Aneks:Język polski - wymowa - głoski
Poniższy artykuł opisuje klasyfikację głosek języka polskiego według książki Danuty Ostaszewskiej i Jolanty Tambor „Fonetyka i fonologia współczesnego języka polskiego”, wyd. II, PWN 2009.
Rejestr głosek używanych w polszczyźnie
Jeśli znaki wymowy nie wyświetlają się odpowiednio lub w ogóle, to należy pobrać odpowiedni font, np. stąd.
IPA oznacza zapis w międzynarodowym alfabecie fonetycznym. AS to zapis w slawistycznym alfabecie fonetycznym. Alfabet slawistyczny, będący sposobem zapisu wymowy języków słowiańskich, jest bardziej zbliżony do zapisu ortograficznego i bywa bardziej jednoznaczny – IPA stosuje ligatury, w wyniku czego łatwo można pomylić np. sekwencje d-rz oraz t-rz z głoskami dż oraz cz, co ma znaczenie choćby w polszczyźnie (czy /ʧɨ/ vs trzy /tʃɨ/). Także w IPA można zapisać to w sposób jednoznaczny dodając łącznik, co zmieni zapis wymowy czy na /ʧ̑ɨ/. Taki łącznik jest jednak często pomijany np. w zapisie IPA języka angielskiego.
Uwaga: w poniższych przykładach założono, zgodnie z podręcznikiem Ostaszewskiej i Tambor, iż każda spółgłoska środkowojęzykowa zmiękcza spółgłoskę poprzedzającą, choć przykłady nie są skopiowane z podręcznika. W niektórych starszych opracowaniach jedynie samogłoska [i ] i spółgłoska [į̯] oraz ich odmiany nosowe i o podwyższonej artykulacji zmiękczały głoskę poprzednią. Inni autorzy mogą podawać inną liczbę głosek.
Wymowa poszczególnych osób może się różnić od podanej. Dla jednoznacznego odróżnienia danego słowa od innych wystarcza z definicji zachowanie fonemu. Podany podział na fonemy jest też tylko jednym z możliwych, różni autorzy mają na ten temat różne poglądy.
| Głoska | Fonem | Przykład | |||
|---|---|---|---|---|---|
| IPA | AS | AS | Zapis ortograficzny | IPA | AS |
| Samogłoski | |||||
| [a] | [a] | /a/ | czytać | [ˈʧ̑ɨtaʨ̑] | [čytać] |
| [ä] | [ä] | /a/ | przyjaciel | [pʃɨˈjäʨ̑ɛl] | [pšyi ̯äćel] |
| [ã] | [ã] | /a/ | zamek | [ˈzãmɛk] | [zãmek] |
