Edukira joan

Manx (katua)

Wikipedia, Entziklopedia askea
Taxotaula bat irakurtzeko eraWikipedia:Taxotaula bat irakurtzeko era
Taxotaula bat irakurtzeko era
Manx katua


Jatorrizko herrialdea(k):
Man uhartea

Sailkapen zientifikoa

Manx katua (antzinako garaietan sarri Manks idatzia) Man uhartean jatorria duen etxeko katu (Felis catus) arraza da, mutazio natural baten eraginez buztanarik gabe edo buztan laburrarekin jaiotzen dena. Manx askok buztan txikia dute, baina Manx katuak guztiz buztangabeak direlako ezagutzen dira; hau da arrazaren ezaugarririk bereizgarriena, atzeko hankak luzeak eta buru biribilduarekin batera. Manx katuak ile-geruza kolore eta eredu guztietan daude, nahiz eta erabat zuriak arraroak diren, eta, jatorrikoetan, ile-geruza sorta mugatuagoa zen. Ile luzeko aldaerak, batzuetan, arraza bereizitzat hartzen dira, Cymric katua.

Manx ehiztari trebe gisa dira estimatuak, eta, beraz, karraskari arazoak dituzten nekazariek sarritan bilatu ohi dituzte, eta itsasontziko katu arraza bezala ere hobetsi izan da. Sozialak, otzanak eta aktiboak dira. Bere uhartean, termino zahar bat dute berarentzat: egoskor edo marmarti. Erakustaldietan, 1800. hamarkadatik egon da ikusgai Manx katua, eta, 1903an, ezagutzen den lehen arraza-estandarra argitaratu zen.

Historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Jatorria eta folklorea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Tabby, Manx katu-ar txapelduna, Silverwing izeneko katua (Erresuma Batua, 1902)

Buztanik gabeko katuei stubbin deitzen zaie Manx hizkuntzan[1][2]. XIX. mendearen hasieran, Man uharteko katu gisa ezagutzen zen[3], hortik izena, non bertako katu populazioan ehuneko nabarmena baina beherakorra izaten jarraitzen duen. Buztanik gabekoa mutazio natural gisa sortu zen uhartean[4], nahiz eta folkloreak irauten duen pentsatzen buztan gabeko etxeko katuak itsasoz ekarri zituztela[3]. Kontinenteko jatorri iluneko ondorengoak dira[5]. Etxeko katu guztiak bezala, hurbileko britainiar eta irlandar populazioak barne, azken finean, Afrikako basakatuaren (Felis lybica) ondorengoak dira, eta ez jatorrizko Europako basakatuen (Felis silvestris) jatorrikoak[6], zeinetarik uhartea aspalditik garbi zegoen[7].

Buztanik gabeko ezaugarri nagusia mutazio espontaneo batetik sortzen da, Manx buztangabetasunaren genea, azkenean, ohikoa bihurtu zena uhartean uharteko biogeografiaren aniztasun genetiko mugatuagatik (sortzaile-efektuaren adibidea eta, maila azpi-espezifikoan, espezie-area kurbarena)[8][9].

Manx hizkuntzan, arrazaren izen modernoa kayt Manninagh da, literalki Mann katua[1][2][10][11], edo kayt cuttagh literalki bob-buztan katua[11][12]. Kayt, izen maskulino eta femenino gisa erabiltzen dena, cayt gisa ere aurkitzen da[13], eta, eraikuntza zehatzaren arabera, chayt edo gayt aringarria izan daiteke[14]. Hitz txikigarria pishin edo pishyn da, katutxo. Manx bera, askotan, ingelesez[1], Manks idazten zen 1800eko hamarkadaren amaieran[1][7]

Manx katuari buruzko herri-ipuinak ugariak dira, denak «jatorri berri samarrekoak»[15]; buztanik gabean zentratzen dira erabat, eta ez dira irlandar tradizioetan aurkitzen diren alderdi erlijioso, filosofiko edo mitikoetan edo Manxeko jatorrizko kulturako folklorean edo munduko beste leku batzuetako katuei buruzko kondairetan zentratzen[15]:7or.

