Lankide:Maite Lazkano/Proba orria

Ernst Haeckelen bizitzaren zuhaitza

Antropozentrismoa (grezieratik, ἄνθρωπος, ánthrōpos, «gizakia», eta κέντρον, kéntron, «erdigunea») gizakia unibertsoko entitate garrantzitsuentzat eta beste edozeren neurri eta erdigunetzat hartzen duen mundu ikuspegia da. Ikuspegi honek giza balio eta esperientzietan oinarrituz interpretatzen du mundua. “Antropozentrismo” terminoa humanozentrismoa terminoarekin ere erabili daiteke eta batzuk, kontzeptua bera, giza nagusitasuntzat edo giza apartekotasuntzat  jotzen dute. 

Antropozentrismoa sakon errotuta dago giza kultura modernoan eta garrantzi handiko kontzeptua da ingurumen-etikaren eta ingurumen-filosofiaren esparruan, non, gizakiaren eta ingurumenaren arteko eragin trukaketan sortzen diren arazoen funtsezko kausatzat maiz hartzen den gizakia bera. Hala ere, antropozentrismoaren defendatzaile askok diote horrek ez duela zertan horrela izan, eta epe luzera begira gizakientzat ingurune globala etengabe egokitu behar dela eta benetako arazoa azaleko antropozentrismoa dela.

Ingurumen filosofia

Antropozentrismoa (homozentrismoa edo giza supremazismoa bezala ere ezagutzen dena) hainbat ingurumen-defendatzailek edo ekologistak defendatu izan dute; hala nola, Dave Foremanen Confessions of an Eco-Warrior eta Christopher Manesen Green Rage bezalako liburuetan. Zenbaiten ustez, antropozentrismo kontzeptu problematiko nagusiena da ingurumen-filosofian, non, mendebaldeko jarrera tradizionaletan joera sistematiko batek gizatiarra ez den mundura egiten dituen baieztapenak nabarmentzeko erabiltzen den. Val Plumwood filosofo eta ekofeminista australiarrak, antropozentrismoak teoria berdean, androzentrismoak teoria feministan duen eta etnozentrismoak arrazismoaren aurkako teorian duen antzeko eginkizuna duela argudiatu zuen. Paralelo hori azpimarratzeko, gizakia ardatz hartzearen ideiari deitzen dio “antropozentrismoa” Plumwoodek.

Ekologia sakonaren defendatzaileek ingurumen-etikari lotzen zaion lehen saiakera filosofiko hedatuetako bat, John Passmoreren Man’s Responsibility for Nature, kritikatu izan dute, izan ere, bere izaera atropozentrista dela eta, maiz, mendebaldeko pentsamendu moral tradizionalaren osagarria dela baieztatzen du. Izatez, krisi ekologikoaz arduratzen diren antropozentrismoaren aldekoek diote ingurune osasuntsu eta jasangarria mantentzea beharrezkoa dela giza ongizaterako.

William Greyren arabera, “azaleko” ikuspuntu batetik begiratuta, arazoa ez da gizakiarengan zentratzea. Honela dio: “Ikuspegi ez oso sakonetan gaizki dagoena ez da gizakien ongizateaz duen kezka, baizik eta ez duela nahikoa aintzat hartzen ongizate hori zertan datzan. Ikuspuntu honen arabera, giza interesa duen nozio antropozentriko aberats eta sendoa garatu behar dugu epe laburreko ikuskera azpiratzaile eta egozentrikoa ordezteko”. Bestalde, Plumwoodek, Environmental Culture: The Ecological Crisis of Reason lanean Greyren antropozentrismoa desegokia dela argudiatu zuen.

Ekologista askok ikuspegi filosofiko antropozentrikoa hartzen dute bere baitan eta, horrekin bat, gizakien onurarako ingurumena salbatzearen alde argudiatzen dute. Greyk honela idatzi zuen: ”Biosfera aberatsa eta anitza sustatzeaz arduratu behar dugu. Loraldi horren zati legitimotzat har daiteke giza loraldia egiazki”. Hala eta guztiz ere, bizitzaren loraldiaren erdian dagoen giza loraldiarekiko kezka hori ekologia sakonetik eta biozentrismotik bereizezina dela esaten da, antropozentrismoaren antitesi gisa eta antropozentrismoaren forma orokor gisa proposatu dena.

