Przejdź do zawartości

Zdrowie psychiczne Jezusa

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Charles Binet-Sanglé

Zdrowie psychiczne Jezusa Chrystusa – zagadnienie oceny zdrowia psychicznego Jezusa historycznego, po raz pierwszy podjęte na początku XX wieku przez francuskiego psychologa i lekarza Charles’a Binet-Sanglégo, który w czterotomowej pracy La folie de Jésus[1] (Szaleństwo Jezusa), opublikowanej w latach 1908–1915, stwierdził, że Jezus Chrystus nie był przy zdrowych zmysłach[2][3][4]; pogląd ten znajduje zarówno zwolenników, jak i przeciwników[5][6].

Podczas jednej z pogadanek radiowych (1941–1944), wydanych po raz pierwszy w 1952 pod tytułem Mere Christianity, brytyjski pisarz, filolog i apologeta chrześcijański C.S. Lewis zauważył:

Próbuję tu zapobiec mówieniu bardzo głupiej rzeczy, którą się często słyszy: „Jestem gotów zaakceptować Jezusa jako wielkiego nauczyciela – moralistę, nie akceptuję jednak Jego twierdzeń o boskości”. Nie wolno nam wygadywać takich rzeczy. Człowiek, który by był tylko człowiekiem i mówił to, co Jezus, nie byłby wielkim nauczycielem – moralistą. Byłby albo szaleńcem – niczym człowiek, który twierdzi, że jest jajkiem na twardo – albo samym diabłem z piekła. Musisz sam zdecydować. Albo ten człowiek był i nadal jest Synem Bożym, albo szaleńcem lub kimś jeszcze gorszym[7].

Rozumowanie to znane jest w apologetyce chrześcijańskiej jako trylemat Lewisa(inne języki) (Lord, liar, or lunatic)[8].

Opinie podważające zdrowie

[edytuj | edytuj kod]

Psychiatrzy, neurolodzy i psycholodzy

[edytuj | edytuj kod]

Charles Binet-Sanglé definiował chorobę Jezusa jako „paranoję na tle religijnym”:

W skrócie natura halucynacji Jezusa, tak jak zostały one opisane w ewangeliach kanonicznych, pozwala nam dojść do wniosku, że założyciel chrześcijaństwa cierpiał na paranoję na tle religijnym[9][10].

Zgodził się z nim prominentny nowojorski psychiatra dr William Hirsch(inne języki), który w 1912 opublikował Religion and Civilization: The Conclusions of a Psychiatrist (Religia i cywilizacja: Konkluzje psychiatry). Dr Hirsch wyliczył przeróżne przypadki odmiennego zachowania Jezusa. Zgodził się z Binet-Sanglém co do występowania halucynacji u Jezusa i wskazywał na obecność u niego „dużych urojeń, które nieustannie potęgowały się”. Twierdził on, że Jezus był „paranoikiem” – prostym i zwyczajnym[5][6]. Dodaje też:

Wszystko, co wiemy o Jezusie, pasuje tak doskonale do klinicznego obrazu paranoi, że jest wprost trudne do pomyślenia, iż ktokolwiek dobrze obeznany z zaburzeniami psychicznymi mógłby kwestionować poprawność tej diagnozy[11].

Według Binet-Sanglégo i Hirscha cuda Jezusa były wynikiem głównie sugestii lub autosugestii[12][13].

Wcześniej zdrowie psychiczne Jezusa podważali niemieccy psychiatrzy. Oskar Panizza (1898) w swoim artykule Christus in psicho-patologischer Beleuchtung[14] (Chrystus w świetle psychopatologii) opisał Jezusa jako paranoika i przypadek psychopatologiczny[15][16]. Georg Lomer(inne języki) (1905) wydał pod pseudonimem „George de Loosten” pracę Jesus Christus vom Standpunkte des Psychiaters[17] (Jezus Chrystus z punktu widzenia psychiatrii), w której tłumaczy zachowania Jezusa obciążeniem dziedzicznym, które prowadziło do „degeneracji z określonymi urojeniami i halucynacjami”[5][6].

W latach 1925–1930 opublikowano w ZSRR zbiór prac Клинический архив гениальности и одарённости (Archiwum kliniczne geniuszu i talentu), w którym psychiatrzy i psycholodzy omawiali związek talentu z zaburzeniami psychicznymi. W ramach cyklu ukazała się praca Jakuba Minca Иисус Христос как тип душевнобольного (Jezus Chrystus jako typ chorego psychicznie). Minc zauważa, że utożsamianie się z Bogiem, Synem Bożym, oczekiwanym mesjaszem – przeznaczonym do zbawienia świata – jest charakterystyczne dla osób cierpiących na przewlekłe zaburzenia urojeniowe: paranoję. Sugeruje również, że Jezus miał halucynacje związane z urojeniami religijnymi(inne języki), np. podczas chrztu w Jordanie czy pobytu na pustyni. Ogólnie diagnozuje u Jezusa osobowość asteniczną, aseksualną[2][3][18][19][20].

Zdrowie psychiczne Jezusa kwestionowali również brytyjscy psychiatrzy William Sargant[21] i Raj Persaud(inne języki)[22], a także niektórzy psycholodzy z nurtu psychoanalitycznego, np. Georges Berguer w pracy Quelques traits de la vie de Jésus au point de vue psychologique et psychanalytique[23][24][4].

Psycholog i filozof Władysław Witwicki z nurtu racjonalistycznego w komentarzu do własnego przekładu Ewangelii Mateusza i Marka[25] (Dobra Nowina według Mateusza i Marka) przypisał Jezusowi subiektywizm, wzmożone poczucie własnej mocy i wyższości nad innymi, egocentryzm i tendencję do podporządkowywania sobie innych ludzi[26], a także trudności w kontakcie ze światem oraz rozdwojenie jaźni, czyniące zeń typ schizotymiczny (według Ernsta Kretschmera) czy wręcz schizofreniczny[27][28][29][30]. Ów przekład wraz z komentarzem (będącym w istocie psychobiografią Jezusa[29][31]) został pozytywnie oceniony przez część polskich religioznawców[32][33], lecz zebrał także głosy krytyczne[34][35][36].

W rozprawie Dusze chore Witwicki napisał:

Obłęd przewlekły, zwany w nauce paranoją, najczęściej nie zwraca uwagi otoczenia. Chory jest zwykle przytomny, ma sprawną pamięć, może się odznaczać niepospolitą inteligencją i pracować na wybitnych stanowiskach. Cieszy się nieraz wpływem na ludzi, pisuje książki, staje na czele towarzystw, zakłada sekty religijne albo stronnictwa polityczne i nie każdy dostrzega u niego rozgałęziony układ urojeń niewzruszonych, dotyczących jego własnej osoby. Chory uważa się w głębi duszy albo jawnie za zesłańca niebios, za władcę nowej epoki, który już istniał kiedyś dawniej i nie umrze w ogóle, za potomka królów, którego prześladują źli ludzie albo ciemne duchy. Ma niepohamowaną potrzebę władzy, czuje się dobroczyńcą ludzkości albo narodu, stoi na granicy dwóch epok itd. W zakładach leczniczych rzadko się tych chorych spotyka; częściej widać ich w dziejach religii, polityki, literatury. Ta choroba rozwija się na tle wrodzonej skłonności i nie wydaje się uleczalna[37].

W innym swoim dziele – Wiara oświeconych (Paryż 1939, Warszawa 1959) – Witwicki na podstawie własnych badań empirycznych nad wiarą religijną sformułował tezę, że wierzący stosują inne, „ulgowe” kryteria etyczne przy ocenie działalności postaci religijnych, a inne, znacznie surowsze przy ocenie postępowania zwykłych ludzi[38][39].

Polski psychiatra Antoni Kępiński, nie formułując wprost tezy o zaburzeniach psychicznych Jezusa, zawarł w swoich książkach stwierdzenia sugerujące taką możliwość:

Obraz zaburzeń psychicznych pozostaje niezmienny w zasadniczym schemacie na przestrzeni wieków. Czytając ich opisy sprzed setek lub nawet tysięcy lat (np. w Biblii), bez trudu możemy postawić rozpoznanie[40].

