скопје: Арс Ламина - публикации, Арс Либрис, 2021, стр. 153-160.
- ↑ Васил Куноски, Песни. Скопје: Просветно дело, Редакција „Детска радост“, 2004, стр. 21.
- ↑ Живко Ст. Ризовски, Дете и светулка. Скопје: Наша книга, 1995, стр. 41.
- ↑ Никола Гелевски и Владимир Мартиновски (приредувачи), Џинџуџе во земјата на афионите: Антологија на македонскиот краток расказ. Скопје: Темплум, 2022, стр. 238-239.