Sarritan uste da uharteko kostaldeko Spanish Head izena duen eskualdean Espainiako Armadaren ontzi baten hondoratzearen tokiko istorio batetik sortu zela, nahiz eta ez dagoen frogarik hori benetan gertatu zela baieztatzen duenik[16] Folkloreak dio, gainera, buztan gabeko katu bat itsasontzi horretatik igeri egin zuela eta, horrela, uhartera ekarri zuela ezaugarria[17]. Dena den, Espainiako estatuan, buztan gabeko katuak ez dira oso ezagunak, nahiz halako naufragioa frogatuko balitz ere.

Errealitate genetikoa eta historikoa edozein izanda ere, badaude lamarckiar ipuin fantasiatsuak, manxak buztan motza zergatik duen azaldu nahi dutenak. Horietako batek dio: Noe biblikoak ontziaren atea itxi omen zuen euria hasi zuenean, eta atzean geratu zen Manx katuari buztana moztu zion ustekabean[18]. Urteen poderioz, Man uharteko posta-txarteletan marrazki bizidun batzuk agertu izan dira, zeinetan katu bat harrapatu eta arrazoi desberdinengatik buztana moztutako eszenak erakusten dituzten ―motozikletarena barne― uhartean motozikleta lasterketak popularrak direla erakusteko, baita Noeren istorioari buruzko eguneratzea ere. Genea hain nagusia denez eta beste arraza batzuk inbaditzen dituenez (askotan jabearen ezagutzarik gabe) Manxekin gurutzatzen direnean, jendeak uste zuen nahikoa zela Manx katu baten ondoan egotea beste arraza batzuek, nolabait, buztan gabeko katutxoak sortzeko[19].

Genetikoki ezinezkoa den beste kontutxo batek zioen Manx katu baten eta untxi baten kume hibridoa zela, eta kontua argitu asmoz, beren buruari galdetzen zioten zergatik ez zuen buztanik edo buztan gutxi?[17] Zergatik atzeko hanka luzeak eta, batzuetan, saltoka ibiltzen zen?. Katu-untxi erdiko ipuina are gehiago indartu da Cabbit ipuin hedatuagoarekin.

Europako beste leku gutxi batzuetan ere, badaude buztangabeko katuen populazioak, batez ere, Kornuallesen[5], Man uhartetik 400 km-ra (250 milia). Belt Handiko Reersø daniar penintsula txiki eta isolatuan (uharte ohia), baliteke irlara Manx jatorriko katuen iritsi izanaren ondorioz izatea, itsasontziz[20]. Antzeko katuak Krimean[5] ere aurkitzen dira Itsaso Beltzean dagoen uhartetik gertu dagoen penintsulan, eta nahiz eta genetikoki erlazionatuta dauden itsas Manx katuekin edo, kasualitatez, antzeko aniztasun genetiko mugak izan uharteetako katuekin, ez dute zerikusirik Kuril uharteetako Bobtaila, Kareliako Bobtaila, Japoniako Bobtaila eta Indonesiako Lombok katuak ez duten bezala. Manx genea erlazionatuta egon daiteke azken Amerikako Bobtail arrazan buztana galtzea nagusi den antzeko genearekin, baina Manx, Bobtail japoniarra eta beste buztan laburreko katu batzuk ez dira bere hazkuntza-programan erabiltzen, eta badirudi mutazioa berez agertu dela arrazan[21]. Ezezaguna da Pixie-bob arrazarekin eduki dezakeen erlazioa.