Schizofrenik może powiedzieć o sobie „królestwo moje nie jest z tego świata”[41].

Znaczną część schizofrenicznych urojeń zajmują sprawy ostateczne, apokaliptyczne wizje końca świata, sądu ostatecznego, raju czy piekła, krwawych wojen, zaciętych walk między stronnikami dobra i zła itp[42].

Poczucie boskiej wszechmocy nie jest rzadkim zjawiskiem w psychopatologii ostrych psychoz, zwłaszcza typu schizofrenicznego. Chorych z podobnym zespołem objawów można spotkać w każdym szpitalu psychiatrycznym, opisywani są oni w każdym klasycznym podręczniku psychiatrii[43].

W schizofreniach o spokojniejszym przebiegu może dojść do utrwalenia się struktur patologicznych (usystematyzowane urojenia i omamy). Wówczas rozbite „ja” krystalizuje się w urojonej roli – chory staje się prześladowanym, zdobywcą świata, świętym, diabłem, Bogiem, chorym rozkładającym się za życia. Zachowuje się odpowiednio do nowej roli ujawnionej mu w chorobie i odpowiednio do niej wszystko przeżywa[44].

Czasem się wydaje, jak gdyby chorzy w schizofrenii odpowiadali treści następujących słów: „Nie troszczcie się o życie wasze, co będziecie jedli, ani o ciało, w co będziecie się odziewali. Życie jest czymś więcej niż pokarm, a ciało czymś więcej niż odzienie. Przypatrzcie się krukom, iż nie sieją, ani żną, nie mają one spiżarni ani spichlerza, a Bóg je karmi (...). Przypatrzcie się liliom, jak rosną; nie pracują ani przędą, a powiadam wam: ani Salomon we wszystkiej chwale swojej nie był tak ubrany, jak jedna z nich” (Ewangelia św. Łukasza, 12, 22-27)[45].

Światu grozi zagłada – chory chce ludzkość ostrzec, poświęcić się dla niej; heroiczny czyn może uchronić przed katastrofą. Chce cierpieć, być męczennikiem. Zadaje sobie dotkliwe rany, kaleczy swe ciało. Wkłada rękę do ognia, bo od tego, czy ból wytrzyma, zależy w jego mniemaniu ratunek ludzkości. (...) Objawia mu się Bóg, święci, bohaterowie przeszłości, wielcy przodkowie, duchy zmarłych krewnych, współcześni wielcy ludzie; dają mu zlecenia, uświadamiają jego wielką misję[46].

Przedstawiany tu metafizyczny aspekt świata schizofrenicznego mimo zmienności szczegółów zależnych od wpływów kulturowych, w zasadniczym schemacie pozostaje taki sam. Można go znaleźć w najstarszych opisach. W dużej mierze pozwala on nawet zidentyfikować dany opis jako przypadek tej choroby[46].

Angielski psychiatra Anthony Storr w swojej książce Feet of Clay; Saints, Sinners, and Madmen: A Study of Gurus[47] sugeruje, że istnieją psychologiczne podobieństwa pomiędzy szalonymi „mesjaszami”, takimi jak Jim Jones czy David Koresh, a szanowanymi przywódcami religijnymi, np. Jezusem[48]. Śledzi on typowe wzorce, często obejmujące choroby psychotyczne, które kształtują rozwój guru[49]. Studium Storra jest próbą spojrzenia na Jezusa jako na jednego z wielu guru. Zgadza się on z większością badaczy Jezusa historycznego, skłaniającymi się ku hipotezie Jezusa jako proroka apokaliptycznego:

Nieuniknione jest założenie, że Jezus podzielał apokaliptyczny pogląd, zgodnie z którym zwycięstwo sił zła przez Boga jest na wyciągnięcie ręki, a Królestwo Boże zostanie ustanowione na Ziemi w niedalekiej przyszłości[50][51].

Storr dostrzega szereg podobieństw Jezusa do innych guru. Jest to np. przejście przez okres konfliktu wewnętrznego podczas postu na pustyni. Według niego, jeśli Jezus rzeczywiście uważał się za zastępcę Boga i wierzył, iż pewnego dnia zstąpi z niebios, by panować, to bardzo przypomina guru, których wcześniej ocenił jako „głosicieli ułudy opętanych manią wielkości”. Zauważa, że Jezus nie był ideałem, jeśli chodzi o życie rodzinne. Guru często pozostają obojętni wobec więzi rodzinnych (Mt 10,37; Mk 3,31-35; 10,28-30; Łk 9,59-62; 12,51-53; 14,26). Do innych podobieństw Storr zalicza wiarę Jezusa w otrzymanie szczególnego objawienia od Boga oraz skłonność do elitaryzmu w tym sensie, że Jezus wierzył, iż w sposób specjalny został naznaczony przez Boga[52][53].

Amerykański biolog i neurolog Robert Sapolsky w swoim eseju zawartym w książce Kłopot z testosteronem i inne eseje z biologii ludzkich tarapatów[54] omawia zachowania schizotypowe („na wpół szalone”, org. „half-crazy”[55]) i myślenie magiczne (org. metamagical thought[55]), które m.in. jego zdaniem cechują szamanów i charyzmatycznych przywódców religijnych. Zauważa, że takie na wpół szalone inspiracje mogą okazać się pomocne do stworzenia trwających przez pokolenia „ponadnaturalnych przekonań” (org. supernatural belief[55]) w danej zbiorowości. Dlatego osoby z tymi skłonnościami mają często władzę, zaszczyty, posłuch, są poszukiwanymi i szanowanymi członkami tradycyjnych społeczności. Dzięki temu korzyści płynące z tego zaburzenia „są wystarczające, żeby utrzymać w ludzkiej puli genowej tę szeroką, uwarunkowaną genetycznie charakterystykę”. A ponieważ takie skłonności, jak większość cech dziedzicznych, występują z różnym nasileniem, dlatego:

Jasne, można przesadzić, i nasza historia pełna jest mrocznych plam poronionych ruchów religijnych, zainspirowanych przez mesjanistycznych świrów. Ale wygląda na to, że mamy do czynienia z kontinuum: za dużo, i zdecydowanie trafiasz do królestwa Jima Jonesa, Davida Koresha czy Charlesa Mansona, którzy pociągnęli za sobą tłumy wyznawców w wir paranoicznych urojeń. W wypadku Jonesa i Koresha można jedynie uprawiać teoretyczną psychiatrię sądową i domyślać się, co było z nimi nie tak, natomiast u Mansona (...) zdiagnozowano schizofrenię. Ale jeżeli twoje magiczne myśli i zachowania mają odpowiednie natężenie i pojawią się we właściwym miejscu i czasie, to ludzie mogą dostać w twoje urodziny dzień wolny od pracy na wiele, wiele lat[56].

Dalej Sapolsky konstatuje, że „można całkiem wiarygodnie połączyć zachowania schizotypowe, myślenie magiczne i podstawy niektórych przekonań religijnych zarówno w zachodnim, jak i pozazachodnim kręgu kulturowym”. Według niego: „Założenia teorii szamanizmu opierającego się na psychopatologii równie dobrze pozwalają zrozumieć korzenie głównych religii świata zachodniego”[54].