Ekologia sakona eta azaleko ekologia

Ekologia sakona naturari berezko balioak aitortzen dizkion ikuspuntu filosofikoa da, gizakien beharrizan eta nahietatik haraindi. Ildo horretatik, Mendebaldeko gizarte industriala zorrotz kritikatzen du, edonola ere gizakiaren ikuspuntutik garatutako mundu ikuskera delako, eta horrela ingurumen arazoak konpontzeko ikuspuntu erreformista gaitzesten du, antropozentrismotik eratorritakoa denez; horrebestez,  Mendebaldeko zibilizazioaren norabide guztiz berria aldarrikatzen du. Ekologia sakonaren terminoaren sorrera Arne Naess norvegiar filosofoari zor zaio 1973. urtean ingelesez idatziriko “Azalekoa eta sakona” (“The Shallow and the Deep”) artikuluan.

Azaleko ekologia, ordea, gizakien osasunari eta ekonomiari eragiten dioten neurrian kutsadura eta baliabideen agortze eta beste ingurumen-arazoetarako irtenbideak bilatzen saiatzen den kontserbazio-estrategien multzoa da. Nolabait esateko, azaleko ekologian ekologiarekiko kezka arina da, eta zirkunstantziala, gizakiei arazoak ekartzen dizkienean soilik jartzen delako indarrean.

Ingurumen etika

Ingurumen etika, ingurumen filosofiaren baitan aurkitzen den filosofia praktikoaren eremu jakin bat da, zeinak, entitate naturalak eta baliabide naturalen erabilera jasangarria babesteko egin daitezkeen funtsezko argudioak ematen dituen. Korronte honen beste aldean aurkitzen diren paradigma nagusiak, antropozentrismoa, fisiozentrismoa (ekozentrismo bezala ere ezagutzen dena) eta teozentrismoa dira.

Ingurumen-etikak hainbat diziplinatan eragiten du, besteak beste, ingurumen-zuzenbidean, ingurumen-soziologian, ekoteologian, ekonomia ekologikoan eta ingurumen-geografian.

Gizakiek ingurumenaren gainean hartzen dituzten erabaki etikoak askotarikoak izaten dira, eta, hala nola, ondorengo galderei erantzuna bilatzen saiatu izan dira:

• Gizakiek basoak ustiatzen jarraitu beharko lukete giza kontsumoaren mesedetan?

• Zergatik jarraitu beharko lukete gizakiek beren espeziea eta bizitza bera hedatzen?
• Gizakiek gasolina-ibilgailuak egiten jarraitu beharko lukete?
• Ze ingurumen-obligazio bete behar dituzte gizakiek etorkizuneko belaunaldientzat?
• Zilegi al da gizakiek kontzienteki espezie baten desagertzea eragitea gizateriaren onurarako?
• Nola erabili eta kontserbatu beharko lukete gizakiek ingurune espaziala bizitza bermatzeko?
• Ze eginkizun bete dezakete planeten mugek gizakiaren eta lurraren arteko harremanaren birmoldaketan?

Ingurumen-etikaren esparru akademikoa Rachel Carsonen eta Murray Bookchinen lanei, bai eta 1970ean lehendabizikoz ospatu zen Lurraren Eguna bezalako ekitaldiei erantzunez hasi zen garatzen, orduan hasi baitziren filosofoei eskatzen ingurumen arazoen alderdi filosofikoak kontuan har zitzaten. Sciencen argitaratutako bi artikuluk berebiziko eragina izan zuten: Lynn White-en The Historical Roots of our Ecologic Crisis” (1967ko martxoan) eta Garrett Hardinen The Tragedy of the Commons” (1968ko abenduan).

Arlo honetako nazioarteko lehen aldizkari akademikoek Ipar Amerikan dute sorburua, 1970eko hamarkadaren amaieran eta 1980ko hamarkadaren hasieran: Enviromental Ethics (1979) eta The Trumpeter: Journal of Ecosophy (1983). Beranduago, 1992an, lehen aldizkari britainiarra argitaratu zen: Enviromental Values.