Arraza gisa aitortzea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Manx katuak erakutsi izan dira arraza izendun eta bereizi gisa katu erakustaldietan (eta "Manx" grafia modernoarekin) 1800eko hamarkadaren amaieratik. Garai hartan, ikuskizun gutxik ematen zuten Manx dibisioa, eta erakutsitako aleak, normalean, beste edozein aldaera kategorian sartzen ziren, non, askotan, tamaina eta markak oso onak izan ezean ezin baitziren ondo lehiatu[19]. Charles Henry Lane maskoten hazkuntza eta erakustaldiko adituak ―Lord Luke izeneko Manx zuri-marmarti, txapelketa-irabazle eta arraro baten jabe zenak― Manxen lehen arraza estandar ezaguna (informala bada ere), Rabbits, Cats and Cavies[19], argitaratu zuen 1903an, baina idatzi zuenerako adierazi zuen: «epaileak aldaera ulertuko balu, Manx bat argi eta garbi bereiziko zuen erakusketan zegoen buztanik gabeko beste katu batetik, animaliaren marka, bere mugimenduak eta bere izaera orokorra bereziak baitira»[19]. Orduko katu aditu guztiak ez ziren arrazaren aldekoak; 1908an, Frank Townend Bartonek The Cat: Its Points and Management in Health and Disease-n idatzi zuen: «Ez dago ezer arraza gomendatzen duenik, eta buztana galtzeak ere ez du bere edertasuna hobetzen»[5].

Manx izan zen Cat Fanciers Associationek (CFA) ―1908an sortu zen Estatu Batuetan oinarritutako katuen erregistro nagusia― aitortutako lehen arrazetako bat, zeinak arrazari buruzko Ipar Amerikako erregistroak dituen 1920ko hamarkadatik[22].

Itxura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Buztana (edo falta)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Manx eme zuri buztan luzea

Buztanik eza (edo buztanaren luzera-aldaera) arrazaren ezaugarri bakarra ez den arren[5], Manx katua definitzen duen ezaugarri nagusia da buztana ez izatetik luzera handiko edo bi muturren arteko edozein luzerakoa izateraino[23]. Hori katuaren bizkarrezurreko gorputz-motako mutazio naturala da, gene nagusi batek eragindakoa[24]. Schipperke txakurrekin, batzuetan buztanik gabeak eta Old English Sheepdogrekin gertatzen den bezala, buztana kentzea ez da Manx katuekin egiten. Buztanik gabeko ezaugarria egiazkoa bezala ugaltzen saiatzea, izan ere, buztangabeko Manx katuak buztangabeko Manx katuekin etengabe gurutzatuz, nahaste genetiko negatiboak areagotu ditu, hilgarriak ere (ikus behean). Buztanaren luzera ausazkoa da katu-kume umealdi batean[25]. Manxetik Manx ez diren hazkuntzara egindakoak, normalean, Manx motako buztan aldaera batzuk sortuko ditu katutxoetan[19]. Aldaera horietako buztan laburragoko katutxoek Manx etiketa duten ala ez, kontsultatutako arrazaren estandarraren araberakoa izango da, Manx katuen buztanak katutxoen buztanaren luzera proportzionalaren arabera sailkatzen baitira (proportzioa ez da aldatzen jaio ondoren):

  • Rumpy (ipurtxuntxur)[26] edo dimple rumpy[27]: batere buztanik ez duena, nahiz eta sarritan buztana haziko litzatekeen atzealdean iletxoa izan[19]
  • Riser (mailatu) edo rumpy riser[28]: kartilago[19] koskor bat daukana ilearen azpian, animalia pozik dagoenean eta buztan-muturra altxatzen duenean nabaritzen da gehien.
  • Stumpy (mozkote)[26]: 3 cm inguru luzerako orno aztarna eta batuen buztan partziala duena[19]
  • Stubby (lodikote), shorty edo buztan labur: batu gabeko hezurren buztan laburra duena, batez beste katu-buztanaren erdia[27]
  • Longy (buztandun), buztan[29] edo taily[26]: buztanaren luzera batez bestekotik normalera duena.
Manx katu ipurtxuntxur bat
Mailatu edo rumpy riser buztanaren adibidea