W 2012 amerykańscy neurolodzy Bruce Heimburger Price i Evan David Murray oraz neuropsychiatra Miles Gregory Cunningham z Harvard Medical School opublikowali na łamach „Journal of Neuropsychiatry and Clinical Neurosciences” artykuł The Role of Psychotic Disorders in Religious History Considered[57], w którym analizują między innymi postać Jezusa z perspektywy behawioralnej, neurologicznej i neuropsychiatrycznej. Autorzy zaznaczają na wstępie, że doświadczenia Jezusa można potencjalnie ująć w ramach schizofrenii paranoidalnej (ang. PS – paranoid schizophrenia). Inne możliwości mogą obejmować zaburzenia afektywne dwubiegunowe i schizoafektywne. Analiza według nich wykazała u Jezusa tryb myślenia paranoidalny i hiperreligijny, a ponadto obecność doświadczeń określanych obecnie jako objawy psychotyczne, co sugeruje, że owe doświadczenia mogły być przejawami zaburzeń psychotycznych, takich jak na przykład urojenia czy halucynacje. Autorzy artykułu sugerują również, że Jezus celowo postawił się w okolicznościach prowadzących do jego egzekucji. Ma o tym świadczyć fakt, że z wyprzedzeniem wyjaśniał uczniom konieczność swojej śmierci jako preludium do pośmiertnego powrotu (Mt 16,21-28; Mk 8,31; J 16,16-28). Takie „samobójstwo przez pełnomocnika” (np. ang. suicide by cop – samobójstwo przez policję) zostało opisane jako „każdy incydent, w którym osoba samobójcza powoduje, że jej śmierć ma zostać przeprowadzona przez inną osobę”[58][59]. Istnieje zatem prawdopodobieństwo przekonań i zachowań Jezusa prowadzących do jego śmierci. Ponadto autorzy artykułu przytaczają pracę Ann Ruth Willner[60], w której zbadała ona literaturę na temat przywództwa charyzmatycznego i podała związki między przywódcą a grupą wyznawców oraz „czynniki katalityczne”, które ułatwiają takiej osobie z cechami psychotycznymi stanie się przywódcą charyzmatycznym. Zalicza do nich: wpisanie się w jeden lub kilka dominujących w danym społeczeństwie mitów (np. mit mesjasza lub szerzej: mit bohatera), dokonanie niezwykłego lub heroicznego czynu, przekonanie o własnej wyjątkowości lub posiadaniu niezwykłych cech, znakomita retoryka[57].

Reagując na sugerowaną nieliteralną interpretację pism religijnych, autorzy artykułu zauważają, że od najdawniejszych czasów wierzący rozumieli doświadczenia postaci tam występujących dosłownie, tak jak je opisano. Biorąc zatem pod uwagę, że wiele z tych doświadczeń wykazuje uderzające podobieństwo do dobrze scharakteryzowanych zjawisk psychiatrycznych, rodzi to perspektywę dużego stopnia dokładności źródeł pisanych w stosunku do zawartych w nich szczegółów[57].

W podsumowaniu artykułu autorzy postulują utworzenie nowej podkategorii DSM zaburzeń psychicznych oraz stwierdzenie istnienia pewnych charakterystycznych objawów psychotycznych. Podkategoria ta może określać umysł suprafreniczny („nadprzyrodzony”). Cechuje on osoby ze zorganizowanym i względnie nienonsensownym systemem urojeń, wzniosłe, narcystyczne, z możliwymi halucynacjami oraz z bardzo silnym poczuciem misji i bycia kimś wyjątkowym. Powyższe objawy można w szczególności rozpoznać u osób ze średnią lub ponadprzeciętną inteligencją, o dużych umiejętnościach komunikacyjnych, wysokim stopniu charyzmy i zdolności do skutecznego wywoływania empatii. Osoby takie potrafią przekonać i psychicznie fascynować grupy oraz całe populacje osób, aby podążały za ich dyrektywami przez różny czas. Ich procesy myślowe są częściowo lub w całości oparte lub inspirowane przez psychotyczne procesy myślowe. Te procesy mogą być silnie związane z powszechnymi przekonaniami społecznymi, ale nie podlegają racjonalnej ocenie. Osoby dotknięte tymi zaburzeniami mogą być bardzo przekonujące i zajmować wysoką pozycję w grupie, wywierać nadmierny wpływ na jej członków. Ich przekonania mogą skutkować czynami, które są śmiertelnie niebezpieczne dla nich samych oraz dla innych osób, a także odbiegają od norm charakterystycznych dla otaczającego ich społeczeństwa. Cechy afektywne mogą być u nich obecne, ale zazwyczaj nie są wyniszczające. Hiperreligijność(inne języki) byłaby częstym komponentem, lecz nie zawsze występującym, gdyż może też dotyczyć np. charyzmatycznych przywódców społeczno-politycznych. Osoby te mogą wywierać bardzo silny wpływ na jednostki lub społeczeństwo. W końcowej konkluzji autorzy sugerują, że niektóre z najbardziej znaczących postaci religijnych mogły mieć objawy psychotyczne, które przyczyniły się do powstania ich objawień, a zatem istnieje możliwość, iż osoby z zaburzeniami psychotycznymi wywarły ogromny wpływ na cywilizację[57].

W kulturze

[edytuj | edytuj kod]

Temat kwestionowania zdrowia psychicznego Jezusa poruszali również pisarze, tacy jak Fiodor Dostojewski w Idiocie[61][62] i Michaił Bułhakow w Mistrzu i Małgorzacie[63][64], a także dramaturg Rodrigo García w Golgota Picnic[65].

Krytyczka literacka i docentka w Rosyjskim Państwowym Instytucie Sztuk Scenicznych Nadieżda Dożdikowa sugeruje, że przedstawiony (artykułowany przez Piłata) w Mistrzu i Małgorzacie obraz Jezusa jako nieszkodliwego szaleńca ma swe źródła w literaturze ZSRR lat 20. XX wieku, która, podążając za tradycją demitologizacji Jezusa, tworzoną w dziełach Straußa, Renana, Nietzschego i Binet-Sanglégo, wysuwała na pierwszy plan dwa główne motywy – choroby psychicznej i oszustwa. Dopiero na przełomie lat 20. i 30. zwyciężyła w propagandzie ZSRR opcja mitologiczna, czyli negowanie istnienia Jezusa[66].

W książce Stanisława Lema Śledztwo (1959)[67], będącej refleksją nad chaosem, przypadkiem, statystyką i ludzką potrzebą poszukiwania ładu[68], porucznik Scotland Yardu Gregory próbuje rozwikłać zagadkę znikających nocą z wiejskich kostnic zwłok. Jedna z postaci powieści – pisarz Armour Black – stwierdza, że „tysiąc lat temu takie samo zdarzenie dałoby początek nowej religii”[69], inna z kolei – doktor McCatt – pyta retorycznie: „czy zaniecha pan śledztwa, jeżeli sam, na własne oczy, zobaczy pan coś w rodzaju zmartwychwstania? Więc zmarły, który siada, rusza się...”[70]. W końcowej scenie narracji Gregory podczas rozmowy z Głównym Inspektorem Sheppardem mówi:

W każdym razie jest szansa – w chorobie! Choroba może wytłumaczyć najdziwniejsze rzeczy, nawet widzenia i stygmaty, nawet... nawet cud! Zna pan pewno prace Guggenheimera, Holpaya i Wintershielda? (...) Te, w których dowodzili na podstawie analizy Ewangelii, że Jezus był szalony. W swoim czasie narobiły wiele szumu. Psychiatryczna analiza tekstów, z której wypłynęła hipoteza paranoi...[71]

Zbigniew Hołdys skomponował balladę, która ma rytm odpowiadający krótkim zdaniom oznajmującym. Na tekst piosenki złożyły się zasłyszane twierdzenia o znanych osobach. Utwór zatytułowany „Molier” znalazł się na płycie Hołdys.com (2000). Fragment ballady:

Jezus to był świr
Jelcyn wczoraj mało pił
Manson to był bóg
Todor Żiwkow nie mył nóg
Miłosz to jest nikt
Goethe niepotrzebnie żył

W serwisie Patronite tak Zbigniew Hołdys kończy wpis omawiający powstanie tekstu piosenki:

Janek Izbiński, cudowny bluesman i cinkciarz ze Świnoujścia, z którym debatowaliśmy o religiach (był zdeklarowanym Żydem) nie kwestionował istnienia Jezusa, ale uważał, że był to schizofrenik, który miewał wizje. Bęc: „Jezus to był świr”. Ktoś kiedyś w jakiejś rozmowie powiedział, że Hitler mógł być gejem. Jest. Bułgarski poeta Georgij Markow, który najpierw kumplował się z komunistycznym satrapą z Sofii, Todorem Żiwkowem, a potem uciekł na Zachód i ochoczo denuncjował wodza: „Nie mył nóg, jechało strasznie na zebraniach partyjnych”. Jest. I tak dalej, kolejne koraliki słowne nizałem na muzyczkę i w końcu powstał utwór „Molier”[72].

