Borgoinako Dukerria
| Borgoinako Dukerria Ducatus Burgundiae | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 880 – 1477 | |||||||||
| Dukerria | |||||||||
| |||||||||
Valois-Borgoina etxearen jabegoak, Karlos Izukaitzaren erregealdian (1467-1477) | |||||||||
| Geografia | |||||||||
| Hiriburua | Dijon (baita Brujas eta Gante) | ||||||||
| Kultura | |||||||||
| Hizkuntza(k) | Latin Oïl hizkuntzak, Nederlandera | ||||||||
| Historia | |||||||||
| Verdungo Hitzarmena | 843 | ||||||||
| Nancyko gudua | 1477 | ||||||||
| |||||||||
Borgoinako Dukerria (latinez: Ducatus Burgundiae, frantsesez: Duché de Bourgogne, nederlanderaz: Hertogdom Bourgondië) Erdi Aroko Europako Estatu nagusietariko bat izan zen, 880 eta 1482 artean burujabea izan zena. Dukearen feudoak egungo Borgoina ez ezik Herbehereetako zati bat ere bazuen. Nahiz eta de iure Frantziako erregeen basailu izan, dukeek politika autonomoa egin zuten.
Historia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Lehen duke-etxeak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]843ko Verdungo Itunaren ondorioz, Borgoina Luis Errukitsuaren seme Karlos Burusoilari egokitu zitzaion. Hark Borgoinako Dukerria sortu zuen 877an, Boson bere koinatuarentzat. Bi Borgoina eratu ziren Boson Proventzako errege bihurtu ondoren: Juraz haraindiko Borgoina edo Borgoina Beherea (Arles hiriburu zuena) eta Juraz honaindiko Borgoina Borgoina Garaia (Auxerre hiriburu zuena). 934. urtean, bi Borgoinak bat eginik, Borgoina-Proventzako Erresuma sortu zen, Arles hiriburu zuena, Frantziako koroari lotua egon bazen ere. Proventza germaniar enperadorearen mendeko lurralde bihurtu zen 1034an.
Jatorrizko leinua 1026an, Oto Gilen dukearekin batera, desagertu zen. Hala ere, Henrike I.a Frantziakoak 1016an dukerria jadanik okupatuta zeukan, eta 1032an anaia Robertori eman zion[1], Borgoinako etxeari hasiera emanez. Leinu horretakoa zen Alfontso Enrikez, Portugalgo lehenbiziko erregea. Leinu honetako azken dukea Filipe Rouvreskoa izan zen, 1361ean Izurri Beltzak hila[2].
Valois etxearen esku
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Filipe Rouvreskoa oinordekorik gabe hil ondoren (1361), dukerria Frantziako koroara pasa eta Joanes II.a Frantziakoak Filipe bigarren semeari eman zion[3]. 1363tik aurrera, Filipe Ausartak bere mendeko lurraldeak zabaltzeari ekin zion. Zabalkunde horren lehen urratsak Ehun Urteetako Gerraren baitako frantses estrategiaren parte ziren, Flandriako konderri ahaltsua ingelesen eraginetik aldentzeko asmoz. Izan ere, gatazka horretan, funtsezko lurraldea zen Flandria, bai posizio estrategikoagatik, bai indar ekonomikoagatik, flandriar merkatuetara esportaturiko artilearengatik jasotako eskubideetan oinarritzen baitzen ingeles koroaren diru sarreren parte handi bat.
1369an, Filipe Margarita III.a Flandriakoarekin ezkondu zenean, dukerriak Flandria, Artois, Nevers eta Rethelgo konderriekin bat egin zuen[3], eta Karlos V.a Frantziakoak arerio ingelesa betiko garaitu zuela zirudien. Frantses estrategia, ordea, bi ahoko ezpata zen, ezen Frantziaren arerio bihur zitekeen lurralde multzo bat ipini baitzuen Filipe Ausartaren eskuetan. Eta, hain zuzen ere, gero eta politika autonomoagoa hasi zen hura bideratzen, eta bere estatuak sendotzen ere saiatu zen.
Filipe hiltzean, haren semeak, Joan Beldur Gabeak, hartu zuen dukerriaren buruzagitza 1404-1419 bitartean; dukerriaren Frantziarekiko independentzia areagotu zuen, eta horrek Ingalaterrarekiko harremanak estutzera bultzatu zuen. Ingelesen eta borgoinarren harreman on haiek gero eta susmo txarragoz ikusten zituzten frantsesek, Henrike V.a Ingalaterrakoak Agincourteko guduan frantsesak garaitu zituenean, batez ere. Egoera horretan, Frantziako Dofinak, Karlosek, Joan Beldur Gabearen hilketa antolatu zuen Monteraun, 1419ko irailaren 10ean.