Antropozentrismoa

Antropozentrismoa egoera jakin guztietan gizakia elementu garrantzitsuena dela uste izatea da, hau da, giza espeziea izango da kezkarik nagusiena. Antropozentrismoaren aurka daudenek argudiatzen dute, egoera baten ingurumen-etika kontuan hartzean, mendebaldeko tradizioak homo sapiens-a aldez aurretik jartzen duela, baita gizakiek beren ingurunea edo beste organismo batzuk ebaluatzen dituztela haien erabilgarritasunaren arabera ere. Askok argudiatzen dute ingurumen ikerketa guztiek jaso beharko luketela gizaki ez diren izakien berezko balioaren ebaluazioa. Ideia horretan oinarriturik, Tarik Kochi eta Noam Ordanen An Argument for the Global Suicide of Humanity artikuluak, gizakiek euren burua borondatez desagertzeko aukera bat aztertu berri du. Egileek esperimentu mental gisa aipatzen dute, eta ideia hori ez litzateke aurrera eman beharreko ekintza gisa ulertu behar.

Baruch Spinozak gizakiek gauzak objektiboki begiratuko balituzte, unibertsoan gauza orok balio bakarra duela deskubrituko luketela arrazoitu zuen. Era berean, Spinozaren susmoa da, gizakia ardatz duen etika antropozentrikoa errealitatearen deskribapen zehatza ez izatea eta giza ikuspegi horretatik haratago joanik, errealitatearen bestelako irudikapen bat izatea.

Bryan Nortonek bestelako ikuspuntu bat garatu du: ingurumen-pragmatismoa. Ingurumen-etikaren funtsezko eragileetako bat bihurtu da. Ingurumen-pragmatismoak uko egiten dio etika antropozentrikoaren eta ez antropozentrikoaren defendatzaileen eztabaidetan alde batean edo bestean kokatzeari.

Nahiko berria den ikuspegi batek, etika biotikoak, antropozentrismoa bizitzaren etorkizunarekin lotzen du eta giza identitatean oinarritzen da. Ikuspegi horren helburua gizakiak bere espeziea mantentzea da eta, halaber, etorkizunean bizitza ziurtatzea. Gizakiek, azken finean, bizitzaren etorkizuna ziurta dezakete, eta etorkizun horrek helburu kosmiko bat eman diezaioke gizakiari.

Tradizio juduak eta kristauak

1985eko CBC telebista-sareko A Planet For the Taking seriean, David Suzuki doktoreak aztertu zituen Itun Zaharreko antropozentrismoaren sustraiak eta, orobat, gizaki ez ziren animalien giza ikuspegia edo iritziak nola moldatu ziren. Antropozentrismoaren defendatzaile kristau batzuek Biblian oinarritzen dute beren sinesmena, Genesiaren liburuko 1:26 bertseta bezala:

Jainkoak esan zuen: “Egin dezagun gizakia; izan bedi gure irudiko, gure antzeko; mendera ditzala itsasoko arrainak, zeruko hegaztiak, abereak, basapiztiak eta lurrean narraska dabiltzan piztia guztiak”.

Genesian “domeinu” hitzaren erabilera mundu-ikuskera antropozentriko bat justifikatzeko erabili izan bada ere, batzuek eztabaidagarria ikusi dute, beharbada hebreeraren itzulpen txartzat hartuz. Halere, Bibliak Jainkoari sortzaile gisa garrantzi osoa ematen diola esan daiteke; gizakiak, aldiz, sorkuntzaren beste zati bat dira, besterik ez.

Tradizio konfuzianoak

Mentzio konfuzioano filosofo txinatarrak eginiko gizakien eta animalien arteko bereizketaren arabera, gizakiek bakarrik garatzen dituzte balio moralak. Book of Documents lanean, bost klasikoetako batean, gizakia guztien artean dohatuena dela baieztatzen da. Irakaspen horiek balio moralen garapenean oinarritzen dira batez ere, baina inplizituki, gizakiak gainerako animaliak baino hobeak direla baieztatzen dute. Muturreko batzuek Homo sapiens espeziea Animalia erresumako kidea ez dela esatera ere iritsi dira.

