Пётр Аляксандравіч Румянцаў-Задунайскі

Пётр Аляксандравіч Румянцаў
руск.: Пётр Румянцев
Партрэт П. А. Румянцава-Задунайскага працы невядомага мастака канца XVIII стагоддзя
Дата нараджэння	4 (15) студзеня 1725
Месца нараджэння	Stroiești (Transnistria)[d], Расійская імперыя
Дата смерці	8 (19) снежня 1796 (71 год)
Месца смерці	Ташань, Расійская імперыя
Месца пахавання	Кіева-Пячэрская лаўра
Бацька	Alexander Rumyantsev[d]
Маці	Maria Rumyantseva[d]
Жонка	Кацярына Міхайлаўна Галіцына[d]
Дзеці	Мікалай Пятровіч Румянцаў, Міхаіл Пятровіч Румянцаў[d] і Сяргей Пятровіч Румянцаў[d]
Альма-матар	Першы кадэцкі корпус[d]
Грамадзянства	Расійская імперыя
Прыналежнасць	Расійская імперыя
Род войскаў	сухапутныя войскі
Званне	генерал-фельдмаршал (1770)
Камандаваў	арміяй
Бітвы/войны	Руска-шведская вайна (1741—1743) Рэйнскі паход (1747—1748) Сямігадовая вайна Руска-турэцкая вайна (1768—1774) Руска-турэцкая вайна (1787—1791)
Узнагароды і званні	Ордэн Святога Андрэя Першазванага Ордэн Святога Георгія I ступені Ордэн Святога Уладзіміра I ступені Ордэн Святога Аляксандра Неўскага Ордэн Святой Ганны Ордэн Чорнага арла Залатая зброя «За адвагу» з дыяментамі Лаўровы вянок з алмазамі Алейны вянок з алмазамі
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Граф (з 1744) Пётр Аляксандравіч Румянцаў-Задунайскі (4 (15) студзеня 1725, Масква/Строенцы — 8 (19) снежня 1796, сяло Ташань, Зенькаўскі павет, Палтаўская губерня) — рускі ваенны і дзяржаўны дзеяч, які на працягу валарадарання Кацярыны II (1761—1796) кіраваў Маларосіяй. Падчас Сямігадовай вайны камандаваў узяццем Кольберга. За перамогі над туркамі пры Ларзе, Кагуле і інш., якія прывялі да заключэння Кючук-Кайнарджыйскага міру, ганараваны тытулам «Задунайскі». У 1770 годзе атрымаў чын генерал-фельдмаршала. Астатак жыцця правёў у сваіх шматлікіх памесцях, упрыгожваннем якіх нястомна займаўся: Гомелі, Вялікай Тапалі, Качанаўцы, Вішаньках, Ташані, Троіцкім-Кайнарджы. Пакінуў каштоўныя працы па ваеннай навуцы.

Кавалер ордэнаў расійскіх Святога апостала Андрэя Першазванага (9 лютага 1762 года), Святога Георгія 1-га класа (27 ліпеня 1770 года), Святога Уладзіміра 1-й ступені (22 верасня 1782 года), Святога Аляксандра Неўскага (18 жніўня 1759 года), Святой Ганны (9 лютага 1762 года) і прускага Чорнага арла (1776 год). Ганаровы член Імператарскай Акадэміі навук і мастацтваў (1776 год).

Біяграфія

Сям’я, раннія гады

Прадстаўнік старажытнага роду Румянцавых. Па адной з версій, нарадзіўся ў сяле Строенцы (цяпер Прыднястроўе), дзе яго маці, графіня Марыя Андрэеўна Румянцава (у дзявоцтве — Мацвеева), часова жыла, чакаючы вяртання мужа генерал-аншэфа А. І. Румянцава, які ездзіў у Турцыю па даручэнні цара Пятра I (у гонар якога і быў названы). У некаторых біяграфіях палкаводца гэтую версію называюць легендарнай, а месцам нараджэння палкаводца паказваецца Масква. Яго прадзедам па матчынай лініі быў вядомы дзяржаўны дзеяч А. С. Мацвееў. Марыя Андрэеўна Матвеева, па сведчаннях шэрагу сучаснікаў, была палюбоўніцай Пятра I. Хроснай маці будучага палкаводца стала імператрыца Кацярына I.