| [ä̃] | [ä̃] | /a/ | niania | [ˈɲä̃ɲa] | [ńä̃ńa] |
| [ɛ] | [e] | /e/ | przeczytać | [pʃɛˈʧ̑ɨtaʨ̑] | [pšečytać] |
| [ɛ̇] | [ė] | /e/ | jeść | [jɛ̇ɕʨ̑] | [i ̯ėść] |
| [ɛ̃] | [ẽ] | /e/ | tęsknota | [tɛ̃w̃sˈknɔta] | [tẽũ̯sknota] |
| [ɛ̇̃] | [ė̃] | /e/ | kwiecień | [ˈkfʲjɛ̇ʨ̑ɛ̇̃ɲ] | [kfʹi ̯ėćė̃ń] |
| [ɔ] | [o] | /o/ | most | [mɔst] | [most] |
| [ɔ̇] | [ȯ] | /o/ | ciocia | [ˈʨ̑ɔ̇ʨ̑a] | [ćȯća] |
| [ɔ̃] | [õ] | /o/ | książka | [ˈcɕɔ̃w̃ʃka] | [ḱśõũ̯ška] |
| [ɔ̇̃] | [o̊̃] | /o/ | wynająć | [vɨ̃ˈnajɔ̇̃ɲʨ̑] | [vỹnai ̯o̊̃ńć] |
| [i] | [i] | /i/ | żołwica | [ʒɔwˈvʲiʦ̑a] | [žou̯vʹica] |
| [ĩ] | [ĩ] | /i/ | zima | [ˈʑĩma] | [źĩma] |
| [u] | [u] | /u/ | król | [krul] | [krul] |
| [ü] | [ü] | /u/ | judzić | [ˈjüʥ̑iʨ̑] | [i ̯üʒ́ić] |
| [ũ] | [ũ] | /u/ | umierać | [ũˈmʲjɛraʨ̑] | [ũmʹi ̯erać] |
| [ü̃] | [ü̃] | /u/ | dziunia | [ˈʥ̑ü̃ɲa] | [ʒ́ü̃ńa] |
| [ɨ] | [y] | /y/ | życie | [ˈʒɨʨ̑ɛ] | [žyće] |
| [ɨ̃] | [ỹ] | /y/ | dziewczyna | [ʥ̑ɛfˈʧ̑ɨ̃na] | [ʒ́efčỹna] |
| Spółgłoski zwarte | |||||
| [b] | [b] | /b/ | baza | [ˈbaza] | [baza] |
| [p] | [p] | /p/ | państwo | [ˈpãj̃stfɔ] | [pãĩ ̯stfo] |
| [bʲ] | [bʹ] | /b/ | ibis | [ˈibʲis] | [ibʹis] |
| [pʲ] | [pʹ] | /p/ | piesek | [ˈpʲjɛsɛk] | [pʹi ̯esek] |
| [d] | [d] | /d/ | woda | [ˈvɔda] | [voda] |
| [t] | [t] | /t/ | miasto | [ˈmʲjastɔ] | [mʹi ̯asto] |
| [dʲ] | [dʹ] | /d/ | dinozaur | [dʲĩˈnɔzawr] | [dʹĩnozau̯r] |
| [tʲ] | [tʹ] | /t/ | bastion | [ˈbastʲjɔ̃n] | [bastʹi ̯õn] |
| [ḍ] | [ḍ] | /d/ | drzewo | [ˈḍʒɛvɔ] | [ḍževo] |
| [ṭ] | [ṭ] | /t/ | strzelec | [ˈsṭʃɛlɛʦ̑] | [sṭšelec] |
| [ɟ] | [ǵ] | /ǵ/ | gips | [ɟips] | [ǵips] |
| [c] | [ḱ] | /ḱ/ | kitel | [ˈcitɛl] | [ḱitel] |
| [ɡ] | [g] | /g/ | grudzień | [ˈɡruʥ̑ɛ̇̃ɲ] | [gruʒ́ė̃ń] |
| [k] | [k] | /k/ | szkoła | [ˈʃkɔwa] | [škou̯a] |
| Spółgłoski zwarto-szczelinowe | |||||
| [ʣ̑] | [ʒ] | /ʒ/ | rodzajnik | [rɔˈʣ̑ajɲik] | [roʒai ̯ńik] |
| [ʦ̑] | [c] | /c/ | dziecko | [ˈʥ̑ɛʦ̑kɔ] | [ʒ́ecko] |
| [ʣ̑ʲ] | [ʒʹ] | /ʒ/ | jedz inaczej (w wymowie krakowsko-poznańskiej) | [jɛʣ̑ʲ ĩˈnaʧ̑ɛj] | [i ̯eʒʹ ĩnačei ̯] |