Joanen ondorengoa Filipe Onbera izan zen (1419-1467 bitartean agintean). Hark, Ingalaterrarekiko ituna berresteaz gain, Rhin eta Eskalda ibaien arteko lurren bateratze politika osatu zuen, Namur, Hainaut, Holanda, Zeelanda, Brabante, Linburgo eta Luxenburgoko lurraldeen gaineko nagusitasuna sendotuz, eta Lieja, Cambrai eta Utrechteko eliz jaurerriak babes herri bihurtuz. Lurralde bateratu bat osatu zuten eskualde horiek guztiek, Borgoinako nagusitasunaren mendean; handik aurrera Herbehereak izena hartu zuten. Azkenik, 1435ean, Frantziarekin Arraseko bakea izenpetu, eta Borgoinako dukeek Frantziaren basailutzatik aske geratzea lortu zutelarik, bere garaiko estatu ahaltsuen pare jarri zen dukerria.
Filiperen seme eta ondorengo Karlos Izukaitza, 1467-1477 bitartean agintean egon zena, Borgoinako lurraldeak behin betiko sendotzen ahalegindu zen, Alsazia eta Lorrenaren anexioaren bidez (1469 eta 1473an, hurrenez hurren), era horretan Borgoinako eta Herbehereetako lurrak fisikoki lotzen ahal zituela. Hala ere, zabalkunde asmo gehiegizkoak eta frantses errege Luis IX.aren trebetasuna zirela-eta, suitzarrak garaitu zitzaizkion borgoinar armadari Grandsonen (1476ko martxoan) eta Murtenen (1476ko ekainean) eta, azkenik, Nancyn (1477ko urtarrilean); eta azken gudu horretan, gainera, Borgoinako dukea hil zuten.
Maria Valoiskoa izan zen Karlos Izukaitzaren oinordekoa. Baina denbora kontua besterik ez zen Borgoinaren desegitea. Luis IX.ak dukerriaren babesle izendatu zuen bere burua, eta gudarostearekin sartu zen bertan; Maximiliano I.a Austriakoak, Mariaren senarrak, Borgoina defendatu zuen. Zenbait guduren ondoren, 1482an beste itun bat izenpetu zuten bi bandoek Arrasen, borgoinar lurren banaketa hitz hartzen zuena: Borgoina eta Pikardia Luis IX.aren esku gelditu ziren; Herbehereak (gaur egungo Benelux) Maximilianoren esku; eta Maximiliano eta Mariaren alaba Margaritaren ezkonsari gisa geratu ziren, berriz, Franche-Comté eta Artois.
Artea
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Erdi Aroan eragin handia izan zuten bi orden monastiko esanguratsuek, Clunyk eta Citeauxek, Borgoinan izan zuten jatorria. Bertan, gaur egun ezagutzen diren tenplu erromanikoak eraikitzeko funtsezko esperientzia konstruktiboak garatu ziren. Clunyko fraideek abadia handitzeko beharra sentitu zuten eta Hugo abadeak hedatze-prozesua aurrera eramateko arduraduna izan zen. Tenplu monumental bat eraikitzeko gura zegoen, ordenako kide guztien elkargunea izan zedin. Izan ere, ordenako kide guztiak bildu behar izan balira, eliza berrian denak zutik kabituko ziratekeela esan ohi da. Eliza honi Cluny III deitzen zaio eta 1085an diseinatu zen; Gaztelako Alfontso VI.a monarka izan zen elizako lehenengotariko mezenasa. Berak ehun mila talentu eman zizkion Hugo abadeari Toledoko errekonkista eskertzeko[4].
1095ko urriaren 25ean Urbano II.a aita santu kluniatarrak elizako burualdearen bost aldareak donetsi zituen. Bost urteren buruan bi trantseptuak eraiki ziren eta 1107 - 1115 artean nabe nagusiaren mendebaldeko fatxada jaso zen. Datu hauetatik, 1095 eta 1130 artean eraiki zela esan daiteke baterakotasunez.
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2016/03/15 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- ↑ Burgundy duchy, dukes Fmg.ac
- ↑ Les ducs de bourgogne (1349-1477) Fetesroburiennes.fr
- ↑ a b Expansion bourguignonne de Philippe le Hardi à Philippe le Bon (1363-1467) Connaitrelawallonie.wallonie.be
- ↑ Bango Torviso, Isidro G.. Borgoña. artehistoria.com (Noiz kontsultatua: 2014-12-03).
Kanpo estekak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]| Autoritate kontrola |
|
|---|
Datuak: Q4712
Multimedia: Duchy of Burgundy / Q4712
| Frantziako eskualde historikoak | ||
|---|---|---|
|
Alsazia • Angoumois • Anjou • Artois • Aunis • Auvernia • Beaujolais • Berry • Bearno • Borboierria • Borgoina • Bretainia • Champagne • Comtat Venaissin • Dofinerria • Flandriako konderria • Foix • Forez • Franche-Comté • Gaskoinia • Guiena • Frantziako Uhartea • Hainauteko konderria • Korsika • Languedoc • Landau • Limousin • Lorrena • Lyonerria • Maine • Marche • Nafarroa Beherea • Nivernais • Normandia • Orleanerria • Pertxe • Pikardia • Poitou • Proventza • Roussillon • Saintonge • Turena • Trois-Évêchés | ||