Armenia
Armenia[1] (armenieraz: Հայաստան, Hayastan), ofizialki Armeniako Errepublika (armenieraz: Հայաստանի Հանրապետություն, Hayastani Hanrapetut’yun), hego-mendebaldeko Asiako estatu itsasgabea da, hegoaldeko Kaukasian dagoena. 1991 arte sobietar errepublika federatua izan zen. Mugakide ditu Turkia mendebaldean, Georgia iparraldean, Azerbaijan ekialdean, eta Iran eta Azerbaijango Nakhitxevan eskualde autonomoa hegoaldean. 29.743 kilometro koadroko eremua du,[2] eta 2011n 3.018.854 biztanle zituen.[2] Hiriburua Erevan da (1.091.234 biztanle).
Nahiz eta Asian kokatua egon, autore ugarik kulturaz, historiaz eta politikaz Europako zatitzat hartzen dute.[3][4] Nazioarteko 45 erakundeko kide da, hala nola, NBE, Europako Kontseilua eta Estatu Burujabeen Erkidegoa. Frankofoniaren Nazioarteko Elkarteko kide ere bada.[5]
Ondare historiko aberatsekoa, munduko zibilizazio zaharrenetakoa da. Konstituzioaren arabera estatu sekularra den arren, kristautasunak garrantzi handia izan du Armenian, estatu-erlijio izendatu zuen munduko lehen estatua izan baitzen 301ean.[6]
Geografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Armenia hegoaldeko Kaukasian dago, Armeniar goi-ordokiaren ipar-ekialdean, Iran eta Asia Txikiko goi-ordokien, Itsaso Beltza eta Transkaukasia eta Mesopotamiako ordokien artean.
Mugak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Mendebaldean eta hego-mendebaldean Turkiarekin du muga, Georgiarekin iparraldean, Azerbaijanekin ekialdean, eta Iranekin eta Azerbaijanen kanpo-lurralde Nakhitxevanekin hegoaldean.
Erliebea
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Oso herrialde menditsua da: batez besteko garaiera 1.800 metrokoa da, eta 1.000 eta 2.500 metro arteko garaieran dago lurraldearen % 76,5. Mendiguneek lurraldearen % 47 hartzen dute, eta goi-ordokiek herena. Aragats (4.095 metro), Kaputiugh (3.904 metro), Azhdahak (3.598 metro) eta Spitaksar (3.555 metro) dira gailurrik garaienak[7]. Sumendiak ugariak dira, hala nola, Aragats eta Porak (2.800 metro). Debed ibaiaren arroila da punturik beherena.
Hidrografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Herrialde osoa Kuraren arroan dago, ibai hori Armenian sartzen ez bada ere. Aras da ibai nagusia, Armenia eta Iranen arteko muga egiten duena. Haren ibaiadar handienak Akhurian, Hrazdan eta Vorotan dira. Iparraldeko ibai batzuk, hala nola, Debed eta Aghstev, zuzen isurtzen dira Kurara[8]. Aitzirarik handiena Sevan da, 1.262,2 kilometro koadroko eremua duena.
Klima
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Klima lehorra eta kontinentala da. Tenperaturak altueraren araberakoak dira. Mediterraneoaren eta Itsaso Beltzaren eragina ez da oso handia, mendiek oztopatzen baitute. Horregatik urtaroen araberako ezberdintasun handiak daude. Armeniako goi-ordokian neguko batez besteko tenperatura 0°Ckoa da eta udakoa 25 °Ckoa. Hala ere goi-ordokiaren lur bolkanikoak uztak jasotzeko ona egiten du lurra.
-
Aragats mendia
-
Kasakh urjauzia
-
-
Ararat probintziako sailak
-
Tsaghkuniats mendigunea, Lori
Historia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Lehen urteak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Lehen Armenia Van aintziraren inguruan egituratu zen K.a. XIII. mende aldera. Asiriarren erasoak jasan ondoren, herri indoeuropar batek inbaditu zuen K.a. VII. mendean. Bertako biztanleriarekin elkartu eta egungo herri armeniarra osatu zuten. Estatu berria mediar, persiar eta mazedoniarren esku egon zen. Seleukotar errege Antioko III.aren agintaldian bi zatitan banatu zen: Armenia Handia eta Armenia Txikia.