| [ʦ̑ʲ] | [cʹ] | /c/ | racja | [ˈraʦ̑ʲja] | [racʹi ̯a] |
| [ʤ̑] | [ǯ] | /ǯ/ | liczba | [ˈlʲiʤ̑ba] | [lʹiǯba] |
| [ʧ̑] | [č] | /č/ | czekolada | [ˌʧ̑ɛkɔˈlada] | [čekolada] |
| [ʤ̑ʲ] | [ǯʹ] | /ǯ/ | dżin | [ʤ̑ʲĩn] | [ǯʹĩn] |
| [ʧ̑ʲ] | [čʹ] | /č/ | sporadycznie | [ˌspɔraˈdɨʧ̑ʲɲɛ] | [sporadyčʹńe] |
| [ʥ̑] | [ʒ́] | /ʒ́/ | niedziela | [ɲɛ̇ˈʥ̑ɛla] | [ńėʒ́ela] |
| [ʨ̑] | [ć] | /ć/ | teściowa | [tɛɕˈʨ̑ɔva] | [teśćova] |
| Spółgłoski szczelinowe | |||||
| [v] | [v] | /v/ | woda | [ˈvɔda] | [voda] |
| [f] | [f] | /f/ | pocztówka | [pɔʧ̑ˈtufka] | [počtufka] |
| [vʲ] | [vʹ] | /v/ | słownik | [ˈswɔvʲɲik] | [su̯ovʹńik] |
| [fʲ] | [fʹ] | /f/ | delfin | [ˈdɛlfʲĩn] | [delfʹĩn] |
| [z] | [z] | /z/ | zupa | [ˈzupa] | [zupa] |
| [s] | [s] | /s/ | słowo | [ˈswɔvɔ] | [su̯ovo] |
| [zʲ] | [zʹ] | /z/ | wizja | [ˈvʲizʲja] | [vʹizʹi ̯a] |
| [sʲ] | [sʹ] | /s/ | pasja | [ˈpasʲja] | [pasʹi ̯a] |
| [ʒ] | [ž] | /ž/ | marzec | [ˈmaʒɛʦ̑] | [mažec] |
| [ʃ] | [š] | /š/ | szafa | [ˈʃafa] | [šafa] |
| [ʒʲ] | [žʹ] | /ž/ | żigolak | [ʒʲiˈɡɔlak] | [žʹigolak] |
| [ʃʲ] | [šʹ] | /š/ | Sziwa | [ˈʃʲiva] | [šʹiva] |
| [ʑ] | [ź] | /ź/ | źrebak | [ˈʑrɛbak] | [źrebak] |
| [ɕ] | [ś] | /ś/ | teść | [tɛɕʨ̑] | [teść] |
| [γ] | [γ] | /χ/ | klechda | [ˈklɛγda] | [kleγda] |
| [x] | [χ] | /χ/ | ucho | [ˈuxɔ] | [uχo] |
| [γʲ] | [γʹ] | /χ/ | |||
| [xʲ] | [χʹ] | /χ/ | historia | [xʲiˈstɔrʲja] | [χʹistorʹi ̯a] |
| Spółgłoski nosowe | |||||
| [m] | [m] | /m/ | mur | [mur] | [mur] |
| [m̥] | [m̦] | /m/ | rytm | [rɨtm̥] | [rytm̦] |
| [mʲ] | [mʹ] | /m/ | miesiąc | [ˈmʲjɛ̇ɕɔ̃nʦ̑] | [mʹi ̯ėśõnc] |
| [m̥ʲ] | [m̦ʹ] | /m/ | dokarmcie | [dɔˈkarm̥ʲʨ̑ɛ] | [dokarm̦ʹće] |
| [n] | [n] | /n/ | nadzieja | [naˈʥ̑ɛ̇ja] | [naʒ́ėi ̯a] |
| [n̥] | [n̦] | /n/ | blizn | [blʲisn̥] | [blʹisn] |
| [nʲ] | [nʹ] | /n/ | pan Janek | [pãnʲ ˈjãnɛk] | [pãnʹ i ̯ãnek] |
| [n͇] | [ṇ] | /n/ | mączka | [ˈmɔ̃n͇ʧ̑ka] | [mõṇčka] |
| [ṇ̥] | [ṇ̩] | /n/ | garnczka | [ˈɡarṇ̥ʧ̑ka] | [garṇ̩čka] |
| [ɲ] | [ń] | /ń/ | trącić | [ˈtrɔ̃ɲʨ̑iʨ̑] | [trõńćić] |