Giza eskubideak

Antropozentrismoa giza eskubideen kontzeptu naturalista batzuen oinarria da. Antropozentrismoaren defendatzaileek giza eskubide unibertsalak defendatzeko funtsezko premisa dela argudiatzen dute, moralki garrantzia duena gizakia izatea besterik ez baita.

Esate baterako, Mortimer J. Adler filosofoak honela zioen: “Gizaki guztiak, gizatasunean berdinak izanik, beren gizateria komunari dagozkion alderdi guztietan berdin-berdin tratatu behar direla dioen oinarri moralaren gaineko diskriminazio kaltegarriaren aurka daudenek ez lukete oinarri sendorik izango euren printzipioari eusteko”. Adler-ek hemen dioena da, egun “giza apartekotasuna” deritzona ukatzeak tirania ekar dezakeela, eta, aldi berean, gizakiek estatus moral bakarra ez dutela sinestera iristeak haien askatasunaren oinarri intelektuala kolapsatzea ekarriko lukeela: “Orduan, zama-piztia gisa erabiltzen ditugun animalien, janari eta arroparengatik hiltzen ditugun animalien, gaixotasunak daramatzaten izurrite gisa edo harrapari arriskutsu gisa suntsitzen ditugun animalien trataera justifikatzeko orain ditugun antzeko arrazoi faktiko eta moralak direla eta, zergatik ez lukete goi-mailako giza taldeek beren esklabotza, esplotazioa edota beheragoko giza taldeen genozidioa justifikatzerik izan behar?”

Discovery Institutuko Wesley J. Smith antropozentrismoaren defendatzailearen arabera, giza apartekotasuna da elkarren arteko giza betebeharrak, mundu naturala eta animaliak gizatasunez tratatzeko bide ematen duena. Animalien eskubideen ideologiaren kritika den A Rat is a Pig is a Dog is a Boy lanean honela zioen: “Zalantzarik gabe, espezie bakarra garenez –arazo etikoak aztertu eta erantzukizunak hartzeko gai den espezie bakarra–, ongiaren eta gaizkiaren arteko desberdintasuna atzemateko gai gara, hots, animalienganako jokabide egokia eta okerra atzemateko gai gara. Edo laburkiago esateko, gizakia izatea ez bada animaliak gizatasunez tratatzera behartzen gaituena, zer arraio izango da?”

Animalien eskubideak

Animalien eskubideen eta ongizatearen defendatzaileek gogor kritikatu dute antropozentrismoa, izan ere, gizakiak beste animalia batzuk baino garrantzitsuagoak direlako ustea faltsua dela diote, baita, gizakiek bezala, gizaki ez diren animaliek ere berezko balioa dutela ere. Lehen kritikarietako bat J. Howard Moore zoologo eta filosofoa izan zen, zeinak The Universal Kinshipen (1906) Charles Darwinen Espezieen jatorria (1859) antropozentrismoaren galera ekarri zuela argudiatu zuen, eta honela esan zuen: "Gizakien eta gizaki ez direnen arteko ustezko harresi psikikoa, gizakiaren irudimenetik at, inoiz izan zen harresi psikikoa besterik ez da. Fikzio hutsa da. Ideia hori antropozentrismoaren ustelkeriaren erlikia da, eta giza berekoikeria eta harropuzkeriagatik irauten du garaiz garai. Ez du oinarririk ez zientzian, ezta zentzu komunean ere. Bere errua gutxitzen ahalegintzen da gizakia, bere burua goraipatuz eta biktimak mespretxatuz".

Peter Singer eta David Pearce filosofoek, besteak beste, etika antropozentrikoaren aurkako argudioak eman dituzte, eta etika antiespezista edo sentientista baten alde eginez, gizakiei beren espeziearen arabera balio handiagoa eman beharrean, baldintza berdinetan, era berean sendoak diren interesak ere kontuan hartu behar direla baieztatzen dute. Printzipio utilitarista hori John Stuart Mill-ek Utilitarianism (1876) obran Jeremy Benthami egotzitako “guztiek bat izan behar dute, inork ez bat baino gehiago” esaeran oinarritzen da.