Kwestia diagnozowania ewentualnych zaburzeń psychicznych Jezusa pojawia się w jednym z dialogów serialu Dr House (sezon VII, odc. 8)[73].

Pozostali

[edytuj | edytuj kod]

Pierwszymi osobami, które podważały zdrowie psychiczne Jezusa, mogli być jego krewni. Ewangelia Marka (Mk 3,21) przytacza opinię krewnych o Jezusie, jakoby „odszedł on od zmysłów”:

A krewni, gdy o tym usłyszeli, przyszli, aby go pochwycić, mówili bowiem, że odszedł od zmysłów[74].

Schizofrenia, w odróżnieniu od innych zaburzeń psychicznych, najdłużej zachowała znamię opętania przez moce tajemne[75]. Zapisy ewangeliczne wskazują, że Jezus był oskarżany o opętanie (Mk 3,22, 3,30; J 8,48, 8,52), również w kontekście „odchodzenia od zmysłów”, „szaleństwa” (J 10,20):

I wielu z nich mówiło: Demona ma i szaleje. Dlaczego go słuchacie?[76]

Wielu spośród nich mówiło: On jest opętany przez złego ducha i odchodzi od zmysłów. Czemu Go słuchacie?[77]

Religioznawca Justin Meggitt(inne języki) sugeruje w swoim artykule (The Madness of King Jesus: Why was Jesus Put to Dead, but his Followers were not? – Szaleństwo króla Jezusa: dlaczego Jezus został zabity, a jego wyznawcy nie?)[78] oraz książce (The Madness of King Jesus: The Real Reasons for His Execution – Szaleństwo króla Jezusa: prawdziwe powody jego egzekucji)[79], że Piłat i pozostali Rzymianie uważali Jezusa za obłąkanego, zwiedzionego szaleńca. Dlatego jedynie Jezus został skazany na śmierć (pod naciskiem kapłanów żydowskich), a jego uczniowie nie. Jezus miał być przedstawiony Piłatowi i skazany na śmierć jako królewski pretendent, tymczasem standardową rzymską procedurą było ściganie i egzekucja niedoszłych powstańców wraz z ich przywódcami. Uczniów Jezusa nie tylko nie spotkał taki los, ale nawet później nie doświadczali żadnych szykan ze strony władz rzymskich podczas nauczania o Jezusie[80].

Zdrowie psychiczne Jezusa podważał również Jean Meslier (1664–1729), który w swoim Testamencie podjął się udowodnić, że Jezus „był naprawdę szaleńcem, fanatykiem”[2][3] (étoit véritablement un fou, un insensé, un fanatique). Uczynił to następnie w rozdziałach XXXIII i XXXIV[81]. W XIX wieku David Friedrich Strauß w swym dziele Das Leben Jesu(inne języki) (1835) twierdził, że Jezus był fanatykiem religijnym[5][6][82]. Friedrich Nietzsche (Antychryst, 1895) sugerował niedojrzałość psychiczną Jezusa[83][62][84].

Amerykański filozof i sceptyk naukowy Paul Kurtz w jednym ze swoich najbardziej wpływowych dzieł The Transcendental Temptation(inne języki) (1986, rozdział Was Jesus disturbed?)[85] konstatuje, że niektóre fragmenty ewangelii sugerują, iż Jezus miał zaburzoną osobowość (disturbed personality). Zaznacza jednak, że trudno sprawdzić prawdziwość tych sugestii, ponieważ nie mamy możliwości poddania go szczegółowej diagnostyce psychiatrycznej. Stwierdza, że jeśli Jezus miał pretensje do boskości, to był obłąkany (deranged). Według Kurtza Jezus nieustannie głosił, że nadchodzi koniec świata (doomsday or the last days were at hand). W tym kontekście przywołuje on Mt 16,28 oraz Mt 24:34-35. Przytacza również fragmenty ewangelii, w których rodzina Jezusa (Mk 3:20-21) i inni współcześnie mu Żydzi (Mk 3:22, J 10:20) oskarżali go o opętanie i szaleństwo.[86]

Badacz Nowego Testamentu Andrew Jacob Mattill Jr.(inne języki) w swoim artykule, zawartym w książce The Book Your Church Doesn’t Want You Read (1993), konstatuje zauważoną przez psychologów nieustannie rosnącą megalomanię Jezusa „Janowego” (opisanego w Ewangelii Jana). Jezus jest tam nieustannie zajęty swoim ego, otwarcie głosząc swoją mesjańską godność (J 6,29, 6,35, 6,38, 6,40, 6,47-58; 7,37-38; 8,12; 11,25-26; 14,6, 14,13-14)[87]. I konkluduje:

Im więcej zaufania włoży się w obraz Jezusa zawarty w czwartej ewangelii, tym trudniej będzie bronić jego zdrowego rozsądku[88][5][6][87].

W latach 1998–2000 Leszek Nowak z Poznania (ur. 1962)[89] napisał opracowanie, w którym na podstawie własnych przebytych urojeń posłanniczych oraz myśli nadwartościowych w zestawieniu z opisami ewangelicznymi (uwzględniając hipotezę Jezusa jako proroka apokaliptycznego[90] oraz hipotezę „samobójstwa przez pełnomocnika”[91]) próbuje zrekonstruować psychikę Jezusa[92]. Czyni to w rozdziałach zawierających kolejno analizę cech charakteru „zbawiciela ludzkości”, opis możliwego przebiegu wydarzeń z okresu jego publicznej działalności, naturalistyczne wyjaśnienie cudów[93].

W sierpniu 2012 Kościół Anglii we współpracy z organizacją Time to Change(inne języki), zajmującą się chorymi psychicznie osobami, opracował dokument, w którym stwierdzono, że Jezus oraz niektórzy z apostołów i świętych mogli cierpieć na zaburzenia psychiczne[94].

Opinie potwierdzające zdrowie

[edytuj | edytuj kod]
Albert Schweitzer

Z opiniami Charles’a Binet-Sanglégo, Williama Hirscha oraz George’a de Loosten, podważającymi zdrowie psychiczne Jezusa, polemizowali Albert Schweitzer (Die psychiatrische Beurteilung Jesu: Darstellung und Kritik – Psychiatryczna ocena Jezusa: przedstawienie [zagadnienia] i krytyka, 1913)[95][4][10][96] oraz amerykański teolog Walter Bundy(inne języki) (The psychic health of Jesus – Zdrowie psychiczne Jezusa, 1922)[97][5][6]. Jednakże Schweitzer reprezentował pogląd, że najwcześniejsze pisma chrześcijańskie, jak autentyczne listy Pawłowe (1. List do Koryntian i 1. List do Tesaloniczan) oraz pierwsze Ewangelie (Marka i Mateusza), wyraźnie wskazują, iż Jezus wierzył, że Syn Człowieczy nadejdzie wkrótce, ówczesne potęgi upadną i zostanie ustanowione Królestwo Boże na Ziemi. Z biegiem czasu, w późniejszych pismach, przesłanie apokaliptyczne zanikało. Opinię tę wyraził w innej swojej pracy – Geschichte der Leben-Jesu-Forschung (Historia badań nad życiem Jezusa, 1906)[98] – która stała się słynna pod angielskim tytułem The Quest of the Historical Jesus (1910)[99] i jest uważana za „tekst fundacyjny” hipotezy o postaci Jezusa jako proroka apokaliptycznego Królestwa[100][101]. Pogląd ten podziela większość współczesnych badaczy Jezusa historycznego (third quest)[102][103]. Po publikacji The Quest of the Historical Jesus zarzucano Schweitzerowi, jakoby jego opinie teologiczne wspierały tendencje do opisywania Jezusa jako osoby chorej psychicznie lub fanatyka religijnego. Pisząc Die psychiatrische Beurteilung Jesu: Darstellung und Kritik (jako rozprawę doktorską) Schweitzer zamierzał odrzucić te zarzuty[104]. W pracy tej połączył w sposób transdyscyplinarny argumenty teologiczne, psychiatryczne i psychopatologiczne[96].

