Lengadocian
| Lengadocian | |
| Parlat en | França |
|---|---|
| Region | Nòva Aquitània Occitània |
| Classificacion lingüistica | |
| Lengas indoeuropèas | |
| Estatut de conservacion | |
|
Classada coma lenga grèvament menaçada (SE) per l'Atlàs de las lengas menaçadas dins lo mond | |
| Còdis lingüistics | |
| ISO 639-3 | lnc |
| Glottolog | lang1309 |
| Linguasphere | 51-AAA-gb |
| Linguist List | oci-lnc |
| UNESCO | 375 |
| IETF | oc-lengadoc |
| Endangered | 3391 |
| Mòstra | |
| Article primièr de la Declaracion dels Dreches Umans. Totes los èssers umans naisson liures e egals en dignitat e en dreches. Son dotats de rason e de consciéncia e se devon comportar los unes amb los autres dins un esperit de fraternitat. | |
| Mapa | |
| modificar |
|
Lo lengadocian es un dialècte occitan parlat sus una granda part del Lengadòc istoric (fòra Velai, lo nòrd de Vivarés e la region de Nimes), una part de Guiana (Roergue, Carcin e qualques parçans d'Agenés e de Peiregòrd) e tanben dins lo sud-oèst d'Auvèrnha. Lo nimesenc, generalament considerat coma una varietat del provençal rodanenc, es en realitat una varietat ibrida, lengadociana a l'origina de transicion amb l'ensems provençal.
Sas caracteristicas màgers son, se se pren pas en compte mantun parlar periferic:
- lo manten de las oclusivas finalas: cantat [kanˈtat] (en provençal: [kãnˈta])
- lo manten de la -s finala: los òmes [luˈzɔmes] (en provençal: [lejˈzɔme])
- la casuda de la -n finala dins los noms (pas sistematica en morfologia verbala): occitan [utsiˈta] (en provençal: [usiˈtãn])
- la non-palatalizacion dels grops CA e GA: cantar, gal (en auvernhat: chantar, jal)
- lo manten de la -l finala non vocalizada: provençal (en provençal: provençau)
Aquelas caracteristicas son pas jamai exclusivas e son partejadas amb un o mantun dialècte, çò que ne fa un dialècte a l'encòp central e conservador. Es per aquò que d'unes vòlon far l'estandardizacion de l'occitan (occitan larg) a partir d'aqueste dialècte. Domergue Sumien, dins sa tèsi de novembre de 2004, prepausa una estandardizacion pluricentrica que concernís pas solament lo lengadocian mas cada grand dialècte de l'occitan, dins lo respècte dels divèrses centres de l'espaci occitan.
Variacion intèrna
[modificar | Modificar lo còdi]Aquesta classificacion dels sosdialèctes del lengadocian es la de Loís Alibèrt amb d'ajustaments (bas-vivarés e sarladés). D'autras classificacions son possiblas: per exemple los parlars d'Agen a Besièrs se semblan, forman un sotadialècte "bastard", mas amb una certana omogeneïtat. Constituisson una benda dialectala entremitan del gascon, del lengadocian meridional, del lengadocian septentrional e del lengadocian oriental[1].
Las varietats meridionalas e l'agenés forman, amb lo gascon, lo diasistèma aquitano-pirenenc.
Sosdialèctes meridionals
[modificar | Modificar lo còdi]Sosdialèctes orientals
[modificar | Modificar lo còdi]Sosdialèctes septentrionals
[modificar | Modificar lo còdi]Sosdialèctes occidentals
[modificar | Modificar lo còdi]Fonologia
[modificar | Modificar lo còdi]En seguida avètz una descripcion detalhada de la fonologia del lengadocian en general, e mai regionalament.
Vocalas
[modificar | Modificar lo còdi]| VOCALAS EN GENERAL |
anterioras | centralas | posterioras | |
|---|---|---|---|---|
| non arredondidas |
arredondidas | non arredondidas |
arredondidas | |
| barradas | [i] i, í |
[y] u, ú |
[u] o, ó | |
| semibarradas | [e] e, é |
([ø]) (u) |
||
| semidobèrtas | [ɛ] è,(á) |
[ɔ] ò, -a, á | ||
| dobèrtas | [ä] a, à |
|||
Remarcas:
- La vocala u se pronóncia generalament [y], mas dins un grop de parlars de la còsta mediterranèa (e mai dins qualques endreches dels parlars continentals coma a Saurat per exemple) dempuèi lo narbonés fins al país d'Arle se pronóncia [ø].