Erromatarren konkistak batasuna itzuli zien armeniarrei, Inperio barruko probintzia nahiz erreinu izan baitzen. Tiridate III.aren erreinaldian (294-324), Armenia kristautu egin zen; Gregorio I.a Argi-egilea izan zen lehen apezpikua. 636. urtean arabiarrek konkistatu eta nolabaiteko autonomia gorde bazuten ere, bizantziar eta turkiar seljukidarren arteko guduen ondorioz, XI. mendean, biztanleriaren zati batek erbestera jo eta Krimea, Galitzia eta Ziliziako lurraldeetan Armenia Txikia izeneko estatua sortu zuten (1080). Gurutzadetan parte hartu zuen Armeniak.
XVI. mendean, turkiarrek eta persiarrek erdibanatu zuten Armenia. Turkiarrak mendebaldean egokitu ziren eta irandarrak ekialdean. XIX. mendean, errusiarrek Erevan lurraldea hartu zuten (1828), baina Erzerum aldeak turkiarren esku iraun zuen. Turkiarrek izugarrizko zapalkuntza eta sarraskiak bideratu zituzten armeniar abertzaleen aurka (1894-1896 eta 1915-1916 urteetan nagusiki).
Lehen Mundu Gerra
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Bi milioi armeniar hil zituzten Lehen Mundu Gerran eta bizirik geratu zirenek Turkiak hartutako herria utzi eta erbestera jo behar izan zuten, Armenia sobietarrera nagusiki. Sèvresko Itunean Armeniako estatu burujabea eraiki zedin onartu bazen ere, bertako erabaki guztiak ez ziren indarrean jarri. Mustafa Kemal turkiarraren gudarosteek Kars eta Ardahan hartu zituzten bitartean, boltxebikeek, Mikoian buru, Armeniako errepublika sobietarra aldarrikatu zuten, Erevan lurraldean.
Azken urteak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Sobietar Batasunak perestroika politika abian jarri zuenean, indar handiz nabarmentzen hasi ziren bertako errepublikek lurraldetasunari, hizkuntzari, burujabetasunari eta abarri buruz egiten zituzten eskakizunak. Horrela, 1991. urtean, armeniarrek Sobietar Batasunetik aldentzeko erabakia hartu zuten hauteskundeetan, eta Armenia estatu burujabe eta independente bihurtu zen; Levon Ter-Petrosian izan zen errepublikako lehenengo presidentea. Urte hartan bertan Estatu Burujabeen Batasunean sartu zen, eta 1992an Nazio Batuetako kide egin zen.
Dena dela, independentzia ondoko urteetan arazo asko izan ditu Armeniak. Batetik 1988ko lurrikararen kalteei aurre egin behar zien gobernuak (55.000 lagun hil ziren), eta bestetik 1988an Armenia Azerbaijanekin gerran sartu zen Nagorno-Karabakh lurralde armeniarrak Armeniarekin bat egin nahi zuela eta (biztanleen % 80 armeniarrak ziren). Sobietar Batasunak Nagorno-Karabakheko armeniarren eskakizunak 1989an onartu zituen arren, ez zen konpondu gatazka. Arazo horiek guztiak zirela eta, gobernuaren aurreko oposizioak indar handia hartu zuen. Oposizioko alderdi nagusietako bat Armeniako Federazio Iraultzailea (Dashnakutisun) izan da, Nagorno-Karabakheko gudaroste armeniarrean eragin handia duen alderdia; ez zituen onartu Armeniako gobernuak antolaturiko berrikuntza ekonomikoak, eta Errusiarekiko lotura estuagoa eskatzen zuen. Talde haren eta oposizioko beste batzuen eraginez, dimisioa eman behar izan zuen Kosrov Arutiunian lehen ministroak, eta Grant Bagratian izendatu zuten behin-behineko lehen ministro 1993an.
Urte hartan bertan Armeniak Azerbaijango gudarostea garaitu zuen eta Nagorno-Karabakh eta inguruko lurraldeen gaineko kontrola eskuratu zuen, baina Azerbaijanek energia blokeoa ezarri zion Armeniari eta horrek oso ondorio kaltegarriak izan zituen bertako ekonomian, Armeniak ez baitu lehengai aski. 1994an su-etena izenpetu zuten bi herriek eta Armeniako ekonomiak gora egin zuen —energia blokeoak bere hartan iraun bazuen ere—, baina egoera politikoa oso kaskarra zen. Oposizio nazionalista erradikalak ez zuen onartu konstituzio berriaren sorburu izan zen erreforma politikoen prozesua, presidentearen ahalak areagotzen zituelako konstituzio hark, eta ez zuen onartu, halaber, 1995eko hauteskundeetan aginpidean zegoen alderdiaren garaipena (MNA); nazioarteko behatzaileek ere salatu zituzten hauteskunde haietako nahasmendua eta gorabeherak.