Według Carla Gustava Junga (1875–1961), twórcy psychologii głębi i szkoły psychologii analitycznej, Chrystus był przykładem doskonałego, zintegrowanego archetypu jaźni. Jaźń w psychologii Junga reprezentuje jedność i pełnię osobowości wraz ze wszystkimi zjawiskami psychicznymi. W swej pracy Odpowiedź Hiobowi(inne języki) (1952) napisał on:

Chrystus nigdy nie wywarłby takiego wrażenia, jakie wywarł na swoich zwolennikach, gdyby nie wyrażał czegoś żywotnego i sprawczego w ich podświadomości. Samo chrześcijaństwo nigdy nie rozpowszechniłoby się w pogańskim świecie z tak zdumiewającą szybkością, gdyby jego idee nie napotkały analogicznej gotowości psychicznej na ich przyjęcie.

Dla Junga Chrystus historyczny jako archetyp nie tylko przemawia do duszy, ale sprawia w niej przebudzenie, ożywienie, oczyszczenie i zbawienie. Chodzi o szerszą świadomość, która łączy poczucie tożsamości i pełni z miłością bliźniego. Wykorzystując Janowy temat Chrystusa jako drogi, prawdy i światła (por. J 14,6), napisał też, że:

Ludzie tamtego czasu dojrzeli do utożsamienia się ze słowem wcielonym, do założenia wspólnoty połączonej ideą, w imię której mogli miłować się wzajemnie i innych nazywać swymi braćmi. Dawna idea (...) pośrednika, w imię której otwierają się nowe drogi miłości, stała się faktem i dzięki niej społeczność ludzka uczyniła krok naprzód[105].

Obronie zdrowia psychicznego Jezusa został poświęcony artykuł wstępny czasopisma jezuitów włoskich „La Civiltà Cattolica”, opublikowany 5 listopada 1994[106]. Na tytułowe pytanie: E se Gesù si fosse ingannato? (A jeśli Jezus został zwiedziony?), redakcja odpowiada przecząco, argumentując że Jezus nie był fanatykiem ani megalomanem, lecz osobą zdrową psychicznie i bardzo realistyczną. Dlatego nie oszukiwał siebie, mówiąc, że jest mesjaszem i Synem Bożym[107].

Pisarz i apologeta chrześcijański Lee Strobel w swojej książce The Case for Christ (1998), zawierającej analizę osoby Jezusa, przytacza opinię amerykańskiego psychologa klinicznego Garry’ego R. Collinsa (prezesa American Association of Christian Counselors, specjalizującego się w coachingu chrześcijańskim[108]):

Biorąc wszystko pod uwagę, po prostu nie widzę oznak, żeby Jezus cierpiał na jakąkolwiek znaną chorobę umysłową. Był dużo zdrowszy niż ktokolwiek, kogo znam, włączając w to mnie samego![109]

Z opiniami podważającymi zdrowie psychiczne Jezusa polemizuje również chrześcijański pisarz Josh McDowell w swojej książce Więcej niż cieśla, przytaczając między innymi tezy chrześcijańskich teologów i apologetów oraz amerykańskiego psychiatry Jamesa T. Fishera sugerujące „całkowite zdrowie umysłowe” Jezusa[110]. Cytowany przez McDowella protestancki teolog i historyk chrześcijaństwa Philip Schaff argumentuje:

Czy taki intelekt – jasny jak niebo, rześki jak górskie powietrze, ostry i przenikliwy jak miecz, całkowicie zdrowy i krzepki, zawsze w pogotowiu i zawsze opanowany – uległ całkowitemu i najpoważniejszemu złudzeniu co do własnego charakteru i misji? Niedorzeczne wyobrażenie![111]

Benedykt XVI w swojej książce Jezus z Nazaretu przestrzega przed rozpatrywaniem Jezusa na gruncie psychologicznym i w tym kontekście ewentualnych urojeń wielkościowych oraz posłanniczych:

W szerokim nurcie liberalnych badań chrzest Jezusa bywa interpretowany jako doświadczenie powołania. Ten, który do tego czasu prowadził zupełnie zwyczajne życie w prowincji Galilei, przeżył tu radykalne doświadczenie; tutaj pojawiła się w Nim świadomość Jego szczególnej relacji do Boga i własnego posłannictwa religijnego. Jej źródłem był powszechny w Izraelu i przetworzony przez Jana temat oczekiwań, jak również Jego osobisty wstrząs, doznany w obrzędzie chrztu. Nic jednak o tym nie mówią teksty. Mimo pozorów erudycji, jakie stwarzają takie opracowania, można je raczej zaliczyć do gatunku powieści o Jezusie niż do autentycznych interpretacji tekstów. Teksty nie pozwalają nam zajrzeć do wnętrza Jezusa. Jezus stoi ponad naszymi psychologiami (Romano Guardini)[112].

Zdrowia psychicznego Jezusa bronią również psychiatrzy – m.in. Olivier Quentin Hyder – na łamach czasopisma „Journal of Psychology and Theology(inne języki)” (1977) w artykule On the Mental Health of Jesus Christ (O zdrowiu psychicznym Jezusa Chrystusa)[113], a także Pablo Martínez(inne języki) i Andrew Sims(inne języki) w swojej książce Mad or God? Jesus: The healthiest mind of all (Szaleniec czy Bóg? Jezus: umysł najzdrowszy ze wszystkich, 2018)[114][115].

Opis sporu

[edytuj | edytuj kod]