XIX. mendearen amaieran arrazaren aitorpenaren hasieratik[19], Manx erakustalditarako katuak, mozkoteen bidez, ipurtxuntxurrak izan dira, erakustaldietarako Manx potolo eta luzeekin sailkatzen ez direnak «Beste aldaera» edo etxeko maskota klasean izan ezik[23]. Buztan osoa duten katutxoak Manx arraza garbian jaio daitezke buztan gabeko itxura batere heredatu gabe. Erreferentziazko herrialdearen eta katu-erakundearen arabera, ipurtxuntxur, ipurtxuntxur mailatu eta mozkoteak dira Manx katuen arraza estandarra betetzen duten Manx katu-buztan mota bakarrak. Manx katu batzuetan ikusten diren katu-buztan luzeagoak arrazako akastzat hartzen dira, nahiz eta arrazan modu naturalean gertatzen diren, baina ez buztan laburragoak bezainbeste. Buztan luzeago horiek arraza garbiko Manx arbasoak dituzten arren, ez dute gene nagusirik; beraz, ezin dute transmititu. Hala ere, Manx buztanaren mutazioaren genea nagusi denez, buztan luzeko arraza garbiko Manx katu horiek erabil daitezke, oraindik ere, hazkuntza-programetan, eta buztangabeko Manx katuak, batzuetan, eragiten dituzten bizkarrezurreko deformazio hilgarriak saihesteko ahaleginean ere kontuan har daitezke.

Manx arraza, genetikoki, Japoniako Bobtail arrazatik berezia da, naturalki hazten den beste uharteko arraza bat. Bobtail japoniarrak beti izaten du buztan pixka bat gutxienez, "ponpoi" txiki batetik buztan potolo baina bereizgarri bateraino irits daitekeena, txirikordatu edo kizkurtuta dagoena eta, normalean, erraboil samarra eta arol itxura duena; aitzitik, Manxek buztan zuzena du norbait presente dagoenean. Japoniako Bobtailak Manxen itxura nabarmen desberdina du, eta arbendola itxurako begiak, aurpegi triangeluarra, belarri luzeak eta gorputz argala ditu, Asiako beste arraza asko bezala. Arraza horretako buztan oker edo uhinduaren erantzule den genea errezesiboa da, eta ez du zerikusirik Manxen buztangabeko gene nagusiarekin; bobtail genea ez dago inolako deformazio larriri lotuta, eta buztan galtze-geneak, zenbait baldintzatan, osasun-arazo hilgarriak sor ditzake batzuetan. Pixie-bob arrazak ere buztan laburra du, eta, genetikoki, Manxekin erlazionatuta egon daiteke. Buztanaren genetikari buruz, argitasun gehiago izango da katuen populazioetan azterketa genetiko gehiago egiten diren heinean eta DNA probak hobetzen diren heinean; etxeko animalien lan genetiko gehienak txakurrekin eta abere arrazekin egin izan dira.

Manxek (eta buztangabeko beste arraza batzuek) ez dute oreka arazorik erakusten[30]; oreka barne belarritik kontrolatzen da, batez ere. Katu, txakur eta gorputz handiko beste ugaztun batzuetan, oreka buztana tartean sartzen du, baina ez dago haren mende (arratoien kontrastean, buztana gorputz-masaren zati nahiko esanguratsua baita).

Manxeko katutxoak, berez, edozein buztan luzerarekin jaiotzen direnez ―batere ez izatetik luzea izateraino―, antzina, ohikoa zen jaio eta egun gutxira buztan luzeak kirurgikoki moztea. Jurisdikzio askotan (Europako zati handi batean barne) legez kanpokoa izan arren, lehen, praktika hori gomendatzen zen, eta praktikaren ohikotasunak ekarri zuen Manx katu faltsu asko (hau da, ausazko britainiar katuak) aldatu egin zirela Manxen antza izateko eta erosle burugabeei iruzur egiteko[5].

Gorputza eta hankak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Manx tamaina ertaineko katuak dira[19], bular zabala, sorbalda makurtua eta albo lauak dituztenak[19], eta, erakusteko egoeran, gihartsu eta argalak dira(18), ez handiak, ez koipetsuak ere[19]. Lanek jakinarazi zuen, berez, jatorrizko arraza purua, normalean, 4,5 eta 5,5 kilo bitartekoa zela arrentzat eta 3,5 eta 4,5 kilokoa emeentzat, adibide txikiago askorekin baina handiagoak arraroak izanik[19]. Manxen atzeko hankak aurreko hankak baino luzeagoak dira[5][19]; horrek, atzealdea, sorbalda baino altuagoa izatea eragiten du, eta arku jarraitua sortzen du sorbaldatik atzealderaino, katuari itxura orokor biribildua edo konkortsua emanez[23], nahiz eta arraza luze samarra izan luzatzen denean[19]. Aurreko hankak sendoak eta zuzenak dira[19]. Sarritan, forma untxiaren antzekoa da[5][17].