У дзесяцігадовым узросце быў запісаны радавым у лейб-гвардыі Праабражэнскі полк. Да 14 гадоў жыў у Маларосіі і атрымліваў хатнюю адукацыю пад кіраўніцтвам свайго бацькі, а таксама мясцовага педагога Цімафея Міхайлавіча Сенютовіча. У 1739 годзе прызначаны на дыпламатычную службу і залічаны ў склад рускага пасольства ў Берліне. Апынуўшыся за мяжой, стаў весці разгульны лад жыцця, таму ўжо ў 1740 годзе за «мантацтва, ленасць і задзірства» быў адкліканы і залічаны ў Сухапутны шляхецкі корпус.

У корпусе Румянцаў правучыўся толькі 2 месяцы, набываючы сабе вядомасць няўседлівага і схільнага да свавольстваў кадэта, а затым пакінуў яго, карыстаючыся адсутнасцю бацькі. Загадам генерал-фельдмаршала Мініха Румянцаў быў адпраўлены ў дзеючую армію ў чыне падпаручніка.

Пачатак ваеннай кар’еры

Першым месцам службы Пятра Аляксандравіча стала Фінляндыя, дзе ён удзельнічаў у руска-шведскай вайне 1741-1743 гадоў. Вызначыўся ва ўзяцці Гельсінгфорса. У 1743 годзе ў чыне капітана сваім бацькам быў пасланы ў Пецярбург з весткай аб заключэнні Абаскага мірнага дагавора. Імператрыца Лізавета Пятроўна пры атрыманні гэтага данясення зрабіла юнака адразу палкоўнікам і прызначыла камандзірам Варонежскага пяхотнага палка. Таксама ў 1744 годзе яна ўзвяла яго бацьку — генерал-аншэфа і дыпламата Аляксандра Іванавіча Румянцава, — які прымаў удзел у складанні дагавора, у графскую годнасць разам з нашчадкамі. Такім чынам, Пётр Аляксандравіч стаў графам.

Аднак, нягледзячы на гэта, ён працягваў вясёлую жыццё так, што яго бацька пісаў: «мне прыйшло да таго: або вушы свае зашыць і кепскіх дзеянняў вашых не чуць, ці адрачыся ад вас…». У гэты перыяд Румянцаў ажаніўся з князёўнай К. М. Галіцынай.

У 1748 годзе прымае ўдзел у паходзе корпуса Рапніна на Рэйн (у ходзе вайны за аўстрыйскую спадчыну 1740-1748 гадоў. Пасля смерці бацькі ў 1749 годзе ўступіў у валоданне ўсёй уласнасцю і пазбавіўся ад легкадумных паводзін.

Сямігадовая вайна

Генерал Румянцаў

Да пачатку Сямігадовай вайны Румянцаў меў ужо чын генерал-маёра. У складзе рускіх войскаў пад камандаваннем С. Ф. Апраксіна ён у 1757 годзе прыбыў у Курляндыю. 19 (30) жніўня вызначыўся ў бітве пры Грос-Егерсдорфе. Яму было даручана кіраўніцтва рэзервам з чатырох пяхотных палкоў — Грэнадзёрскага, Траецкага, Варонежскага і Наўгародскага, — які размяшчаўся па іншы бок лесу і аблямоўваў Егерсдорфскае поле. Бітва працягвалася з пераменным поспехам, і калі рускі правы фланг пад ўдарамі прусакоў пачаў адступаць, Румянцаў без загаду па ўласнай ініцыятыве кінуў свой свежы рэзерв супраць левага фланга прускай пяхоты.

А. Ц. Болатаў, які ўдзельнічаў у гэтай бітве пазней пісаў пра гэта: «Гэтыя свежыя палкі не сталі доўга марудзіць, але даўшы залп, з крыкам „ура“ кінуліся прама на штыкі супраць непрыяцеляў, і гэта вырашыла наш лёс і зрабіла жаданую перамену». Такім чынам, ініцыятыва Румянцава абумовіла пералом у бітве і перамогу рускіх войскаў. Кампанія 1757 на гэтым завяршылася і руская армія была адведзена за Нёман. У наступным годзе Румянцаву было прысвоена званне генерал-паручніка, і ён узначаліў дывізію.