- La vocala á se pronóncia [ɔ] en general; pasmens dins una part bèla del lengadocian oriental (tre l'èst de Mesa), se pronóncia [ɛ].
- La vocala a finala e abans lo -ment dels adjectius se pronóncia [ɔ], màs dins los airals de Montpelhièr, Nimes e Seta, la vocala a se pronóncia totjorn [a] (Ex: vaca ['baka] en luòc de ['bakɔ], parlament [parla'men] en luòc de [parlɔ'men]).
- La sequéncia ieu se pronóncia [jew], mas en lengadocian septentrional se pronóncia [ju] (adieu [a'd̪jew] mas [a'dju] dins los parlars septentrionals).
Alternança vocalica
[modificar | Modificar lo còdi]- En posicion atòna, existís una reduccion del nombre de vocalas e en general es pas abitual d'aver una vocala dobèrta dins aquesta posicion:
- Dins los mots qu'an una vocala tonica [ɛ] (è) la vocala correspondenta en posicion atòna es [e] (e). Per exemple (solinham l'accent tonic): tèrra [ˈt̪ɛrɔ] > terrassa [t̪eˈrasɔ].
- Dins los mots qu'an una vocala tonica [ɔ] (ò) correspond en posicion atòna la vocala atòna [u] (o). Per exemple (solinham l'accent tonic): còde [ˈkɔðe] > codificar [kuðifiˈka].
- Dins certans parlars locals del lengadocian de Guiana, la vocala tonica [a] (a) pòt correspondre en posicion atòna a la vocala [ɔ](a). Per exemple (solinham l'accent tonic): bala [ˈbalɔ] > balon [bɔˈlu].
- En Guiana, la vocala a, quand es tonica, se pronóncia [ɔ] al contacte d'una consonanta nasala coma [n, m, ɲ] (n, m, nh) o d'una -n finala venguda muda: montanha, pan [mun̪ˈt̪ɔɲɔ, ˈpɔ] (en luòc de [mun̪ˈt̪aɲɔ, ˈpa]).
- Dins qualques vèrbs qu'an una "o" [u] pretonica existís una alternància vocalica amb "ò" [ɔ], o en "uè" [ɥε] quand aquesta "o" se tròba en posicion tonica. Per exemple (solinhant l'accent tonic) "trobar" [t̪ɾo'βa], màs "tròbi" ['t̪ɾɔβi]. "Sonhar" [su'ɲa], màs "suènhi" ['sɥɛɲi]
- Qualques verbes qu'an una "e" pretonica, an aquesta "e" [e] coneisson una alternància vocalica en "è" [ɛ] en posicion tonica. Per exemple: "levar" [le'βa], mas "lèvi" ['lɛβi].
Remarcas:
- Las "e/é" plaçadas abans una consonanta se pronóncian [e̞].
- La vocala a es prononciada [ä] (centrala).
Consonantas
[modificar | Modificar lo còdi]| Bilabialas sordas | Bilabialas sonòras | labiodentalas sordas | Labiodentalas sonòras | Dentalas sordas | dentalas sonòras | Alveolaras sordas | Alveolaras sonòras | Pòstalveolaras sordas | Pòst-alveolaras sonòras | Palatalas sonòras | Labiopalatalas sonòras | Velaras sordas | Velaras sonòras | Labiodentalas sordas | Labiovelaras sonòras | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nasalas | [m] m, n, -nh |
[ɱ] n, m, -nh |
[n̪] n, -nh, m |
[n] n, -nh, m |
[ɲ] nh |
[ŋ] n, -nh, m |
||||||||||
| Oclusivas | [p] p,-b |
[b] b |
[t̪] t,-d |
[d̪] d |
[k] c,-g,(k) |
[g] | g |
[kʷ] qü |
[gʷ] gü | ||||||||
| Africadas | [ts] tz, e las seqüenças [k+s] e [p+s] |
[tʃ] ch, tg/tj, -g |
[dʒ] j, g |
|||||||||||||
| Fricativas | [β] b |
[f] f |
[ð] d |
[s] s, c, ç |
[z] s, z |
[ʃ] sh |
[ɣ] g |
[ɣʷ] gü | ||||||||
| Aproximanta | [j] i, (y) |
[ɥ] u,ü |
[w] o, u | |||||||||||||
| Vibrantas | [r] r, rr |
|||||||||||||||
| Batudas | [ɾ] r |
|||||||||||||||
| Lateralas | [l̪] l, -lh |
[l] l, -lh |
[ʎ] lh |
Remarcas:
- Las consonantas sonòras finalas venon sordas (Ex: b [b] ven [p], z [z] ven [s]).
