Pałac Sroczyńskich w Jaśle
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Typ budynku | |
| Styl architektoniczny | |
| Kondygnacje |
3 |
| Plan budynku | |
Położenie na mapie Polski | |
Położenie na mapie województwa podkarpackiego | |
Położenie na mapie powiatu jasielskiego | |
Położenie na mapie Jasła | |
Pałac Sroczyńskich – eklektyczny zabytkowy pałac znajdujący się w Jaśle.
Dwór obronny został wzniesiony w pierwszej połowie XVII w.; obecną formę pałacu nadała mu przebudowa zlecona przez Tadeusza Sroczyńskiego na przełomie XIX i XX w., według projektu Tadeusza Stryjeńskiego. Budynek doznał zniszczeń podczas I wojny światowej. Wnętrz nigdy już nie odtworzono.
W czasie II wojny światowej w budowli znajdowały się kwatery żołnierzy niemieckich i siedziba żandarmerii polowej. Po zakończeniu konfliktu komunistyczne władze przeznaczyły ją na siedzibę NKWD, a później UB. Na krótko mieścił się tu oddział szpitala, a po wybudowaniu dla placówki nowego obiektu w budynku zlokalizowano Zespół Szkół Medycznych (na przestrzeni lat funkcjonujący pod różnymi nazwami, obecnie noszący nazwę Medyczno-Społeczne Centrum Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego w Jaśle).
Lokalizacja
[edytuj | edytuj kod]Zespół parkowo-pałacowy znajduje się w północno-wschodniej części Jasła, w „dzielnicy” Gorajowice[a][3], przy ul. Lwowskiej (odcinek drogi krajowej nr 73[6][7]), od której w stronę pałacu wybiega boczna droga[3].
Pałac usytuowany jest na niewielkim wzniesieniu, fasadą jest zwrócony na wschód. Tuż obok zlokalizowane są zabudowania szpitala miejskiego[3].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Z. Świstak uznaje kartę podatkową ze Spisu Dóbr Koronnych z 1629 r. za źródło po raz pierwszy wzmiankujące założenie dworskie, które można wiązać z dzisiejszym pałacem. Zgodnie z dokumentem jego twórcą był ówczesny starosta jasielski: „Budowanie nowe przy Goraiowicach. Teraźniejszy Jemć Pan Starosta pubudował nowe budowanie na kształt zameczku. Naprzód wchodząc do bramy iest most y w zwód, na wierzchu baszta, pod nią Izba i Ganki wokoło. Przez podwórze przeszedwszy iest budowanie, w którym Izb cztery wielkich, y komnat dwie w tych izbach okna. Ławy porządnie pobudowane. To budowanie wokoło wałami okopane. Baszty tedy y Parkany nowe”[2]. W Gorajowicach powstał więc ok. 1629 r. dwór obronny – stanowił on siedzibę kolejnych starostów i ich poddzierżawców[8].
W 1772 r., Gorajowice (będące znów samodzielną miejscowością) zostały, jako dawna królewszczyzna, sprzedane przez rząd austriacki[8]. W 1797 r. – jako związany z Gorajowicami – był wzmiankowany dr Andrzej Puzyna. W 1815 r. dobra znajdowały się w posiadaniu Piegłowskiego, a następnie ponownie trafiły w ręce Puzynów, Andrzeja i jego małżonki, Izabeli z Pietrówskich – wiadomo, że byli oni właścicielami dóbr w 1821 i 1829 r. Następnie przeszły one w posiadanie ich dzieci: Kazimierza, Marcelego, Romualda i Włodzimierza[3].