Spór z początku XX wieku na temat zdrowia psychicznego Jezusa pomiędzy Charles’em Binet-Sanglém, Williamem Hirschem i George’em de Loosten z jednej strony, a Albertem Schweitzerem i Walterem Bundym z drugiej strony opisali Francis G. Johann (The Life of Jesus as a Religious Paranoic – Życie Jezusa jako religijnego paranoika, 2010)[116][117][118] oraz Don Havis w czasopiśmie „Secular Nation” (An Inquiry into the Mental Health of Jesus: Was He Crazy? – Wgląd w zdrowie umysłowe Jezusa: czy był szalony?)[5][6].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Charles Binet-Sanglé: La folie de Jésus. T. 1–4. Paris: A. Maloine, 1908–1915. LCCN 08019439. OCLC 4560820. (fr.).
  2. ↑ a b c Душевнобольной? (по Ж. Мелье, А. Винэ-Санге и Я. Минцу). W: Иосиф Аронович Крывелёв: Христос: миф или действительность?. Moskwa: Редакция „Общественные науки и современност”, 1987. OCLC 489786020. (ros.).
  3. ↑ a b c Mentally Ill (according to J. Meslier, A. Binet-Sanglé and Ya. Mints). W: Iosif Aronovich Kryvelev: Christ: Myth or Reality?. Moskwa: „Social Sciences Today” Editorial Board, 1987, seria: Religious studies in the USSR; ser. 2. LCCN 87157196. OCLC 64860072. (ang.).
  4. ↑ a b c Daniel-Rops: Dzieje Chrystusa. Zofia Starowieyska-Morstinowa (tłum.). Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1968, s. 305. OCLC 749280287.
  5. ↑ a b c d e f g Don Havis. An Inquiry into the Mental Health of Jesus: Was He Crazy?. „Secular Nation”, kwiecień-czerwiec 2001. Minneapolis: Atheist Alliance Inc. ISSN 1530-308X. (ang.). 
  6. ↑ a b c d e f g Don Havis: Eine Untersuchung der geistigen Gesundheit Jesu. War er verrückt?. Internationaler Bund der Konfenssionslosen und Atheisten (IBKA). [dostęp 2020-04-09]. (niem.).
  7. ↑ C.S. Lewis: Mere Christianity. New York: The MacMillan Company, 1960, s. 40. ISBN 978-00-20868-30-9. LCCN 84020027. OCLC 1016105862. (ang.).
  8. ↑ The Divinity of Christ. W: Peter Kreeft: Fundamentals of the Faith: Essays in Christian Apologetics. San Francisco: Ignatius Press, 1988, s. 59. ISBN 0-89870-202-X. [dostęp 2019-03-15]. (ang.).
  9. ↑ Charles Binet-Sanglé: La folie de Jésus. T. 2. Paris: A. Maloine, 1910, s. 393. (fr.).
  10. ↑ a b Alan Gettis. The Jesus delusion: A theoretical and phenomenological look. „Journal of Religion and Health”. 2 (26), s. 131–136, czerwiec 1987. Springer Nature. DOI: 10.1007/BF01533683. ISSN 0022-4197. PMID: 24301876. OCLC 4643399839. JSTOR: 27505915. (ang.). 
  11. ↑ William Hirsch: Religion and Civilization: The Conclusions of a Psychiatrist. New York: Truth Seeker Company, 1912, s. 103. LCCN 12002696. OCLC 39864035. (ang.).
  12. ↑ Charles Binet-Sanglé: La folie de Jésus. T. 4. Paris: A. Maloine, 1915, s. 155, 325. (fr.).
  13. ↑ William Hirsch: Religion and Civilization: The Conclusions of a Psychiatrist. New York: Truth Seeker Company, 1912, s. 115–121. LCCN 12002696. OCLC 39864035. (ang.).
  14. ↑ Oskar Panizza. Christus in psicho-patologischer Beleuchtung. „Zürcher Diskuszjnonen”. 1 (5), s. 1–8, 1898. OCLC 782007054. (niem.). 
  15. ↑ Jürgen Müller: Oskar Panizza: Versuch einer immanenten Interpratation. Würzburg: 1990, s. 248–256. OCLC 923572143. (niem.).
  16. ↑ Rolf Düsterberg: Die gedrukte Freiheit: Oskar Panizza und die Zürcher Diskussjonen. Frankfurt am Main, New York: P. Lang, 1988, s. 40–91. ISBN 3-8204-0288-8. (niem.).
  17. ↑ Georg Lomer: Jesus Christus vom Standpunkte des Psychiaters. Bamberg: Handels-Druckerei, 1905. OCLC 31247627. (niem.).
  18. ↑ Я.В. Минц: Иисус Христос как тип душевнобольного. W: Клинический архив гениальности и одарённости (эвропатологии). Григорий Сегалин (red.). T. 3. Leningrad: Практическая медицина, 1927, s. 243–252. (ros.).
  19. ↑ Андрей Краснящих: Гениальность как помешательство. Независимая Газета, 2019-09-27. [dostęp 2019-06-20]. (ros.).
  20. ↑ Irina Sirotkina: Diagnosing Literary Genius: A Cultural History of Psychiatry in Russia, 1880–1930. Baltimore, Md: Johns Hopkins University Press, 2002, s. 169. ISBN 978-0-8018-7689-9. (ang.).
  21. ↑ William Sargant. The movement in psychiatry away from the philosophical. „The Times”, s. 14, 22 sierpnia 1974. ISSN 0140-0460. Cytat: „...być może sam Jezus Chrystus mógłby powrócić do swojego ciesielstwa po poddaniu się leczeniu psychiatrycznemu nowoczesnymi metodami”. 
  22. ↑ Raj Persaud: A madman can look a lot like a messiah: There is no easy way for cult followers to tell if their leader is sane.. The Independent, 27 kwietnia 1993. [dostęp 2018-10-25]. Cytat: „Dwa tysiące lat temu Jezus otrzymał koronę cierniową. Dzisiaj mesjanizm ma terapię elektrowstrząsową”.
  23. ↑ Georges Berguer: Quelques traits de la vie de Jésus: au point de vue psychologique et psychanalytique. Genève, Paris: Edition Atar, 1920. OCLC 417009760. (fr.).
  24. ↑ Georges Berguer: Some aspects of the life of Jesus from the psychological and psycho-analytic point of view. Eleanor Stimson Brooks, Van Wyck Brooks (tłum.). New York: Harcourt, Brace and Co., 1923. LCCN 23012901. OCLC 2628145. (ang.).
  25. ↑ Władysław Witwicki: Dobra Nowina według Mateusza i Marka. Warszawa: PWN, 1958. OCLC 647266014.
  26. ↑ Jan Szmyd: Psychologiczny obraz religijności i mistyki. Z badań psychologów polskich. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej, 1996, s. 197. ISBN 83-86841-54-0.
  27. ↑ Karina Jarzyńska: Świeckie przekłady biblijne na język polski w XX wieku: Władysław Witwicki, Artur Sandauer i Czesław Miłosz. Kraków: Uniwersytet Jagielloński Wydział Filozoficzny, 2008, s. 36. [dostęp 2021-01-08].
  28. ↑ Karina Jarzyńska: Jezus jako egocentryczny schizotymik. Racjonalista.pl, 2008-04-10. [dostęp 2018-07-27]. (pol.).
  29. ↑ a b Amadeusz Citlak. Psychobiography of Jesus Christ in view of Władysław Witwicki’s theory of cratism. „Journal for Perspectives of Economic Political and Social Integration”. 21 (1–2), s. 155–184, grudzień 2015. Towarzystwo Naukowe KUL. DOI: 10.2478/pepsi-2015-0007. ISSN 2300-0945. OCLC 998362074. [dostęp 2022-09-21]. (ang.). 
  30. ↑ Amadeusz Citlak: Relacje społeczne świata antycznego w świetle teorii kratyzmu. Psychologia historyczna w szkole lwowsko-warszawskiej. Warszawa: Instytut Psychologii PAN, 2016, s. 61–62. ISBN 978-83-939589-7-9.
  31. ↑ Amadeusz Citlak. The Lvov-Warsaw School: The forgotten tradition of historical psychology. „History of Psychology”. 19 (2), s. 105–124, 2016. American Psychological Association. DOI: 10.1037/hop0000029. ISSN 1093-4510. OCLC 6029347169. (ang.). 
  32. ↑ Jan Szmyd: Psychologiczny obraz religijności i mistyki. Z badań psychologów polskich. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej, 1996, s. 197. ISBN 83-86841-54-0. Cytat: „Komentarz do Dobrej Nowiny dotyczy także, w mniejszym stopniu, innych postaci Ewangelii (Jana Chrzciciela, apostołów). W całości stanowi oryginalną, jedyną w swoim rodzaju – jeśli chodzi o polską literaturę psychologiczną – próbę interpretacji podmiotowej genezy chrześcijaństwa, cenną ze względu na walory poznawcze i nader interesującą z metodologicznego punktu widzenia”.