Psikologia kognitiboa

Psikologia kognitiboan, pentsamendu antropozentrikoa honela defini daiteke: “gizakiekin analogiaz ezezagunak diren espezie edo prozesu biologikoei buruz arrazoitzeko joera”. Analogia bidezko arrazoiketa pentsamendu estrategia erakargarria da, eta tentagarria izan daiteke gizakiaren esperientzia bera beste sistema biologiko batzuetan aplikatzea. Adibidez, eskuarki heriotza desiragarria ez denez, tentagarria izan daiteke heriotza maila zelularrean edo naturako beste edozein lekutan ere desiragarria ez dela pentsatzea (izatez, programatutako heriotza zelularra fenomeno fisiologiko funtsezkoa izanik eta ekosistemak ere heriotzaren menpe egonik). Aitzitik, pentsamendu antropozentrikoak pertsonak beste organismo batzuei giza ezaugarriak ez egoztera ere eraman ditzake. Esaterako, erakargarria izan daiteke pentsatzea, oker bada ere, gizakiengandik oso ezberdina den animalia batek, intsektu batek adibidez, ez dituela gizaki batek dituen ezaugarri biologiko partikularrak izango, hala nola, ugalketa edo odol-zirkulazioa.

Pentsamendu antropozentrikoa, batez ere, hamar urte bitarteko haur txikiekin aztertu izan dute biologian hezteko pentsamendu mota horrek duen garrantziaz interesaturik dauden zenbait garapen-psikologok. Egindako azterketa horietako batean, Japonian, sei urte arteko haurrek beren familiakoak ez diren espezieei dagozkien giza ezaugarriak dituztela jabetu dira, hala nola, untxiarenak, matxinsaltoarenak edota tulipanarenak. Nahiz eta gerora, adin jakin batean, honek iraungo ote duen ziur ez jakin, argi dakite salbuespenezkoa den giza pentsamendu horrek, gutxienez, helduarora arte jarrai dezakeela, baita biologian gero eta heziketa handiago bat jaso duten ikasleek ere. 

Hiri inguruetan hazitako haur estatubatuarren ikerketa baten ondorioz, pentsamendu antropozentrikoa berezko giza ezaugarria dela dioen ideia zalantza jarri da. Badirudi, haurrek pentsamendu antropozentrikoaren gainean duten begirada aldatu egiten dela naturari buruz duten esperientziarekin eta gizakiek mundu naturalean duten lekuari buruz duten kultura usteekin. Aldiz, landa inguruetan hazitako haurrek, animalia eta landare espezie ezberdinekin duten gertuko harremanagatik, hiri inguruetan hazitako haurrek baino gutxiago erabiltzen dute pentsamendu antropozentrikoa. Ameriketako herri indigena batzuetako haurrak aztertzen dituzten ikerketek ere pentsamendu antropozentrikoaren presentzia gutxi nabaritu dute.

Herri kultura

Zientzia fikzioan, humanozentrismoaren ideiak bat egiten du gizakiak, izaki eta espezie gisa, maila goreneko izaki sentiberak direlako ustearekin. Funtsean, arraza edo espezie nagusitasunak gizaki ez sentikorren aurkako diskriminazioa eta intolerantzia dakar, arraza nagusienek beren arrazakoak ez direnekin egiten duten moduan. Kontzeptu honen adibide argia Mass Effect seriean kontatzen den istorioan islatzen da. Gizakiaren nagusitasunaren ideiari muzin egin dion egilerik ere bada, eta horren erakusle da Mar Twainek Letters from the Earth liburuan adierazi nahi izan duena. Beste adibide bat, George Orwellen Animal Farm eleberria dugu, non antropozentrismoaren gaia ageri den. Aipatzekoa da 2012ko The Superior Human? dokumentala ere, zeinak antropozentrismoa sistematikoki aztertzen duen. Azken honetan, balioa iritzi bat dela ondorioztatzen da, eta azken batean, gizakien gehiengoak bere burua engainatzen duela gizakiak gainontzeko espezieak baino baliotsuagoak direla sinesteagatik. Filmaren arabera, joera horrek bultzatzen du erosotasun sentsazio batekin eta gizakiak ez direnen esplotaziorako aitzakiarekin antropozentrismoak gizartean irautea.