У студзені 1758 калоны Салтыкова і Румянцава (30000) выйшлі ў новы паход і занялі Кёнігсберг, а ўслед затым і ўсю Усходнюю Прусію. Улетку конніца Румянцава (4000 шабель) прыкрывала манеўры рускіх войскаў у Прусіі, і яе дзеянні былі прызнаныя ўзорнымі. У бітве пры Царндорфе Румянцаў непасрэднага ўдзелу не прымаў, аднак пасля бітвы, прыкрываючы адыход Фермара у Памеранію, 20 спешаных драгунскіх і конна-грэнадзерскіх эскадронаў атрада Румянцава затрымалі на цэлы дзень 20000-ы прускі корпус ля Пас Круга.

У жніўні 1759 года Румянцаў са сваёй дывізіяй удзельнічаў у Кунерсдорфскай бітве. Дывізія размяшчалася ў цэнтры рускіх пазіцый, на вышыні Вялікі Шпіц. Менавіта яна стала адным з галоўных аб’ектаў атакі прускіх войскаў пасля змятага імі левага флангу рускіх. Дывізія Румянцава, аднак, нягледзячы на моцны артылерыйскі абстрэл і націск цяжкай кавалерыі Зейдліца (лепшыя сілы прусакоў), адбівала шматлікія атакі і перайшла ў штыхавую контратаку, якую ўзначаліў асабіста Румянцаў. Гэты ўдар адкінуў войска Фрыдрыха, і яно стала адступаць, гнанае кавалерыяй. Падчас уцёкаў Фрыдрых страціў сваю трохвуголку, якая цяпер захоўваецца ў Дзяржаўным Эрмітажы. Прускія войскі панеслі цяжкія страты, у тым ліку была знішчана кавалерыя Зейдліца. Бітва пры Кунерсдорфе вылучыла Румянцава ў лік лепшых камандзіраў рускай арміі, за яго ён быў узнагароджаны ордэнам Святога Аляксандра Неўскага.

Апошняя буйная падзея Сямігадовай вайны, у якой удзельнічаў Румянцаў — аблога і ўзяцце Кольберга. 5 жніўня 1761 Румянцаў з 18 тысячамі рускіх войскаў асобна ад астатняй іх часткі падышоў да Кольберга і атакаваў ўмацаваны лагер прынца Вюртэмбергскага (12 тысяч чалавек), прыкрывалі падыходы да горада. Узяццем лагера Румянцаў пачаў аблогу Кольберга. Дапамогу ў блакадзе горада яму аказваў Балтыйскі флот. Аблога доўжылася 4 месяцы і скончылася 5 (16) снежня капітуляцыяй гарнізона. На працягу гэтага часу перад якія асуджаюць паўставала вялікая колькасць цяжкасцяў з-за значнай моцы абароны крэпасці і прускіх партызан, якія дзейнічалі ў рускім тыле. Рускі ваенны савет за гэтыя 4 месяцы тры разы прымаў рашэнне аб зняцці блакады, такую ж рэкамендацыю даваў і галоўнакамандуючы рускімі войскамі А. Бутурлін, і толькі непахісная пазіцыя Румянцава дазволіла давесці яе да канца. Пасля перамогі было ўзята 3000 палонных, 20 сцягоў, 173 гарматы. Аблога Кольберга была таксама апошнім баявым поспехам ўсёй расійскай арміі ў Сямігадовую вайну. У ходзе аблогі Кольберга ўпершыню ў гісторыі рускага ваеннага мастацтва былі выкарыстаныя элементы тактычнай сістэмы «калона — рассыпны строй».

Сямігадовая вайна аказала велізарны ўплыў на далейшы лёс Румянцава, абумовіла яго далейшы кар’ерны рост. Пасля яе аб Румянцавым загаварылі як пра вайскаводцы еўрапейскага ўзроўню. Тут ён паказаў сябе таленавітым военачальнікам, тут ужыў на практыцы свае ідэі па развіцці тактыкі і кіравання войскамі, якія затым будуць пакладзены ў аснову яго прац па ваеннаму мастацтву і яго далейшых перамог. У ходзе гэтай вайны па ініцыятыве Румянцава была паспяхова ажыццёўлена стратэгія мабільнай вайны, падчас якой стаўка была зробленая не на аблогу і ўзяцце крэпасцяў як раней, а на вядзенне хуткаснай манеўранай вайны. Пасля гэтая стратэгія была ўзятая на ўзбраенне Суворавым.