Burua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Manx katuen buruak forma biribildua dute[19], sakonera ertainekoa lepo luzearekin[19]. Aurpegia, askotan, adierazgarria da[19], sudur txikiarekin. Belarri tenteak, punta biribila eta aurrealderantz norabideratuak[19] eta nahikoa handiak dira[19]. Begiak ere handiak dira[19], biribilduak eta irtenak[19] eta kanpoko betazal-komisurak barnekoak baino gorago dituztela[23]. Aldizkako begi-kolore nagusiaren odol-linearik gabe (adibidez, urdina siamesean edo erlazionatutako arbasoetan), Manxek, sarritan, urrezko begien ñabarduraren bat izan ohi du[23], eta, erakustaldietarako, Manx ez diren ile laburreko ile-geruza kolore/eredu bereko begi-koloreko estandarrak jarraitzen dituzte[19].

Ile-geruza

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Manx ile motz mozkotea
Manx ile luzea (Cymric)

Manx katuak bi ile-geruza luzera erakusten ditu. Ile motza edo luzea, Manx guztiek geruza bikoitzeko ile-geruza dute. Erakusten diren kolore eta ereduen gamek Manx ez den ile-geruza mota horretako estandarrekin bat etorri behar dute[19].

Ile laburreko Manx ohikoenak ―jatorrizko arraza― azpiko geruza trinko eta biguna du, eta kanpokoa luze eta lodiagoa, babes-ileekin[23]. Ile-geruzaren itxura orokorra, leuna eta arola beharrean, fina, laburra eta larruazalari itsatsia dago[19].

Ile luzeko Manxak ―katu-erregistro batzuek Cymric izenez ezagutzen dutena― luzera ertaineko geruza bikoitzeko zetazko testura du, "galtza"rekin (hau da, larruaren luzeran jauzi nabarmena atzealdean, belaunerainoko galtza zaharkitu eta zabalen itxura emanez)[31], sabeleko eta lepoko idunekoa, ile-sorta atzaparren artean eta "belarri-osoak" (belarrietako ilea)[23]. CFAk uste du Cymric-a Manxen aldaera bat dela, eta ile laburreko dibisioan epaitzen du ile luzeduna izan arren[23], The International Cat Associationek (TICA) ile luzeko dibisioan epaitzen duen bitartean, Cymric arraza desberdin bat bezala[32]. Ile luzeko aldaera nahiko azken garapena da. Lanek 1903an idatzi zuen arrazari buruzko kapitulu zehatzean: «Manxek, nire ezagutza, informazio eta ustearen arabera, ez du ile luzeko alerik sartzen»[19].

Ile-geruzaren luzera edozein izanda ere, gaur egun, arrazako koloreak eta geruza-ereduak ia arraza guztien gama zabaltzen du gurutzaketa zabala dela eta, nahiz eta erregistro guztiek ezin ditzaketen geruza guztiak onartu ugaltzeko edo erakusteko gai gisa. Ile-geruza ohikoenak marratua, dortoka, kalicoa eta kolore solidoak dira. Manxen ale oso dibergenteak, Himalaiako arbaso agerikoa duen begi urdin eta ile luzeko aldaera barne, Man uharteko posta-zigiluetan ospatzen dira 1980ko hamarkadaz geroztik, eta azken argitalpenek aldaera marmolatuak eta orbandunak erakusten dituzte sarritan. Jatorrizko uharte-izakinek, ordea, aldakuntza gutxiagokoak ziren. Lanek, horietako asko ikusita Manx katuei buruz idatzi zuen: «bitxia dirudi aldaera horretako koloreak zertxobait mugatuak izatea, eta arrazak ez ditu normalean ile motzeko beste aldaera batzuekin lotutako kolore guztiak biltzen»[19]. Laranja arrunta, laranja arrunta eta zuria, krema-marratu arrunta, dortoka arraroa eta oso arraroak diren ale zuriak baino ez zituen jakinarazi 1903an[19]. Calico eta puntu-kolorekoak, nabarmen, ez dira zerrenda honetan, gaur egungo marradun koloretsu arruntak ere badira. Hala ere, Ingalaterran bost urte beranduago idatzita, Bartonek iradoki zuen: «Manxak edozein koloretakoak izan daitezke, baina, ziurrenik, laranja da gehien topatzen dena»[5].