Nie wiadomo, kiedy dokładnie dobra zakupił Franciszek Trzecieski. W 1847 r. zorganizował on w pałacu spotkanie ziemian w sprawie uwłaszczenia chłopów[3]. Podczas rabacji galicyjskiej umieszczono i przetrzymywano tu Wincentego Pola, którego podejrzewano o przygotowywanie powstania przeciw władzom austriackim[9]. W 1860 r. właścicielką Gorajowic była Franciszka, córka Trzecieskiego, żona Marcelego Łętowskiego[3]. Pałac stanowił jedno z wcześniej wyznaczonych miejsc, w którym zbierali się powstańcy styczniowi przed wyruszeniem na ziemie zaboru rosyjskiego[10]. W 1868 r. dobra gorajowickie zakupił Paweł Rieger. Z fotografii wykonanej przed 1896 r. wynika, że korpus już wówczas był dwukondygnacyjny, kryty dachem dwuspadowym, natomiast fragment elewacji zachodniej był parterowy[3].
Około 1896 r.[b] Gorajowice nabył Tadeusz Sroczyński herbu Nowina, który zlecił przebudowę pałacu Tadeuszowi Stryjeńskiemu[3][2]. Nie uległ zmianie rzut poziomy, natomiast przerobiono wnętrze i przearanżowano park[2] na tzw. ogród angielski, a przed pałacem utworzono niewielki gazon[12]. Zmieniono także wystrój elewacji, które otrzymały wygląd zbliżony do obecnego[3]. Najbardziej reprezentatywną część budowli stanowił hol oraz amfilada pokoi od strony parku, w skład której wchodziły: pokój „karciany”, narożny od południowego wschodu, z piecem kaflowym o kształcie wieży, jadalnia z zejściem do piwniczki, „czerwony salon” z mahoniowymi meblami, „biały salon”, urządzony w stylu Ludwika XIV oraz „bawialnia” z wyjściem na taras. Część mebli sprowadzono z Wiednia, Krakowa i Lwowa, reszta pochodziła z pracowni w Kolbuszowej[13]. Autorami sztukaterii byli prawdopodobnie Z. Hendel i Franciszek Mączyński[3]. Sztukateria zdobiąca sufity na obrzeżach zawierała na przemian litery T i S – inicjały Tadeusza Sroczyńskiego[2].
W budowli wychował się mjr Henryk Dobrzański ps. „Hubal”, syn chrzestny Sroczyńskiego, urodzony w 1897 r.[14]
Pałac ucierpiał podczas I wojny światowej w czasie działań wojennych prowadzonych w ramach bitwy pod Gorlicami – w 1915 r. cały kompleks pałacowo-parkowy został zniszczony przez wojska rosyjskie[15], a antyczne meble porąbano na opał, po czym pozostał ślad w postaci popękanych płytek ceramicznych na tarasie[16]. Wnętrza nigdy już w pełni nie odtworzono[15].
W okresie międzywojennym w ogrodzie założono mleczarnię, hodowlę owiec rasy karakuł (którą zlikwidowano po epidemii) i hodowlę koni angloarabskich dla wojska. Budynek pałacu nie był jeszcze wówczas podłączony do instalacji elektrycznej ani instalacji wodociągowej – wnętrze oświetlały lampy naftowe, a wodę dowożono beczkowozami z folwarku[15].
W czasie II wojny światowej większa część pałacu wraz ze stajniami została zajęta przez Niemców i przeznaczona na kwatery dla żołnierzy[15]. Przez pewien okres budynek pełnił także funkcję siedziby żandarmerii polowej[14]. Mimo to, żona zmarłego w 1942 r. Tadeusza Sroczyńskiego,[3] Izabella, dalej prowadziła gospodarstwo i przyjmowała tu osoby wysiedlone z Wielkopolski lub zbiegłe ze Lwowa. W 1944 r. wojska niemieckie zajęły resztę pałacu, a Izabella przeniosła się do wynajętego w Jaśle mieszkania. Jej rodzina nigdy już nie powróciła do Gorajowic[15].
