Ateles
| Ateles | |
|---|---|
| Sailkapen zientifikoa | |
| Klasea | Mammalia |
| Ordena | Primates |
| Familia | Atelidae |
| Subfamilia | Atelinae |
| Generoa | Ateles E. Geoffroy, 1806
|
| Espezieak | |
| Banaketa mapa | |
Armiarma tximinoa edo Ateles (tokiko izenetan maquisapa, marimonda, koatá edo atele), burmuin handia eta mundu zaharreko tximinoen antzekoa den amerikar tximinoen generoa da. Gorputzeko ile gris horixka, beltza, arrea eta gaztainkara daukate. Beheko atalean kolorea argiagoa daukate, eta begiak eraztun zuri batez inguratuta.
Armiarma tximinoa Amerikako primaterik handienetako bat da, soziala da eta talde handitan aurki daiteke. [1]
Primate hauetako zazpi espezie daude, zoritxarrez denak mehatxupean daude; besteak beste, armiarma tximino marroia arrisku larrian dago. Era berean, aipagarria da gatibutzan erraz hazteko duten gaitasuna.[2] Halaber, primate hauek garrantzitsuak dira oihan tropikaletan, funtsezko papera betetzen baitute hazien sakabanaketan. Horren ondorioz, baso-inguruneari lehenera etortzen laguntzen diote, fruituak kontsumitu ostean. [3]
Armiarma izena beraien gorputz-adar eta buztan luzeetatik dator, armiarma-zangoen antza dutelako, zuhaitz-adarretan balantzaka ibiltzen ahalbidetzen dietenak. Orobat, adarrak hartzen laguntzen dizkioten launa hatz luze dituzte esku bakoitzean. Hatz lodiak ere badituzte, baina horiek oso laburrak dira. [1]
Habitata
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Klima tropikaleko eremuetan bizi dira.[2] Izan ere, armiarma tximinoak baso menditarretan eta oihanetan bizi dira.[4] Oihan-eremu handia behar dute bizitzeko. Zuhaitz altuko eremu hezeak bilatzen dituzte, baina leku lehorragoetan ere bizi daitezke.[2]
Geografikoki Erdialdeko Amerikan eta Hego Amerikan kokatzen dira. (Mexikoko hego-ekialdeko kostaldean, Guatemala, Belize, Honduras, El Salvador, Nikaragua, Costa Rica, Panama…). [2][4]
Dieta
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Animalia hauen dieta fruituek, hostoek, intxaurrek, haziek, eta batzuetan araknidoek eta intsektuek osatzen dute.[1] Nagusiki frugiboroak dira, beraien dietaren %83 da eta zuhaitzen goialdean aurkitzen dituzten fruta-aukera zabalaz elikatzen dira.[5]
Armiarma tximinoak hazien sakabanatzaile garrantzitsuak dira oihanetan. Animaliek fruituak eta fruitu lehorrak zuhaitzetatik jaten dituzte eta beraien bidea jarraitzen dute, azkenean hazi horiek animalien gorotzetan geratzen dira eta zuhaitzak hedatzen dituzte inguru guztian zehar.[1] Horretaz gain, banako gazteek ezin dituzte hazi osoak irentsi, hortaz, lurrera erortzen uzten dituzte. [5]
Baso tropikaletan hazien sakabanaketaren % 50 eta % 90 artean animaliek egiten dute.[1]
Ezaugarri fisikoak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Arrak eta emeak elkarren antzekoak dira. Ile gogorra eta zakarra izaten dute, urre, gorri, marroi edo beltz kolorekoa, eta eskuak eta oinak, berriz, beltzak. [2]
Gorputz eta gorputz-adar argalak dituzte. Era berean, amu itxurako eskuak dituzte, luzeak eta estuak, hatz luze kurbatuekin. Behatz lodiak dituzte oinetan eta burua txikia dute.[2] Isatsa gorputza baino luzeagoa dute. Orokorrean, zazpi kilo inguruko pisua dute, arrak emeak baino handiagoak izan ohi dira.[4] Armiarma tximinoaren isatsa oratzailea da, hau da, egokituta dago objektuei eusteko. Oro har, animaliaren gorputza baino luzeagoa denez, bosgarren gorputz-adar gisa jokatzen du, batez ere, zuhaitzetara heltzeko. Isatsak gorputzaren pisu osoa jasan dezake eta adarretatik zintzilikatzeko aukera ematen die eskuak askatuz, igo, bazka bilatu eta jateko. Kumeek ere isatsa amaren isatsaren inguruan biltzen dute segurtasun bila, bizkarrean bueltaka dabiltzala.[1]
Horrekin batera, isatsaren beheko-aldeak ez du ilerik eta hatz-mami potolo bat du bertan, tximino bakoitzarentzat desberdina dena (gizakion hatz-marken antzekoa).[4] Isatsaren lerroek, adarretara heltzen laguntzen diote.[6]
Portaera eta bizimodua
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Armiarma tximinoak sozialak dira, 40 kiderainoko taldeetan bizi baitira. Talde handi hori, azpitalde txikiagoetan banatzen da bazkatzeko. Mota honetako egitura sozialari fisio-fusio sozietatea deritzo. Taldeak elkarrekin egiten du lan beraien lurraldea defendatzeko eta inguruko harrapariengandik babesteko.[7]