| [ɲ̊] | [ń̦] | /ń/ | powaśńmy | [pɔˈvaɕɲ̊mɨ] | [povaśń̦my] |
| [ŋ] | [ŋ] | /ũ̯/ | tango | [ˈtãŋɡɔ] | [tãŋgo] |
| [ŋʲ] | [ŋʹ] | /ũ̯/ | banki | [ˈbãŋʲci] | [bãŋʹḱi] |
| [ŋ̩] | [ŋ̩] | /ũ̯/ | czosnkowy | [ʧ̑ɔsŋ̩ˈkɔvɨ] | [čosŋ̩kovy] |
| [ŋ̩ʲ] | [ŋ̩ʹ] | /ũ̯/ | piosnki | [pʲjɔˈsŋ̩ʲci] | [pʹi ̯osŋ̩ʹḱi] |
| Spółgłoski drżące | |||||
| [r] | [r] | /r/ | ród | [rut] | [rut] |
| [r̥] | [r̦] | /r/ | rtęć | [r̥tɛ̃ɲʨ̑] | [r̦tẽńć] |
| [rʲ] | [rʹ] | /r/ | październik | [paʑˈʥ̑ɛrʲɲik] | [paźʒ́erʹńik] |
| [r̥ʲ] | [r̦ʹ] | /r/ | kontrświadczenie | [ˌkɔ̃ntr̥ʲɕfʲjaṭˈʧ̑ɛ̃ɲɛ] | [kõntr̦ʹśfʹi ̯aṭčẽńe] |
| Spółgłoski boczne | |||||
| [l] | [l] | /l/ | mleko | [ˈmlɛkɔ] | [mleko] |
| [l̥] | [l̦] | /l/ | myślmy | [ˈmɨɕl̥mɨ] | [myśl̦my] |
| [lʲ] | [lʹ] | /l/ | lipiec | [ˈlʲipʲjɛʦ̑] | [lʹipʹi ̯ec] |
| [l̥ʲ] | [l̦ʹ] | /l/ | rzemieślniczy | [ˌʒɛ̃mʲjɛ̇ɕl̥ʲˈɲiʧ̑ɨ] | [žẽmʹi ̯ėśl̦ʹńičy] |
| Spółgłoski półsamogłoskowe ustne | |||||
| [j] | [i ̯] | /i ̯/ | czerwiec | [ˈʧ̑ɛrvʲjɛʦ̑] | [červʹi ̯ec] |
| [w] | [u̯] | /u̯/ | miłość | [ˈmʲiwɔɕʨ̑] | [mʹiu̯ość] |
| [w̥] | [u̯̦] | /u̯/ | jabłko | [ˈjapw̥kɔ] | [i ̯apu̯̦ko] |
| [wʲ] | [u̯ʹ] | /u̯/ | dopełniacz | [dɔˈpɛwʲɲaʧ̑] | [dopeu̯ʹńač] |
| Spółgłoski półsamogłoskowe nosowe | |||||
| [j̃] | [ĩ ̯] | /ń/ | gregoriański | [ˌɡrɛɡɔrʲˈjä̃j̃sʲci] | [gregorʹi ̯ä̃ĩ ̯sʹḱi] |
| [w̃] | [ũ̯] | /ũ̯/ | trans | [trãw̃s] | [trãũ̯s] |
Klasyfikacja
Zastosowany został zapis alfabetem slawistycznym.
Samogłoski
Fonemy samogłoskowe można rozróżnić opierając się na tzw. prostokącie Bella i Sweeta, zmodyfikowanym przez Benniego:
| otwarcie | stopnie głębokości języka w jamie ustnej | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| przód | tył | ||||
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | |
| wysokie (samogłoski przymknięte) | /i/ | /y/ | /u/ | ||
| średnie | /e/ | /o/ | |||
| niskie (samogłoski otwarte) | /a/ | ||||
==== Nazalizacja i podwyższona artykulacja ====7
- y
Zobacz listy haseł w kategoriach: nazalizacja, podwyższona artykulacja.