Pałac przetrwał niemiecką akcję zniszczenia Jasła i nie doznał zniszczeń podczas ofensywy radzieckiej w styczniu 1945 r.[3] Został upaństwowiony przez komunistyczne władze – był użytkowany przez starostwo (znalazła się tu siedziba NKWD, a następnie UB[8]) i szpital (od lat 50. XX w.[3]). Jego wnętrze przebudowano – m.in. zamurowano otwory drzwiowe łączące poszczególne pomieszczenia reprezentacyjnej amfilady, zabielono ściany, pomalowano dębową stolarkę w holu, a z pokojów zniknęły piece kaflowe[15], obecnie znajdujące się w holu[3]. Zlikwidowano gospodarstwo, budynki gospodarcze przeznaczono na magazyny[17].
Na terenie parku zbudowano szpital miejski dla Jasła[15], a od 1966[3] lub 1967 r.[8] w budynku mieści się placówka oświatowa, która na przestrzeni lat funkcjonowała pod nazwami: Państwowa Szkoła Medyczna Pielęgniarstwa, Liceum Medyczne Pielęgniarstwa, Zespół Szkół Medycznych im. prof. Rudolfa Weigla. Obecnie szkoła nosi nazwę Medyczno-Społeczne Centrum Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego w Jaśle[8][18].
Architektura
[edytuj | edytuj kod]Pałac jest przykładem budowli eklektycznej o przewadze elementów neogotyckich[3] – Świstak w swoim opracowaniu nazywa ten styl „gotykiem angielskim”[2]. Obiekt został wzniesiony z cegły ceramicznej na rzucie prostokąta, który urozmaicony jest ryzalitami. Układ przestrzenny wnętrza jest bardzo zróżnicowany. Mury obustronnie otynkowano. Cechą charakterystyczną budynku są dwie wieże zwieńczone hurdycjami z krenelażem[3][3].
Wnętrze jest ogólnie rozplanowane w układzie dwutraktowym, z holem obejmującym dwie kondygnacje. Pomieszczenia mają różne kształty i są różnej wielkości; znajdują się nad nimi płaskie, drewniane stropy. Posadzki są wyłożone płytami z łomu marmurowego, dekorowanymi płytkami cementowymi oraz drewnianymi klepkami ułożonymi „w jodełkę”[3].
Elewacje są bogato zdobione. Otwory okienne i drzwiowe są prostokątne lub zamknięte spłaszczonym łukiem eliptycznym, ujęte we wklęsłe obramienia. Mury zostały wsparte skarpami, które zwieńczono pinaklami. W celu urozmaicenia elewacji zastosowano detale architektoniczne: gzymsy, podparte głowicami wimpergi wychodzące ponad koronę muru oraz pilastry[3].
Fasada (elewacja wschodnia) z pięcioosiowym ryzalitem z trzyosiową loggią. Do trzyosiowego ryzalitu bocznego przylega drugi, mniejszy, jednoosiowy, z wejściem od piwnic. Od strony południowej przed lico fasady wysunięta jest wieża. Elewację zamyka część dwuosiowa[3].
Tylna elewacja z ryzalitem trójbocznym, po obu stronach którego umieszczono analogicznie trzyosiowe loggie. Od strony południowej znajduje się dwuosiowy ryzalit pozorny, a w ostatniej dwuosiowej części umieszczono wykusz. Elewacja południowa jest trzyosiowa, a elewacja południowa – czteroosiowa[3].
Pod obiektem znajdują się piwnice, o grubych murach zbudowanych z kamienia łamanego. Pochodzą one prawdopodobnie z XVII w., na co wskazują materiał budowlany, grubość murów oraz sklepienia – ich rodzaj i kształt: komory są sklepione kolebkowo, żaglaście i krzyżowo[3].