2014ko Belizeko armiarma tximinoen ikerketa batek, arrek eta emeek denbora modu desberdinean igarotzen dutela aurkitu zuen, emeek jaten eta atseden hartzen igarotzen dute eguna, aldiz, arrak mugimenduan egoten dira, leku batetik bestera bidaiatzen. Uste da arrak beraien taldearen mugak patruilatzen egoten direla eta beste talde batzuei lapurtzen, emeak ikustera itzuli aurretik.[1]
Bestalde, espezie honetan kumeak dituzten emeen eta kumerik gabeko emeen jokabidea desberdina da. Izan ere, kumerik gabeko emeak bakartiagoak dira, baina aktiboagoak dira bazka bilatzeko, jolasteko eta inguruko adarrak usaintzeko orduan.[8]
Ugalketa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Armiarma tximino arrek eta emeek bikote sexual asko izan ohi dituzte.[1] Edonola ere, tximino emeak oso bereziak dira norekin ugaldu aukeratzerakoan, eta ar batzuk baztertu egiten dituzte.[2] Araldia eta jaiotza denboraldia ez daude ondo zehaztuta, elikagaien eskuragarritasunaren eta urtaroaren araberakoak direlako. [9]
Emeak, oro har, batez beste 36 hilabeteko adina dutenean ugaltzeko gai dira. Ernalaldia 260 egun ingurukoa izan ohi da. Edoskitzaroak 23 eta 36 hilabete bitartean irauten du. Izan ere, harreman estua dago amen eta kumeen artean, eta ez dira banatzen kumeak urte bateko adina izan arte.[10] Gero, emeak 2-4 urte itxarongo ditu berriro ernari geratzeko.[1]
Mehatxuak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundearen (IUCN) arabera, armiarma tximino populazio guztiak gutxitzen ari dira. Populazio egonkorrena Guyanako armiarma tximinoarena da, hala ere, desagertzeko arriskuan dago. Giza jardueraren ondorioz, bere habitata suntsitzen ari da, nahiz eta, bere eremu handi bat babestuta egon.[1]
Horrez gain, Erdialdeko eta Hego Amerikako jende askok armiarma tximinoak jaten ditu, edota, etxe-animalia gisa saltzeko harrapatzen dituzte. Inpaktu handia du honek populazioan, ugaltze eta heltze tasa baxuak dituztelako. Haien habitata suntsitzen ari dira, batez ere zuhaitzak moztuz. Guzti honen ondorioz, armiarma tximinoen hiru espezie: armiarma tximino buru marroia, armiarma tximino sabel-zuria eta armiarma tximino bizar-zuria arriskuan daude, IUCNren zerrendan. [2]
Mexikoko armiarma tximinoen populazioa nabarmenki murriztu da hainbat eragileen ondorioz: beraien habitatak aldaketak jasan ditu lurzoruaren erabilerari lotuta (baso eremu handia galdu egin da nekazaritzarako eta abeltzaintzarako jarduerek gora egin dutelako), ehizaldiak eta banako gazteen trafikoak, etxe-animalia gisa saltzeko helburuarekin. [11],[12]
Azpimarratu beharra dago, populazio ezegonkorrena armiarma tximino marroiarena dela, Kolonbian eta Venezuelan bizi dena. Animalia hau arrisku larrian dago, desagertzetik oso gertu baitago. Ehiztariek gogoko dute animalia hau ehizatzea, kirol bat izango balitz bezala hiltzen dituzte. Halaber, sugeen ziztadak sortutako erreumatismoak sendatzeko botikak egiteko erabiltzen dituzte. [1]
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ a b c d e f g h i j k (Ingelesez) «Spider monkeys, facts and photos» Animals 2022-09-16 (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
- ↑ a b c d e f g h «Spider Monkey - Facts, Diet, Habitat & Pictures on Animalia.bio» animalia.bio (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
- ↑ (Ingelesez) «Black Spider Monkey | Spider Monkey | Species | WWF» World Wildlife Fund (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
- ↑ a b c d (Ingelesez) Black-Handed Spider Monkey | Birmingham Zoo. 2013-11-26 (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
- ↑ a b Duque, Diana. (2019). El Mono Araña Regenerador de Los Bosques. .
- ↑ The Grasping Hand: Primate Fingers. .
- ↑ (Ingelesez) «Spider monkey | Endangered Monkeys | Auckland Zoo» www.aucklandzoo.co.nz (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
- ↑ Sex differences and social organization in free-ranging spider monkeys (Ateles geoffroyi). , Primates, 25: 279-294 or..
- ↑ Relación madre-infante del mono araña Ateles geoffroyi en cautiverio. Tesis de Licenciatura. Universidad Nacional Autónoma de México, 64 or..
- ↑ Reproductive biology of captive and free-ranging spider monkeys. Zoological biology, 9. , 1-9 or..
- ↑ Taller de Conservación, Análisis y Manejo Planificado para los primates mexicanos, 2006. Universidad Veracruzana. CBSG/UICN..
- ↑ Survey and conservation of a relict population of spider monkeys (Ateles geoffroyi) in the Sumidero Canyon, Mexico. Tropical Conservation Science Vol.1 (2). , 151-162 or..