Erregistro espezifikoek puntu estandar bereziak eta desberdinak dituzte kolorazioari eta ereduari dagokionez. Esaterako, Governing Council of the Cat Fancyk (GCCF) Manxa British Shorthair (BSH) aldaera gisa sailkatzen du[33], eta, beraz, Manx katuek BSHn baimenduko luketen geruza-ereduren bat edukitzea eskatzen du, atzerriko mota baten esklusiboa den edozeinen ordez (adibidez, puntuen kolorea). New Zealand Cat Fancy-k (NZCF) gauza bera egiten du kolore eta marketarako, baina Manxen geruza bikoitza eta beste ezaugarri batzuk behar ditu, GCCFk behar ez dituenak[34]. Beste erregistro batzuk are murriztaileagoak dira, beste batzuk liberalagoak diren bitartean.

Aldaerak (azpi-arrazak)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Manxetik lau aldaera berri eta koherenteak garatu dira (horren jatorrizko bertsioa, batzuetan, Shorthair Manx deitzen zaio). Horiek Cymric (Longhair Manx), Man uharteko Shorthair, Man uharteko Longhair eta Tasman Manx dira, nahiz eta Cymric soilik lortu onarpen zabala arrazen erregistroetan 2014tik aurrera.

Cymric (Manx ile luze)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Cymric edo Manx Longhair buztan gabeko edo buztan laburreko katua da, ile erdi-luzetik luzera doana, garapenaren hasieran Himalaiako, persiar eta ile luzeko beste arraza batzuekin gurutzatzearen ondorioz. Bere izena, Cymru, erreferentzia Galeseri egiten dion bitartean (Cymru), arraza, benetan, Kanadan garatu zen, eta, 1999an, 50 zentimoko oroigarrizko txanpon batekin omendu zuen arraza.

Besterik gabe, Manx arrazako estandarrekin estalita, AEBko Cat Fanciers Associationek (CFA)[35] Co-ordinating Cat Council of Australiak (CCCA)[36] eta Erresuma Batuko Governing Council of the Cat Fancyk (GCCF)[37] aldaera ile luzeko Manx gisa aitortzen dute Cymric gisa baino (CFAk[35], eta CCCAk[36] Manx Longhair deitzen dio, GCCFk Semi-longheir Manx Variant izendatzen duten bitartean[37]). Katu-erregistro gehienek Cymric estandar esplizituak dituzte (Manxekin batera edo berezita argitaratuak). 2014tik, erregistro nagusietatik, Feline Federation Europek (FFE) bakarrik ez du arraza edo azpiarraza batere aitortzen, inolako izenarekin (Haien Manx estandarrak 2004ko maiatzaren 17an izan zuen azken eguneratzea).

Man uharteko Ile-labur (buztandun)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

British Shorthair-aren antzeko, Man uharteko Shorthaira, funtsean, buztan osoko Manx katua da. Alegia, Manx katua da Manx ezaugarriak dituelako, baina Manx buztagabearen genearen inolako adierazpenik gabe. 2013ko martxoaz geroztik, New Zealand Cat Fancyk (NZCF) soilik aitortzen du bere arraza estandarrarekin. British Shorthairen onartuta dagoen edozein geruza-kolore edo patroi onartzen da IoM Shorthairen (murrizketa bera Manxi aplikatzen zaio NZCF estandarrean), eta Manxen geruza bikoitza behar du[38]. Nazioarteko beste erregistro batzuetan (adibidez GCCF, Manx British Shorthair aldaera gisa tratatzen dutenak[33]), horrelako katuak Manx buztanduna izendatzen dira, eta Manx hazkuntza gisa soilik aitortzen dira (berez, garrantzitsuak dira, buztangabeko bi Manx batera ugalduz gero jaiotza-akatsak eragiten dituelako), eta ezin dira katuak erakutsi[37].