  33. ↑ Andrzej Nowicki: Witwicki. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1982, s. 90. ISBN 83-214-0301-8. Cytat: „Doniosłe znaczenie dla polskiego religioznawstwa ma także dokonany przez Witwickiego przekład dwóch ewangelii z obszernym komentarzem, zawierającym analizę psychologiczną tekstu, połączoną z historyczną, socjologiczną, prawną oraz językową interpretacją faktów i wydarzeń”.
  34. ↑ Teresa Rzepa: Psychologia Władysława Witwickiego. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 1991, s. 205. ISBN 83-232-0332-6. Cytat: „Najwięcej głosów krytycznych (poza Psychologią) otrzymały: przekład Dobrej Nowiny według Mateusza i Marka oraz Wiara oświeconych”.
  35. ↑ Władysław Smereka. Prof. Witwicki jako tłumacz Ewangelii. „Ruch Biblijny i Liturgiczny”. T. 14. (3–4), s. 114–120, 1961. Kraków: Polskie Towarzystwo Teologiczne. DOI: 10.21906/rbl.2817. ISSN 0209-0872. [dostęp 2024-03-07]. 
  36. ↑ Kratyczny wizerunek Jezusa Chrystusa. W: Amadeusz Citlak: Relacje społeczne świata antycznego w świetle teorii kratyzmu. Psychologia historyczna w szkole lwowsko-warszawskiej. Warszawa: Instytut Psychologii PAN, 2016, s. 56–65. ISBN 978-83-939589-7-9.
  37. ↑ Władysław Witwicki: Dusze chore. Warszawa: Czytelnik, 1948, s. 16–17. OCLC 749181111.
  38. ↑ Władysław Witwicki: Wiara oświeconych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1959, s. 298. LCCN 62042017. OCLC 716280433.
  39. ↑ Jan Szmyd: Psychologiczny obraz religijności i mistyki. Z badań psychologów polskich. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej, 1996, s. 190. ISBN 83-86841-54-0.
  40. ↑ Antoni Kępiński: Rytm życia. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2001, s. 153. ISBN 83-08-03120-X.
  41. ↑ Antoni Kępiński: Rytm życia. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2001, s. 219. ISBN 83-08-03120-X.
  42. ↑ Antoni Kępiński: Rytm życia. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2001, s. 226. ISBN 83-08-03120-X.
  43. ↑ Antoni Kępiński: Rytm życia. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2001, s. 212. ISBN 83-08-03120-X.
  44. ↑ Antoni Kępiński: Schizofrenia. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2001, s. 220. ISBN 83-08-03106-4.
  45. ↑ Antoni Kępiński: Schizofrenia. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2001, s. 161. ISBN 83-08-03106-4.
  46. ↑ a b Antoni Kępiński: Schizofrenia. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2001, s. 138. ISBN 83-08-03106-4.
  47. ↑ Anthony Storr: Feet of Clay; Saints, Sinners, and Madmen: A Study of Gurus. New York: Free Press, 1996. ISBN 0-684-82818-9. (ang.).
  48. ↑ Obituary: Anthony Storr. The Telegraph, 2001-03-21. [dostęp 2019-08-25]. (ang.).
  49. ↑ Feet Of Clay: The Power and Charisma of Gurus. Storytel. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-12-27)]. (ang.).
  50. ↑ Anthony Storr: Feet of Clay; Saints, Sinners, and Madmen: A Study of Gurus. New York: Free Press Paperbacks, 1997, s. 142. ISBN 0-684-83495-2. [dostęp 2019-11-04]. (ang.).
  51. ↑ Anthony Storr: Kolosy na glinianych nogach. Studium guru. Przemysław Prokopiuk, Jan Sieradzan (tłum.). Warszawa: Wydawnictwo W.A.B., 2009, s. 198. ISBN 978-83-7414-651-7.
  52. ↑ Anthony Storr: Feet of Clay; Saints, Sinners, and Madmen: A Study of Gurus. New York: Free Press Paperbacks, 1997, s. 143–146. ISBN 0-684-83495-2. [dostęp 2019-11-04]. (ang.).
  53. ↑ Anthony Storr: Kolosy na glinianych nogach. Studium guru. Przemysław Prokopiuk, Jan Sieradzan (tłum.). Warszawa: Wydawnictwo W.A.B., 2009, s. 199–204. ISBN 978-83-7414-651-7.
  54. ↑ a b I parę refleksji o religiach. W: Robert M. Sapolsky: Kłopot z testosteronem i inne eseje z biologii ludzkich tarapatów. Małgorzata Guzowska-Dąbrowska (tłum.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012, s. 223–270. ISBN 978-83-01-17260-2.
  55. ↑ a b c Circling the Blanket for God. W: Robert M. Sapolsky: The Trouble with Testosterone: and Other Essays on the Biology of the Human Predicament. New York: A Touchstone Book, Simon & Schuster, 1998, s. 248, 249, 251. ISBN 978-0-684-83409-2. (ang.).
  56. ↑ I parę refleksji o religiach. W: Robert M. Sapolsky: Kłopot z testosteronem i inne eseje z biologii ludzkich tarapatów. Małgorzata Guzowska-Dąbrowska (tłum.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012, s. 237. ISBN 978-83-01-17260-2.
  57. ↑ a b c d Evan D. Murray, Miles G. Cunningham, Bruce H. Price. The Role of Psychotic Disorders in Religious History Considered. „Journal of Neuropsychiatry and Clinical Neurosciences”. 4 (24), s. 410–426, 2012. American Neuropsychiatric Association. DOI: 10.1176/appi.neuropsych.11090214. ISSN 1545-7222. PMID: 23224447. OCLC 823065628. [dostęp 2019-12-27]. (ang.). 
  58. ↑ Vivian B. Lord: Suicide by Cop – Inducing Officers to shoot: Practical Direction for Recognition, Resolution, and Recovery. New York: Loose Leaf Law Publications, 2004. ISBN 1-889031-60-7. LCCN 2004004131. OCLC 54487570. (ang.).
  59. ↑ Emily A. Keram, Brien J. Farrell: Suicide by Cop: Issues in Outcome and Analysis. W: Donald C. Sheehan, Janet I. Warren: Suicide and Law Enforcement. Washington D.C.: FBI Behavioral Science Unit, 2001, s. 587–599. OCLC 4769493297.
  60. ↑ Ann Ruth Willner: The Spellbinders: Charismatic Political Leadership. New Haven, Connecticut: Yale University Press, 1984. ISBN 0-300-02809-1. LCCN 83005914. OCLC 760468692. (ang.).
  61. ↑ Jacek Bolewski SJ: Mistyka miłosierdzia w „Idiocie” F. Dostojewskiego. Deon.pl, 2009-10-05. [dostęp 2018-07-29]. (pol.).
  62. ↑ a b Marco Vannini: Nietzsche i Jezus (2). Racjonalista.pl, 2003-10-01. [dostęp 2020-04-09]. (pol.).
  63. ↑ Michaił Bułhakow: Mistrz i Małgorzata. Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA, 2007, s. 35, 46. ISBN 978-83-7495-329-0.
  64. ↑ Andrzej Szwatoński: Judasz i Piłat. Literackie próby rehabilitacji. (7). Racjonalista.pl, 2009-06-23. [dostęp 2018-07-27]. (pol.).
  65. ↑ Rodrigo García. Golgota Picnic. „Gazeta Wyborcza”, s. 20–23, 2014-06-28. ISSN 0860-908X. 
  66. ↑ Надежда Дождикова. Чем был недоволен Берлиоз? О романе М. А. Булгакова „Мастер и Маргарита” и „проблеме Христа”. „Нева”. 7, 2009. ISSN 0130-741X. [zarchiwizowane z adresu 2018-11-07]. (ros.). 
  67. ↑ Stanisław Lem: Śledztwo. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1959.
  68. ↑ Stanisław Lem: Śledztwo. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2001, s. 179–180. ISBN 83-08-03108-0.
  69. ↑ Stanisław Lem: Śledztwo. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2001, s. 143. ISBN 83-08-03108-0.
  70. ↑ Stanisław Lem: Śledztwo. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2001, s. 145. ISBN 83-08-03108-0.
  71. ↑ Stanisław Lem: Śledztwo. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2001, s. 188. ISBN 83-08-03108-0.
  72. ↑ Zbigniew Hołdys: Molier. Patronite.pl, 2023-04-23. [dostęp 2024-07-04].
  73. ↑ Differential Diagnosis on Jesus – House MD. YouTube, 2013-05-05. [dostęp 2018-08-11]. (ang.).
  74. ↑ Mk 3,21 (Biblia Warszawska, 1975).
  75. ↑ Uwagi historyczne. W: Antoni Kępiński: Schizofrenia. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2001, s. 11. ISBN 83-08-03106-4.