Румянцаў ў 1762—1764 гадах

Неўзабаве пасля ўзяцця Кольберга памерла імператрыца Лізавета Пятроўна, і на трон уступіў Пётр III, вядомы сімпатыямі да Прусіі і Фрыдрыха II. Ён вывеў рускія войскі, якія ўжо амаль атрымалі поўную перамогу над прусамі, і вярнуў прускаму каралю заваяваныя землі. Пётр III узнагародзіў П. А. Румянцава ордэнамі Святой Ганны і Андрэя Першазванага і прысвоіў яму чын генерал-аншэфа. Даследчыкі мяркуюць, што імператар планаваў паставіць Румянцава на кіруючае месца ў планаваным ім паходзе на Данію.

Калі імператрыца Кацярына II уступіла на пасад, Румянцаў, мяркуючы, што яго кар’ера скончана, падаў прашэнне аб адстаўцы. Кацярына ўтрымала яго на службе, і ў 1764, пасля звальнення з пасады гетмана Разумоўскага, прызначыла генерал-губернатарам Маларосіі, даўшы яму шырокую інструкцыю, па якой ён павінен быў садзейнічаць больш цеснаму злучэнню Маларосіі з Расіяй у дачыненні адміністрацыйным.

Генерал-губернатар Маларосіі

У 1765 годзе прыбыў у Маларосію і, аб’ехаўшы яе, прапанаваў маларасійскай калегіі вырабіць «генеральны вопіс» Маларосіі. Так паўстаў знакаміты Румянцаўскі вопіс. У 1767 годзе была склікана ў Маскве камісія для складання ўкладання. Розныя класы маларасійскага народа таксама павінны былі паслаць у яе сваіх прадстаўнікоў. Палітыка Кацярыны II, якую праводзіў Румянцаў, прымушала баяцца, што ў камісіі могуць быць заяўлены просьбы аб захаванні маларасійскіх прывілеяў; таму ён старанна сачыў за выбарамі і складаннем наказаў, умешваўся ў іх і патрабаваў суровых мер, як гэта было, напрыклад, пры выбары дэпутата ад шляхецтва ў Нежыне. Пасля заканчэння руска-турэцкай вайны 1768—1774 гадоў стаў намеснікам у Маларосіі і Слабодска-Украінскай губерні, камандуючым Украінскай дывізіі, галоўнакамандуючым армейскай кавалерыі і ганаровым палкоўнікам, г. зн. шэфам Ваеннага Ордэна кірасірскага палка.

Удзел у руска-турэцкіх войнах 1768—1774 і 1787—1791

Бюст Румянцава ў Міхайлаўскім замку

У 1768 годзе, калі ўспыхнула турэцкая вайна, быў прызначаны камандуючым другой арміяй, якая закліканая была толькі ахоўваць рускія мяжы ад набегаў крымскіх татараў. Але неўзабаве імператрыца Кацярына, незадаволеная марудлівасцю князя А. М. Галіцына, які камандаваў 1-й дзеючай арміяй, і не ведаючы, што яму ўдалося ўжо разбіць туркаў і авалодаць Хатынам і Ясамі, прызначыла на яго месца Румянцава.

Нягледзячы на свае параўнальна слабыя сілы і недахоп харчавання, ён вырашыў дзейнічаць наступальна. Першая рашучая бітва адбылася 7 ліпеня 1770 года пры Ларзе, дзе Румянцаў з 25-тысячным войскам разбіў 80-тысячным турэцка-татарскі корпус. Яшчэ больш праславіла яго імя перамога, здабытая ім 21 ліпеня над у дзесяць разоў мацнейшым непрыяцелем пры Кагуле, якая ўзнясла Румянцава ў шэраг першых палкаводцаў XVIII стагоддзя. Чын генерал-фельдмаршала быў узнагародай гэтага знакамітага подзвігу. За Кагул імператрыца 27 ліпеня (7 жніўня) 1770 года узнагародзіла генерал-аншефа графа Пётра Аляксандравіча Румянцава ордэнам Св. Георгія 1 ступені.