- Lo g final se pronóncia [k] se ven del son [g], mas se pronóncia [tʃ] se ven del son [dʒ] (g+i/e o j).
- Las consonantas [d̪], [b] e [g]/[gʷ], quand son entre doas vocalas o al contacte dels sons [l], [ɾ]/[r] e [z], venon [ð], [β] e [ɣ]/[ɣʷ]. Mas al contacte d'una nasala, [d̪], [b] e [g]/[gʷ] venon pas jamai de fricativas.
- La consonanta s finala se pronóncia [s] se lo mot seguent comença per una consonanta sorda o en fin de frasa, mas se pronóncia [z] se lo mot seguent comença per una vocala o per una consonanta sonòras e que la s es après una vocala.
- Los grops consonantics bl e gl se pronóncian [βl] e [ɣl], mas entre doas vocalas a l'interior d'un mot o a la fin d'un mot se pronóncian pus generalament [pl] e [kl].
- Las sequéncias -ps, -ts e -cs convergisson e se pronóncian [ʦ] (Ex: los còps [lus ˈkɔʦ], los baobabs [luz βauˈβaʦ], la sinòpsi [la siˈnɔʦi], los amics [luz aˈmiʦ], occitan [uʦiˈta], bòxa [ˈbɔʦɔ], fax [ˈfaʦ]).
Assimilacion consonantica
[modificar | Modificar lo còdi]En lengadocian, se fa pro sovent una assimilacion consonantica. Aquesta assimilacion consonantica seguís las règlas seguentas:
- Se doas consonantas oclusivas son en contacte e se son dins lo meteis mot, alara la primièra pren la pronóncia de la segonda (Ex:captar [ka't̪:a], acte [ˈat̪:e], subjècte [sy'd:ʒɛtte], fotbòl [fu'b:ɔl])
- Las letras t e d plaçadas davant una laterala (l, lh) o una nasala (n, m, nh) prenon la pronóncia de la laterala (Ex: aumetlièr [awme'l:jɛ], setmana [se'm:anɔ],…)
- Las nasalas m e n prenon lo ponch d'articulacion de la consonanta seguenta s'es una oclusiva o una nasala e se son dins lo meteis mot(Ex: anterior [an̪t̪e'rju], encara [eŋ'karɔ], Montpelhièr [mumpe'ʎjɛ]. Mas dins Montpelhièr [din.mumpe'ʎjɛ])
- Dins qualques mots coma pas, pus, res, dins (ont la s se pronóncia pas avant una consonanta) an la s finala que pren la pronóncia de la consonanta seguenta s'es una oclusiva, una laterala o una nasala.
- La sequéncia gd se pronóncia [t̪].
- Se las doas letras fòrman un digrama, l'assimilacion consonantica s'emplega pas.