Każda z samogłosek może być znazalizowana przed spółgłoskami nosowymi. Każda z samogłosek oprócz /i/, /y/ występuje też w wersji z podwyższoną artykulacją pomiędzy spółgłoskami miękkimi. Rozdziela to wymienione wyżej fonemy na 20 samogłosek:
| [i] | [y] | [e] | [a] | [o] | [u] | ||
| o podwyższonej artykulacji | [ė] | [ä] | [ȯ] | [ü] | |||
| znazalizowana | [ĩ] | [ỹ] | [ẽ] | [ã] | [õ] | [ũ] | |
| znazalizowana | o podwyższonej artykulacji | [ė̃] | [ä̃] | [o̊̃] | [ü̃] |
Podwyższona artykulacja nie ma praktycznie znaczenia dla użytkowników języka, dla większości z nich różnica jest niezauważalna. W podręczniku Ostaszewskiej i Tambor podwyższona artykulacja jest wszędzie konsekwentnie uwzględniana, jednak w ćwiczeniach prof. Tambor do tego podręcznika jest ona równie konsekwentnie pomijana...
Samogłoski pochylone
W dawnej polszczyźnie istniały jeszcze samogłoski pochylone, odmiany /a/, /e/ oraz /o/. Dziś występują w niektórych gwarach, ponadto é, czytane po literze i w sposób zbliżony do i a po pozostałych literach w sposób podobny do y, wciąż jeszcze jest drukowane w niektórych starych wierszach dla zachowania rymu:
- Niemniej – bo znaną rzeczą, lub znaną nabłędniéj,
- Bywa Słowo – Nałóg je codzienny podrzędni
- (...)
- Gdzie ten słuchacz? czytelnik gdzie? do tyla względny,
- By się nie dał uwikłać w tok wiedzy podrzędnéj
(Cyprian Kamil Norwid, Rzecz o wolności słowa).
Spółgłoski
| Głoski | wargowe | przedniojęzykowe | środkowojęzykowe czyli miękkie |
tylno- językowe | |||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| dwuwargowe | wargowo-zębowe | zębowe | dziąsłowe | pre- palatalne |
post- palatalne | ||||||||||||||||||||
| twar. | zmięk. | twar. | zmięk. | twar. | zmięk. | twar. | zmięk. | twar. | zmięk. | ||||||||||||||||
| dźw | bez | dźw | bez | dźw | bez | dźw | bez | dźw | bez | dźw | bez | dźw | bez | dźw | bez | dźw | bez | dźw | bez | dźw | bez | dźw | bez | ||
| Spół- głoski właś- ciwe |
zwarte | [b] | [p] | [bʹ] | [pʹ] | [d] | [t] | [dʹ] | [tʹ] | [ḍ] | [ṭ] | [ǵ] | [ḱ] | [g] | [k] | ||||||||||
| zwarto- szczelinowe |
[ʒ] | [c] | [ʒʹ] | [cʹ] | [ǯ] | [č] | [ǯʹ] | [čʹ] | [ʒ́] | [ć] | |||||||||||||||
| szczelinowe | [v] | [f] | [vʹ] | [fʹ] | [z] | [s] | [zʹ] | [sʹ] | [ž] | [š] | [žʹ] | [šʹ] | [ź] | [ś] | [γ] | [χ] | [γʹ] | [χʹ] | |||||||
| Spół głoski pół- otwarte |
nosowe | [m] | [m̦] | [mʹ] | [m̦ʹ] | [n] | [n̦] | [nʹ] | [ṇ] | [ṇ̩] | [ń] | [ń̦] | [ŋ] | [ŋ̩] | [ŋʹ] | [ŋ̩ʹ] | |||||||||
| drżące | [r] | [r̦] | [rʹ] | [r̦ʹ] | |||||||||||||||||||||
| boczne | [l] | [l̦] | [lʹ] | [l̦ʹ] | |||||||||||||||||||||
| półsamo- głoskowe ustne |
[i ̯] | [u̯] | [u̯̦] | [u̯ʹ] | |||||||||||||||||||||
| półsamo- głoskowe nosowe |
[ĩ ̯] | [ũ̯] | |||||||||||||||||||||||
Uwaga: Spółgłoski zmiękczone to co innego niż miękkie – spółgłoski miękkie to inaczej środkowojęzykowe.