Пасля гэтай перамогі Румянцаў ішоў па пятах непрыяцеля і паслядоўна заняў Ізмаіл, Кілію, Акерман, Браілаў, Ісакчу. Сваімі перамогамі адцягнуў галоўныя сілы турак ад Бендэрскай крэпасці, якую 2 месяцы трымаў у аблозе граф Панін, і якую ўзяў штурмам ў ноч на 16 (27) верасня 1770 года года.

У 1771 годзе перанёс ваенныя дзеянні на Дунай, у 1773 годзе, загадаўшы Салтыкову аблажыць Рушчук і паслаўшы да Шумлы Каменскага і Суворава, сам аблажыў Сілістрыю, але, нягледзячы на неаднаразовыя прыватныя перамогі, не мог авалодаць гэтай крэпасцю, гэтак жа, як і Варнай, з прычыны чаго адвёў войска на левы бераг Дуная.

У 1774 годзе з 50-тысячным войскам выступіў супраць 150-тысячнай турэцкай арміі, якая, пазбягаючы бітвы, засяродзілася на вышынях ля Шумлы. Румянцаў з часткай свайго войска абышоў турэцкі стан і адрэзаў візіру паведамленне з Адрыянопалем, што выклікала ў турэцкай арміі такую паніку, што візір прыняў усе мірныя ўмовы. Дык 10 ліпеня 1774 года быў заключаны Кючук-Кайнарджыйскі мір. Менавіта ў гэты дзень імператрыца Кацярына II імянным найвысокім указам загадала генерал-фельдмаршалу графу Пятру Аляксандравічу Румянцаву далучыць да прозвішча яго найменне «Задунайскі» («для праслаўлення небяспечнага пераходу яго праз Дунай») і называцца графам Румянцавым-Задунайскім; даравала грамату з апісаннем яго перамог, фельдмаршальскае жазло з алмазамі («за разумнае палкаводства»), шпагу з алмазамі («за адважнае прадпрыемства»), лаўровы і аліўкавы вянкі, аздобленыя дыяментамі («за перамогі»), і такі ж крыж і зорку ордэна Андрэя Першазванага; падарыла вёску ў Беларусі ў 5 тысячамі душ, 100 тысяч рублёў з кабінета на пабудову дома, сярэбраны сервіз і карціны для ўбранства пакояў. Таксама імператрыца ўвекавечыла перамогі Румянцава помнікамі-абеліскамі ў Царскім Сяле і ў Санкт-Пецярбургу, прапаноўвала яму «заехаць у Маскву на трыумфальнай калясніцы скрозь урачыстыя вароты», але ён адмовіўся.

Познія гады

Сядзіба ў Качанаўцы

У лютым 1779 года ўказам імператрыцы Кацярыны II Румянцаў быў прызначаны намеснікам Курскага і Харкаўскага намесніцтваў, а таксама Маларосіі.

Граф кіраваў падрыхтоўкай адкрыцця Курскага і Харкаўскага намесніцтваў ў 1779 — пачатку 1780 года, пасля вярнуўся ў Маларосію і падрыхтоўваў паступовае ўвядзенне ў ёй агульнарускіх парадкаў, што і здзейснілася ў 1782, з распаўсюджваннем на Маларосіі расійскага адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу і мясцовага ладу. Знаходжанне Румянцава ў Маларосіі спрыяла злучэнню ў яго руках велічэзных зямельных багаццяў, якія часткова былі набыты шляхам куплі, а часткова шляхам даравання.

З пачаткам у 1787 годзе новай руска-турэцкай вайны моцна распаўнелы, маларухомы Румянцаў быў прызначаны камандаваць 2-й арміяй пры галоўнакамандуючым князю Пацёмкіну, які кіраваў суседнімі з Маларосіяй землямі — Наваросіяй. Гэта прызначэнне глыбока абразіла Румянцава, які не лічыў Пацёмкіна прафесійным вайскоўцам. Як адзначае «Вялікая савецкая энцыклапедыя», ён «увайшоў у канфлікт з галоўнакамандуючым Р. А. Пацёмкіным і фактычна ўхіліўся ад камандавання», а «ў 1794 г. намінальна лічыўся галоўнакамандуючым войскам, якое дзейнічала супраць Польшчы, але па хваробе не выязджаў з маёнтка».