Conjugasons regularas
[modificar | Modificar lo còdi]Modèls: Parlar, Finir, Batre
Present de l'indicatiu
[modificar | Modificar lo còdi]| AR | IR | ER, RE, E | |
|---|---|---|---|
| 1èra | -i (en general)/ -e (èst e nord èst) | -issi (general) / -isse (Nòrd e Nòrd-èst) | -i / -e (èst e nòrd-èst) |
| 2nda | -as (prononciat [es] dins los parlars de l'èst) | -isses | -es |
| 3ena | -a | -ís | |
| 4ena | -am | -issèm | -èm |
| 5ena | -atz | -issètz | -ètz |
| 6ena | -an (prononciat [u] dins lo nòrd) | -isson (prononciat [ɔwn] dins lo besierenc) / -issen (tolosan e foissenc) | -on (prononciat [ɔwn] dins lo besierenc] / -en (tolosan e foissenc) |
Imperfach de l'indicatiu
[modificar | Modificar lo còdi]| AR | IR | ER, RE, E | |
|---|---|---|---|
| 1èra | -avi (general)/ -ave (nòrd-èst e èst)/ -ava (rare) | -issiái/ -issiá | -iái/-iá |
| 2nda | -avas (prononciat ['aβes] dins l'èst) | -issiás | -iás |
| 3ena | -ava | -issiá | -iá |
| 4ena | -àvem/ -àvam (al sud)/ -aviam (Cevena, Gavaudan e orlhagués) | -issiam | -iam |
| 5ena | -àvetz/ -àvatz (al sud)/ -aviatz (Cevena, Gavaudan e orlhagués) | -issiatz | -iatz |
| 6ena | -avan (prononciat ['aβu] dins lo nòrd) | -issián | -ián |
Preterit definit de l'indicatiu
[modificar | Modificar lo còdi]| AR | IR | ER, RE, E | |
|---|---|---|---|
| 1èra | èri/ ère (èst e nòrd-èst)/ ègui (foissenc e donasanés) | iguèri/ iguère (èst e nòrd-èst)/ iguègui (foissenc e donasanés) | èri/ ère (èst e nòrd-èst)/ ègui (foissenc e donasanés) |
| 2nda | ères/ ègues (foissenc e donasanés) | iguères/ iguègues (foissenc e donasanés) | ères/ ègues (foissenc e donasanés) |
| 3ena | èt/ èc (al sud) | iguèt/ iguèc (al sud) | èt/ èc (al sud) |
| 4ena | èrem/ eriam (Cevena, Gavaudan, orlhagués)/ èguem (foissenc e donasanés) | iguèrem/ igueriam (Cevena, Gavaudan, orlhagués)/ iguèguem (foissenc e donasanés) | èrem/ eriam (Cevena, Gavaudan, orlhagués)/ èguem (foissenc e donasanés) |
| 5ena | èretz/ eriatz (Cevena, Gavaudan, orlhagués)/ èguetz (foissenc e donasanés) | iguèretz/ igueriatz (Cevena, Gavaudan, orlhagués)/ iguèguetz (foissenc e donasanés) | èretz/ eriatz (Cevena, Gavaudan, orlhagués)/ èguetz (foissenc e donasanés) |
| 6ena | èron/ èguen (foissenc e donasanés) | iguèron/ iguèguen (foissenc e donasanés) | èron/ èguen (foissenc e donasanés) |
Expression de l'ora
[modificar | Modificar lo còdi]Se seguís lo sistèma general occitan.
Per las oras exactas:
- 5h00 : Son cinc oras (del matin, de l'après-miègjorn); mas: 1h00, 13h00: Es una ora (del matin, de l'après-miègjorn).
Per las fraccions d’òra:
- entre Xh01 e Xh29: es/son X (ora(s)) (passada(s) de/d') + nombre de minutas [ex: 17h20: Son cinc oras (passadas de/e) vint (de l'après-miègjorn).
- Xh15: es/son X ora(s) (passada(s) d'/e) un quart.
- Xh30: es/son X (oras) e mièja.
- entre Xh31 e Xh59: es/son X+1 oras mens/manca + nombre de minutas [ex: 10h50: Son onze oras mens/manca dètz (del matin).
- Xh45: es/son X+1 oras mens/manca un quart.
Per demandar l'ora:
Quina/Quana ora es?, Quant es d'ora?
Ligams extèrnes
[modificar | Modificar lo còdi]Vejatz tanben
[modificar | Modificar lo còdi]- Occitan
- Dialectologia
- Fonetica
- Fonologia
- Morfologia
- Lingüistica
- Lengadòc
- Lengadocianisme
- Occitània
- Diccionari de las lengas
- Lengas per familha
- Lengas indoeuropèas
- Lengas romanicas
Ligams extèrnes
[modificar | Modificar lo còdi]Nòta
[modificar | Modificar lo còdi]- ↑ Traches comuns: mescladís dins los resultats de -CT- : fait o fach. Se desmarcan del lengadocian septentrional per lo manten de la prononciacion de las consonantas finalas, lo refús de l'arredondiment de /a/ pretonic en [ɔ], per lo manten de -i coma marca de la primièra persona del present de l'indicatiu.