1996ko hauteskundeetan, dena dela, Ter-Petrosianek botoen % 52 lortu zuen eta bera atera zen berriro lehendakari. Ordu arteko norabide politiko beretik segitu zuen harrezkero: liberalizazio ekonomikoaren barruan, enpresak pribatizatzea, oposizioari gogor aurre egitea (Dashnakutisun alderdia debekatu zuen), Iranekin eta Errusiarekin harremanak sendotzea, eta Nagorno-Karabakheko gatazka amaigabeari elkarrizketa bidezko irtenbidea bilatzea. Ter-Petrosian lehendakariaren neurrien kontra agertu ziren gobernuko zenbait kide, eta azkenik 1998an Azerbaijanekiko hitzarmen bat proposatu zuelarik, dimisioa ematera behartu zuten.
1998ko martxoan, ordu arte lehen ministro izandako Robert Kotxarian izendatu zuten estatuburu eta presidente eta Armen Darbiniam, gobernuburu; alderdi komunistak indar handia izan arren, presidentea ez zen alderdi horretakoa eta joera nazionalistako gobernua eratu zen. Bestalde, eta arazo nagusiak Nagorno-Karabakh lurraldearen gerrak ekarri badizkio ere, aipagarriak dira Turkiarekin izandako arazoak, PKK (Langile Kurduen Alderdia) babestu izanaz Turkiako gobernuak Armenia salatu baitu.
Gobernua eta administrazioa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Politika
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Estatu burua errepublikako presidentea da eta sufragio unibertsal bitartez hautatua izaten da. Nazio Asanblada (Azgayin Zhoghov) organo legegile gorena da. 1990ean lehen hauteskunde legegileak egin ziren eta 1991ean hautatu zen lehen presidentea. Azken horrek lehen ministroa izendatzen du, eta hark hautatzen ditu ministroak. 1995ean onartu zen gaur egun indarrean dagoen konstituzioa. Armenia Estatu Independenteen Erkidegoko kidea da.
Banaketa administratiboa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Armenia administratiboki honako 10 probintzia eta estatus bereziko hiri batean banatzen da:
| Probintzia | Hiriburua | Azalera (km²) | Biztanleria † | ||
|---|---|---|---|---|---|
| Aragatsotn | Արագածոտն | Axtarak | Աշտարակ | 2.756 | 132.925 |
| Ararat | Արարատ | Artaxat | Արտաշատ | 2.090 | 260.367 |
| Armavir | Արմավիր | Armavir | Արմավիր | 1.242 | 265.770 |
| Gegharkunik | Գեղարքունիք | Gavar | Գավառ | 5.349 | 235.075 |
| Kotaik | Կոտայք | Hrazdan | Հրազդան | 2.086 | 254.397 |
| Lori | Լոռի | Vanadzor | Վանաձոր | 3.799 | 235.537 |
| Xirak | Շիրակ | Giumri | Գյումրի | 2.680 | 251.941 |
| Siunik | Սյունիք | Kapan | Կապան | 4.506 | 141.771 |
| Tavux | Տավուշ | Ijevan | Իջևան | 2.704 | 128.609 |
| Vajots Dzor | Վայոց Ձոր | Jeghegnadzor | Եղեգնաձոր | 2.308 | 52.324 |
| Erevan | Երևան | – | – | 223 | 1.060.138 |
† 2011eko errolda
Iturriak: Probintzien azalera eta biztanleria.[9]
Atzerriko harremanak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Harreman tirabiratsuak ditu Turkiarekin, Turkiako Gobernuak ukatu egiten baitu armeniar genozidioan izan zuen erantzukizuna. Turkia izan zen 1991n Armeniaren independentzia onartu zuten lehen estatuetako bat, baina 1993an mugak itxi zituen, Nagorno-Karabakheko gerra arrazoitzat aipatuta, eta geroztik blokeoa mantendu du, nahiz eta Turkiako enpresaburuek Armeniako merkatuan sartu ahal izateko presioa egiten duten.[10]
Demografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Biztanleria
[aldatu | aldatu iturburu kodea]2016an Armeniak 3.051.250 biztanle zituen[2], 102,6 biztanle kilometro karratuko dentsitatearekin. Biztanleen % 62,7 bizi da hiriguneetan[2]; beraz, inguru hartako herrialdeetako urbanizazio maila gorena du. Adinari dagokionez, berriz, biztanleria honela banatuta dago: 0-14 urte bitartekoak, % 19; 15-24 urte bitartekoak, % 13,6; 25-54 urte bitartekoak, % 43,4; 55-64 urte bitartekoak, % 13; eta 65 urtetik gorakoak, %11[2]. Bizi itxaropena 74,6 urtekoa da: gizonezkoena, 71,4 urtekoa eta emakumezkoena, 78,3 urtekoa (2016ko zenbatespena)[2].