Пацёмкін зладзіў так, што ён не мог нічога рабіць: яму не давалі ні войскаў, ні правіянту, ні баявых прыпасаў, ні выпадку змагацца. У 1789 годзе яму надакучыла камандаваць уяўнай арміяй супраць непрыяцеля, якога нельга было адкрыць; ён не знаходзіў магчымасці выйсці з дапамогай якой-небудзь адважнай імправізацыі з кола, у якое яго замкнулі, і стаў прасіць адстаўкі. На гэты раз просьбу паспешліва выканалі. Ён з’ехаў у свой Маларасійскі маёнтак Ташань, дзе пабудаваў сабе палац у выглядзе крэпасці і замкнуўся ў адным пакоі, не выходзячы з яго ніколі. Ён рабіў выгляд, што не пазнае уласных дзяцей, якія жылі ў беднасці, і памёр у 1796 годзе, перажыўшы ўсяго некалькімі днямі Кацярыну.

— К. Валишевский. «Вокруг трона».

Памёр у вёсцы і ў адзіноце. Пахаваны ў Кіева-Пячэрскай Лаўры ў левым клірасе саборнай царквы Успення, якая была ўзарвана падчас Другой сусветнай вайны. Над надмагіллем Румянцава — шэдэўрам рускага класіцызму — працавалі да 1805 года І. П. Мартас і Ж. Тама дэ Тамон. Надпіс на пастаменце абвяшчала: «Уваж, рос! Перад табою труна Задунайскага» (руск.: Внимай, росс! Пред тобою гроб Задунайского).

Шлюб і дзеці

У 1748 годзе ўзяў шлюб з князёўнай Кацярынай Міхайлаўнай] (1724—1779) — дачцэ генерал-фельдмаршала Міхаіла Міхайлавіча Галіцына і Таццяны Барысаўны, народжанай Куракінай. У шлюбе нарадзіліся апошнія прадстаўнікі роду Румянцавых, прычым усе трое па невядомых прычынах засталіся халастымі:

• Міхаіл (1751—1811) — генерал, сенатар, Сапраўдны тайны саветнік.
• Мікалай (1754—1826) — канцлер, мецэнат, заснавальнік Румянцаўскага музея.
• Сяргей (1755—1838) — дыпламат, пісьменнік, арганізатар Румянцаўскага музея ў Пецярбургу.

Ацэнка асобы Румянцава

Г. Р. Дзяржавін
Вадапад

Блажен, когда стремясь за славой
Он пользу общую хранил
Был милосерд в войне кровавой
И самых жизнь врагов щадил;
Благословен средь поздних веков
Да будет друг сей человеков.

«Гэтаму пераможнаму палкаводцу — які перамог, прычым, адных туркаў — можа быць, не хапала іншага тэатра, дзе б ён мог развіць свае стратэгічныя здольнасці, якіх дунайская кампанія не магла асвятліць ў дастатковай ступені», — піша Казімір Валішэўскі.

Пры жыцці і адразу пасля смерці Румянцаў быў ўлюбёным аб’ектам успявання з боку прыдворных паэтаў, і ў першую чаргу Дзяржавіна. Імператар Павел I, які ўступіў на пасад за месяц да скону Румянцава, назваў яго «рускім Цюрэнам» і загадаў свайму двара насіць па ім жалобу тры дні. А. С. Пушкін назваў Румянцава «перуном кагульскіх берагоў», Г. Р. Дзяржавін параўнаў яго з рымскім палкаводцам IV стагоддзя Камілам

У 1799 годзе ў Пецярбургу на Марсавым полі быў усталяваны помнік П. А. Румянцаву, які ўяўляе сабой чорны абеліск з надпісам «Румянцава перамогам» (цяпер знаходзіцца ў Румянцаўскім скверы на Універсітэцкай набярэжнай). У 1811 годзе выдадзены ананімны зборнік «анекдотаў, якія тлумачаць дух фельдмаршала Румянцава». У ім прыводзяцца факты, якія сведчаць, што знакаміты палкаводзец жыва адчуваў ўсе жахі вайны. Тыя ж рысы яго засведчыў і Дзяржавін у страфе оды «Вадаспад», якая адносіцца да Румянцава.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Пётр Аляксандравіч Румянцаў-Задунайскі