  76. ↑ J 10,20 (Biblia Warszawska, 1975).
  77. ↑ J 10,20 (Biblia Tysiąclecia, 1983).
  78. ↑ Justin J. Meggitt. The Madness of King Jesus: Why was Jesus Put to Dead, but his Followers not?. „Journal of the Study of The New Testament”. 29 (4), s. 379–413, 1 czerwca 2007. Londyn: SAGE Publications. DOI: 10.1177/0142064X07078990. ISSN 0142-064X. [dostęp 2024-08-13]. (ang.). 
  79. ↑ Justin J. Meggitt: The Madness of King Jesus: The Real Reasons for His Execution. Londyn: I.B. Tauris, 2010. ISBN 978-1-8488-5410-9. (ang.).
  80. ↑ Neil Gofrey: The Madness of King Jesus. Vridar.org, 2016-02-01. [dostęp 2020-05-11]. (ang.).
  81. ↑ Jean Meslier: Le Testament. T. 2. Amsterdam: A la Librairie Étrangère; R.C. Meijer, 1864, s. 42–67. LCCN 74194533. OCLC 827215244. (fr.).
  82. ↑ Walter E. Bundy: The psychic health of Jesus. Nowy Jork: The Macmillan Company, 1922, s. 2–4. LCCN 22005555. OCLC 644667928. (ang.).
  83. ↑ Friedrich Nietzsche, Der Antichrist, § 31, 32.
  84. ↑ Katarzyna Rymarek: Jezus w filozofii Nietzschego (2). Racjonalista.pl, 2008-10-15. [dostęp 2020-04-09].
  85. ↑ Was Jesus disturbed?. W: Paul Kurtz: The Transcendental Temptation: A Critique of Religion and the Paranormal. Buffalo, NY: Prometheus Books, 1986, s. 130–132. ISBN 0-87975-362-5. [dostęp 2024-07-30]. (ang.).
  86. ↑ Was Jesus disturbed?. W: Paul Kurtz: The Transcendental Temptation: A Critique of Religion an the Paranormal. Amherst, NY: Prometheus Books, 2013, s. 173–175. ISBN 978-161614-828-7. [dostęp 2024-07-30]. (ang.).
  87. ↑ a b The Book Your Church Doesn't Want You To Read [PDF]. VDOC.PUB. [dostęp 2023-07-02]. (ang.).
  88. ↑ Andrew Jacob Mattill Jr: Destructive divines. W: The Book Your Church Doesn’t Want You to Read. Tim C. Leedom (red.). Dubuque, Iowa: Kendall/Hunt Pub., 1993, s. 122. ISBN 978-0-8403-8908-4. (ang.).
  89. ↑ Nie mylić z filozofem i prawnikiem Leszkiem Nowakiem (1943–2009), również z Poznania.
  90. ↑ Leszek Nowak: Wielka pomyłka i rozczarowanie wczesnego chrześcijaństwa. opracowanie.eu. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-02-01)].
  91. ↑ Leszek Nowak: Prowokator. opracowanie.eu. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-06-17)].
  92. ↑ Aleksandra Molak (reż.), Mesjasz, [w:] Warszawska Szkoła Filmowa [online], YouTube, 13 marca 2014 [dostęp 2019-10-11] (pol.).
  93. ↑ Leszek Nowak: Prywatna Witryna Internetowa Leszka Nowaka. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-01-19)].
  94. ↑ Ted Jeory: Jesus Christ 'may have suffered from mental health problems’, claims Church of England. Daily Express, 2012-08-28. [dostęp 2019-05-21]. (ang.).
  95. ↑ Albert Schweitzer: Die psychiatrische Beurteilung Jesu: Darstellung und Kritik. Tübingen: J.C.B. Mohr (Paul Siebeck), 1913. LCCN 13021072. OCLC 5903262. (niem.).
  96. ↑ a b Michael Seidel. Albert Schweitzer's MD thesis on Criticism of the medical pathographies on Jesus. „Würzburger medizinhistorische Mitteilungen”. 1 (28), s. 276–300, styczeń 2009. Königshausen & Neumann. ISSN 0177-5227. PMID: 20509445. 
  97. ↑ Walter E. Bundy: The psychic health of Jesus. Nowy Jork: The Macmillan Company, 1922. LCCN 22005555. OCLC 644667928. (ang.).
  98. ↑ Albert Schweitzer: Geschichte der Leben-Jesu-Forschung. Tübingen: J.C.B. Mohr (Paul Siebeck), 1906. LCCN 13021839. OCLC 6104323. (niem.).
  99. ↑ Albert Schweitzer: The Quest of the Historical Jesus. William Montgomery (tłum. na ang.). Londyn: Adam and Charles Black, 1910. OCLC 8003391.
  100. ↑ Dariusz Kot. Jezus zapomniany: prorok apokaliptycznego Królestwa. „Znak”. 12 (691), grudzień 2012. Kraków: Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak”. ISSN 0044-488X. [dostęp 2018-08-22]. (pol.). 
  101. ↑ Agnieszka Krzemińska. Jezus ze słów. „Polityka”. 6 (2995), s. 62–65, 2015-02-04. Warszawa: Polityka Sp. z o.o. S.K.A.. ISSN 0032-3500. 
  102. ↑ Gerd Theissen, Annette Merz, The historical Jesus: a comprehensive guide. Fortress Press. 1998, ISBN 978-08-00631-22-2, tłumaczenie z jęz. niemieckiego: Der historische Jesus: ein Lehrbuch, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 1996. Rozdział 1. The quest of the historical Jesus. s. 1–15.
  103. ↑ John P. Meier. The Present State of the ‘Third Quest’ for the Historical Jesus: Loss and Gain. „Biblica”. 80 (1999), s. 482, 1999. Rzym: Pontificio Istituto Biblico. ISSN 0006-0887. [dostęp 2018-09-20]. (ang.). 
  104. ↑ Albert Schweitzer: Out of My Life and Thoughts. Antje Bultmann Lemke (tłum.). Baltimore, Maryland: Johns Hopkins University Press, 1998, s. 107. ISBN 978-0-8018-6097-3. [dostęp 2024-01-18]. (ang.).
  105. ↑ Cytat za W.W. Miessner SJ: Jung i Biblia. W: Słownik Wiedzy Biblijnej (tyt. ang. The Oxford Companion to the Bible). s. 281.
  106. ↑ E se Gesù si fosse ingannato?. „La Civiltà Cattolica”. 3465, s. 213–225, 5 listopada 1994. ISSN 0009-8167. [dostęp 2021-04-20]. (wł.). 
  107. ↑ Robert Moynihan. Was Jesus Deceived?. „Inside the Vatican”, grudzień 1994. ISSN 1068-8579. [dostęp 2021-04-20]. (ang.). 
  108. ↑ Meet Gary Collins. Gary R. Collins. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-07-03)]. (ang.).
  109. ↑ Psychika Jezusa. Czy Jezus nie był chory psychicznie, gdy twierdził, że jest Synem Boga?. W: Lee Strobel: Sprawa Chrystusa. Andrzej Gandecki (tłum.). Lublin: Pojednanie, 2007, s. 149. ISBN 978-83-60258-07-1.
  110. ↑ Czy był obłąkany?. W: Josh Mcdowell: Więcej niż cieśla. Andrzej Gandecki (tłum.). Kraków: Towarzystwo Krzewienia Etyki Chrześcijańskiej, 1991, s. 23–25. ISBN 83-7024-106-9.
  111. ↑ Philip Schaff: The Person of Christ. New York: American Tract Society, 1913, s. 97. LCCN 13020320. OCLC 589948689.
  112. ↑ Benedykt XVI: Jezus z Nazaretu. Wiesław Szymona (tłum.). T. 1. Kraków: Wydawnictwo M, 2007, s. 34. ISBN 978-83-60725-22-1.
  113. ↑ Olivier Quentin Hyder. On the Mental Health of Jesus Christ. „Journal of Psychology and Theology”. 1 (5), s. 3–12, 1977-12-01. Biola University. DOI: 10.1177/009164717700500101. ISSN 0091-6471. OCLC 7318879878. (ang.). 
  114. ↑ Pablo Martínez, Andrew Sims: Mad or God? Jesus: The healthiest mind of all. Londyn: InterVarsity Press, 2018. ISBN 978-1-783-59606-5. (ang.).
  115. ↑ Andrew Sims: Mad or God? A senior psychiatrist on the mental health of Jesus. Christian Today, 2018-07-17. [dostęp 2018-08-12]. (ang.).
  116. ↑ Francis G. Johann: The Life of Jesus as a Religious Paranoic: The Plausible, Authenticated, Definitive Life of the Historical Jesus Based on the Diagnoses of Three Psychiatrists. Bloomington (Indiana, USA): AuthorHouse, 2010. ISBN 978-1-4490-6863-9. (ang.).
  117. ↑ The Life of Jesus As a Religious Paranoic: The Plausible, Authenticated, Definitive Life of the Historical Jesus Based on the Diagnoses of Three Psychiatrists. Google Książki. [dostęp 2018-07-27]. (ang.).
  118. ↑ The Life of Jesus As a Religious Paranoic: The Plausible, Authenticated, Definitive Life of the Historical Jesus Based on the Diagnoses of Three Psychiatrists. Amazon.com. [dostęp 2018-07-27]. (ang.).

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Zdrowie_psychiczne_Jezusa&oldid=75318067”