Banaketa etnikoa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Etniei dagokienez, biztanleria oso homogeneoa da, armeniarrak baitira biztanleen % 97 baino gehiago. Proportzio hori igo egin da, gainera, azken urteetan, Azerbaijango Karabakh Garaia eskualde armeniarraren burujabetasuna zela-eta, Armeniaren eta Azerbaijanen artean piztu zen gerraren ondoren; izan ere, gerraren eraginez, Azerbaijango armeniarrak itzuli egin ziren eta Armeniako azerbaijandarrek ihes egin zuten. Armeniarrez gainera yezidiak (% 1,3) eta errusiarrak (% 0,5) dira Armeniako hurrengo gizatalde nagusiak, baina biztanleria osoaren % 1,5 bakarrik hartzen dute. Bestalde, Armenian bizi diren armeniarrez gainera, beste 8 bat milioi armeniar daude (Armeniakoak bertakoak baino gehiago), Sobietar Batasun ohian, Estatu Batuetan eta beste hainbat herrialdetan sakabanaturik. Karabakh Garaia eskualdean gehiengoa dira.
Hizkuntzak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Armeniera da hizkuntza ofizial bakarra. Yezidiak kurdueraz mintzatzen dira.
Erlijioa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Biztanle gehienak, % 92,6[2], Armeniar Eliza Apostolikoaren kideak dira, ortodoxoak.
Hiri nagusiak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]| Armenia: biztanle gehien duten udalerriak 2011ko errolda[11][12][13][14][15][16][17][18][19][20][21] | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Post. | Izena | Probintzia | Biztanleak | Post. | Izena | Probintzia | Biztanleak | ||
Erevan Giumri |
1 | Erevan | Erevan | 1.060.138 | 11 | Gavar | Gegharkunik | 20.765 | Vanadzor Vagharxapat |
| 2 | Giumri | Xirak | 121.976 | 12 | Goris | Siunik | 20.591 | ||
| 3 | Vanadzor | Lori | 86.199 | 13 | Txarentsavan | Kotaik | 20.363 | ||
| 4 | Vagharxapat | Armavir | 46.540 | 14 | Ararat | Ararat | 20.235 | ||
| 5 | Abovian | Kotaik | 43.495 | 15 | Masis | Ararat | 20.215 | ||
| 6 | Kapan | Siunik | 43.190 | 16 | Axtarak | Aragatsotn | 19.615 | ||
| 7 | Hrazdan | Kotaik | 41.875 | 17 | Artik | Xirak | 19.534 | ||
| 8 | Armavir | Armavir | 29.319 | 18 | Sevan | Gegharkunik | 19.229 | ||
| 9 | Artaxat | Ararat | 22.269 | 19 | Dilijan | Tavux | 17.712 | ||
| 10 | Ijevan | Tavux | 21.081 | 20 | Sisian | Siunik | 14.894 | ||
Ekonomia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]1991n, independentzia lortu zuelarik, Armeniako ekonomia alor nagusia industria zen; industria jarduera oso bizia eta modernoa zeukan, Sobietar Batasuneko kide zenean osaturiko plangintza zentraleko sistemari esker. 1992an barne produktu gordinaren % 46,3 hartzen zuen industriak, eta 1990ean langileen % 41ek ziharduen industrian lanean. 1990eko hamarkadan, ordea, arazo ekonomiko larriak bizi izan zituen Armeniak, 1991n Sobietar Batasunetik aldendu eta ekonomia zentralizatuak hondoa jo zuelako eta, Azerbaijanen kokatutako Karabakh Garaia lurralde armeniarrari buruz izandako gatazka etnikoaren eraginez blokeoa ezarri zitzaiolarik, ezin lortu zituelako industriarako behar zituen gasa eta petrolioa.