Korpus budowli i wyższe partie przykryto dachem dwuspadowym z lukarnami. Dachy przykrywające część parterową mają zróżnicowany kształt – część obiektu przykryto dachem mansardowym, namiotowym, pulpitowym oraz pogrążonym. Dachy są kryte dachówką ceramiczną, karpiówką i holenderką, z gąsiorami na narożach. Więźbę dachową, o mieszanej konstrukcji stolcowej i kleszczowej, wykonano z drewna[3] – jest to konstrukcja unikatowa na skalę Polski, gdyż wykonana bez użycia gwoździ[14].
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Pałac w publikacji Z. Świstaka występuje pod nazwą „Pałac Sroczyńskich w Gorajowicach”[2], a w rejestrze i w karcie ewidencyjnej zabytku jego lokalizacja jest określona jako „Jasło-Gorajowice”[1][3]. Określenie „dzielnica Gorajowice” pojawia się także kilkukrotnie w SUiKZP miasta[4]. Według oficjalnego podziału terytorialnego miasta nie istnieje jednak dzielnica Gorajowice, ul. Lwowska do skrzyżowania z Towarową znajduje się w granicach Osiedla Ulaszowice[5].
- ↑ Różne źródła podają inną datę – Świstak w książce W kręgu zabytków Jasła pisze, że już w 1895 r. rozpoczęła się przebudowa pałacu, co wskazywałoby na zakup pałacu przez Sroczyńskiego jeszcze przed tą datą[2]. Strona internetowa Zespołu Szkół Medycznych mieszczącego się w budynku wskazuje z kolei na 1888 r. jako datę zakupu pałacu przez ziemianina[11].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podkarpackie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2023-08-14].
- ↑ a b c d e f g Świstak 2003 ↓, s. 145.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y Barbara Bosak, Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, tzw. biała – pałac, ob. Zespół Szkół Medycznych im. prof. R. Weigla [online], zabytek.pl, sierpień 2002 [dostęp 2023-03-19] (pol.).
- ↑ Zmiana Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego [online], Załącznik nr 1 do Uchwały Nr XXIV/214/2020 Rady Miejskiej Jasła z 24 lutego 2020 r., um_jaslo.bip.gov.pl [dostęp 2023-08-18].
- ↑ Podział terytorialny [online], um.jaslo.pl [dostęp 2023-08-18].
- ↑ Główny Urząd Geodezji i Kartografii: Geoportal krajowy. geoportal.gov.pl. [dostęp 2023-08-18]. (pol.).
- ↑ Powiatowy Zarząd Dróg w Jaśle – Mapa dróg [online], pzd.powiat.jaslo.pl [dostęp 2023-08-18].
- ↑ a b c d e Gorajowice [online], Gmina Jasło [dostęp 2023-08-18] (pol.).
- ↑ Hap 2014 ↓, s. 60.
- ↑ Hap 2014 ↓, s. 61.
- ↑ Budynek szkoły [online], Medyczno-Społeczne Centrum Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego w Jaśle [dostęp 2023-08-18] (pol.).
- ↑ Świstak 2003 ↓, s. 146–247.
- ↑ Świstak 2003 ↓, s. 145–146.
- ↑ a b c Pałac Sroczyńskich [online], CITiK Jasło, 26 czerwca 2017 [dostęp 2023-08-17] (pol.).
- ↑ a b c d e f g Świstak 2003 ↓, s. 147.
- ↑ Świstak 2003 ↓, s. 146.
- ↑ Świstak 2003 ↓, s. 147–148.
- ↑ Historia szkoły [online] [dostęp 2023-08-18] (pol.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Pałac Sroczyńskich w Gorajowicach, [w:] Zdzisław Świstak, W kręgu zabytków Jasła, Jasło: Zdzisław Świstak, 2003, s. 145–148, ISBN 978-83-86744-17-6.
- Wiesław Hap, Ziemia Jasielska naszą małą ojczyzną, wyd. 2., rozsz. i uzup, Jasło: Stowarzyszenie Miłośników Jasła i Regionu Jasielskiego, 2014, s. 60-61, ISBN 978-83-63105-04-4.