Man uharteko Ile-luze (buztandun)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Funtsean, buztandun Cymric katua, hau da, Cymric (eta, beraz, Manx) katua, Man uharteko ile luzeak Cymric-en ezaugarriak ditu, baina Manx buztanik gabeko genearen adierazpenik gabe. 2013ko martxotik NZCFk arraza estandar batekin soilik aitortzen du. Geruzen koloreak British Shorthairen onargarriak direnetara mugatzen dira, eta Cymric-ek ile-geruza bikoitza, lodi eta luzea behar du[39].

Tasman Manx (ile-geruza kizkurra)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Australia eta Zeleanda Berriaren arteko Tasmaniako itsasoaren izena du; Tasman Manxa buztan gabeko edo buztan partzialeko Manx katu bat da, ile kizkurdun geruza duena, Selkirk Rex batena bezalakoa eta Australiako zein Zeelanda Berriko Manx kumaldietan mutazio errezesibo baten ondorioz sortu zena. 2013ko martxoz geroztik, arraza NZCFk[40] eta Catz Inc. erregistroak[41] soilik aitortzen dute[41]:222-227or.(Zeelanda Berrikoak ere) arrazaren estandarrekin. Geruza laburra edo erdi luzea izan dezakete.

Mota, ziurrenik, rex-mutazio odol-linearik gabe sortu zen (Rex arraza bat ere ez da onartzen Tasman Manxen Catz hazkuntza-jarraibideekin)[41]. Buztanaren luzeraren (baldin badago) eta ile-geruzaren arabera, katuek, batzuetan, Tasman Cymric, Tasman Man uharteko Ile labur edo Tasman Man uharteko Ile luze dei dakieke, baina hauek ez dira arraza berezitzat hartzen. Tasman Rex terminoa lehen aipatutako etiketa batean sartzen ez diren[42] gene hori duten katuei aplikatu zaie (Manxen aurpegia eta gorputzaren forma falta zaiela kalifikatzeko), nahiz eta existitzen diren Rex mutazio arrazekin dagoen erlazioa ez den argi. Tasman Manx haratago, termino gehigarri horiek guztiak aitortuta daudela dirudi, nahiz eta NZCFk[42] aldarrikatuak izan, baina arrazaren estandarrik gabe, eta Catz erregistro baimenduak ere ez ditu sartzen 2014ko uztailez geroztik[41].

Osasuna eta genetika

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Manx buztangabearen genea nagusi eta oso sarkorra da; bi guraso Manxen katutxoak, oro har, buztanik gabe jaiotzen dira. Homozigotoa izatea genearen bi kopia izateagatik hilgarria izan ohi da umetokian, eta, ondorioz, abortatu egiten du[8][9]. Horrela, buztangabeko katuek genearen kopia bakarra eraman dezakete. Buztangabeko genearen bi kopia izatearen arriskua dela eta, hazleek guztiz saihesten dute buztangabeko bi katu Manx elkarrekin haztea[43]. Gurasoek ez daramatenez buztangabeko alelorik, bi Manx buztandun elkarrekin gurutzatuz gero, katutxo guztiak buztandunak sortzen dira.

Buztan partzial batzuk katuari min handia eragiten dion artritis mota bat izateko joera dute[18], eta, kasu bakanetan, Manxen hazitako katutxoak buztan motz kizkurtuarekin jaiotzen dira garapenean zehar buztanaren hazkuntza osatugabea delako. Mozkotetik buztan luzerakoei, batzuetan, moztu egiten zaie jaiotzean, prebentzio neurri gisa.