Dena dela, 1994. urterako Armeniako gobernuak Nazioarteko Diru Funtsarekin antolaturiko politiken bidez, onera egin zuen ekonomia egoerak; maileguez gainera, aipatzekoa da diasporak egiten zuen ekarpena. Armeniak inflazioaren igoera etetea lortu zuen, eta enpresa handi eta ertainak eta nekazaritzako lurrak pribatizatu zituen. Inflazioa % 10 jaitsi zen eta barne produktu gordina, berriz, % 6 igo. 1995etik aurrera ekonomia hazkundea nabarmena izan zen, eta sektore berriak indartzen hasi ziren (bitxigintza, turismoa, etab.), oraindik ere langabezia arazo handia zen arren.
2016an inflazioa % -0.4koa zen eta langabezia-tasa % 18,1. Zerbitzuen sektoreak BPGaren % 51,3 hartzen zuen, industriak % 29,1 eta nekazaritzak % 19,6 (2016ko zenbatespena). 2013an biztanleriaren % 32 pobreziaren atalasearen azpitik bizi zen[2].
Nekazaritza
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Nekazaritza da herrialdeko hirugarren ekonomia jarduera aipagarriena; barne produktu gordinaren % 21,9 2014an eta langileen % 44,2 2008an[2]. Gai nagusiak garia, patata, tabakoa, barazkiak eta mahatsa dira. Hala ere ez dute ateratzen bertako beharrak asetzeko adinako uzta, eta kanpotik inportatu behar izaten ditu nekazaritzako gai asko. Dena dela, Azerbaijanen blokeoa eta Georgiako gerra zibila zirela medio, eta 1991n lurren pribatizazioa hasi izanaren ondorioz, ekoizpena igo egin zen 1990eko hamarkadaren hasieran.
Industria
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Industria da Armeniako ekonomiaren bigarren jarduera nagusia: barne produktu gordinaren % 31,5 2014an eta langileen % 16,8 2008an[2]. Industrian ekoizten diren gai nagusiak meatzaritzatik ateratakoak (urrea, zinka, kobrea, zilarra) eta eskulanak (makina tresna, motorrak, kimika gaiak) dira. 1991n Azerbaijanek ezarri zion blokeoa zela eta, kalte handiak izan zituen: gas naturala, petrolioa eta beste energia batzuk lortzeko arazo larriak izan zituen Armeniak, eta horren ondorioz 1994an berriro zabaldu zen Armeniako zentral nuklear bakarra, segurtasun neurriak bete gabe, ordea.
Azpiegiturak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Garraioa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Aireportuak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Ikus jatorrizko Wikidatako eskaera eta iturriak.
Armeniar ospetsuak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Tigran Petrosian (1929-1984), xake jokalaria.
- Vahan Sarkisian (1954-), hizkuntzalaria.
- Atom Egoyan (1960-), zinema zuzendaria.
- Ara Malikian (1968-), biolin-jotzailea.
Oharrak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ Nagorno-Karabakh lurraldea kanpo
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- ↑ Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .
- ↑ a b c d e f g h i j The World Factbook: Armenia cia.gov
- ↑ Hans Juergen-Zahorka. How Armenia Could Approach the European Union. LIBERTAS - Europaeisches Institut GmbH (Noiz kontsultatua: 2006-12-23).
- ↑ EUROPE AND ARMENIA. Inside Europe (Noiz kontsultatua: 2006-12-23).
- ↑ «L’Arménie devient membre permanent de la Francophonie» Les Nouvelles d'Arménie 2008-10-20.
- ↑ Armenia first nation to adopt Christianity as a state religion. .
- ↑ Geographic Characteristic of the Republic of Armenia. armstat.am.
- ↑ General Characteristic of the Republic of Armenia. armstat.am.
- ↑ Armstat:Provinces, area and population
- ↑ Beehner, Lionel. Nagorno-Karabakh: The Crisis in the Caucasus. Council on Foreign Relations (Noiz kontsultatua: 2011-01-11).
- ↑ Aragatsotn
- ↑ Tavush
- ↑ Kotayk
- ↑ Vayots Dzor
- ↑ Syunik
- ↑ Shirak
- ↑ Lori
- ↑ Gegharkunik
- ↑ Armavir
- ↑ Ararat
- ↑ Yerevan
Kanpo estekak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Urrutikoetxea, Urtzi, Armenia, berria.eus
- Lafitte, Jacques, Turkia eta Armenia, berria.eus
- Zurutuza, Karlos, Genozidioa gogoan, argia.eus
- Armeniako gobernuaren webgunea (Armenieraz) (Ingelesez)
- (Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.
| Autoritate kontrola |
|
|---|