Manx sindromea edo Manxnessa da buztan gabeko geneak bizkarrezurra gehiegi laburtzen duenean sortzen den egoerari ematen zaion lagunarteko izena. Bizkarrezur-muina eta nerbioak larriki kaltetu ditzake, bizkarrezur bifido mota bat eraginez, baita hesteetako, maskuriko eta digestio arazoak ere. Oso maskuri txikiak gaixotasunaren adierazle dira, eta, askotan, zaila da diagnostikatzea. Heriotza nahiko bat-batean gerta daiteke, eta batzuk 3-4 urte baino ez dira bizi; erregistratutako zaharrena Pharrah izeneko katu eme bat izan zen 7 urte zituela il baitzen gaixotasunak jota. Txosten batean, aztertutako Manx katuen % 30 ingururi eragiten ziola frogatu zen, baina kasu horiek ia guztiak ipurtxuntxurrak ziren, zeinak muturreko fenotipoa[9] erakusten baitute. Roger Tabor felinoetan adituak adierazi zuen: «Manx arraza historikoa dela bakarrik eragozten digu gene arriskutsu horrekin hautatu berri diren beste anomaliekin bezain kritiko izatea»[44].

Arrazak ipurtxuntxur tolestura intertrigo dermatitiserako eta korneako distrofia izateko ere joera du[45].

Manx katuak bezalako buztangabeko katu batzuek megakolona garatu dezakete, hau da, idorreria eragiten duen egoera eta katuaren bizitza arriskuan jar dezakeena behar bezala kontrolatzen ez bada. Buztanik ez duenez, normalean, gorozkiak ondeste aldera bultzatzeko uzkurtzen den muskulu leunak horretarako gaitasuna galtzen du[46].

Eguneratutako ikerketa genetikoak jarraituz, Australiako Katuen Federazioak eta (ez hain zorrotz) GCCFk ugalketa-murrizketa bereziak ezartzen dizkiete Manx katuei (eta Cymric bezalako animalia eratorriei), animalien ongizatearen arrazoia dela eta[47].

Manx katu buztangabeko genearen identifikazioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2013an, Manx Katuaren Genoma Proiektua (behean) hasi aurretik frogatu zen brachyury genearen mutazio genetikoak zirela Manx katuaren buztanaren garapenaren porrotaren erantzule, baita buztan gabeko beste lau katu arrazaren erantzule ere[48]. Gene horren ortologoetan, mutazioek buztana galtzeko akatsak eragiten dituztela frogatu da beste hainbat espezietan, batez ere, arratoietan. Brachyury genearen giza bertsioaren mutazioak hodi neuralaren akats ugarirekin daude lotuta[49].

Manx katuaren genoma proiektua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Arrazaren genetika hobeto ulertzeko, Manx katuaren genoma proiektua (MCGP) 2015eko abuztuan jarri zen abian Douglaseko (Man uhartea) Rachel Glover biologo konputazionalak crowdfunding bitartez finantzatutako proiektu boluntario gisa[50], Manx katuaren genoma osoaren lehendabiziko sekuentzia egiteko. Proiektuak bilatzen duena da Manx katua beste katu-populazioetatik bereizten duten mutazio genetikoak aurkitu, eta Missouriko Unibertsitateko 99 Lives Cat Genome Sequencing Project-eko[51][52][53], eta AEBko Informazio Bioteknologikorako Zentro Nazionaleko[54][55] (NCBI) genomaren datu-baseetan datuak biltzen lagundu. Hasierako sekuentzia lana egiten ari da, Man uhartean MCGPk bildutako lagin eta datuak aztertuta. Man uharteko lehen gene sekuentzia programa da[52][54] mundu osoko zientzialarien ekarpenarekin[50], Edinburgh GenomicsAipuaren errorea: Baliogabeko <ref> etiketa; edukirik gabeko erreferentziek izena izan behar dute, Eskoziako Edinburgoko Unibertsitateak, 99 Lives-ek eta Man uharteko ServiceTech[56] informazio-teknologia biomedikoko enpresak emandako zerbitzari-baliabideekin egiten dena[57].

Proiektuak lau galderari erantzun nahi dio[53]:

  1. Zein mutazio dira arrazarentzat bereziak begi-bistako buztana kenduta?
  2. Zein geneek parte hartzen dute Manx sindromean?
  3. Zein geneek kontrolatzen dute buztanaren luzera? (Manx buztangabeko geneak buztana kenduko den ala ez zehazten du soilik, ez galtze neurria)
  4. Ba al dago oinarri genetikorik arrazarekin lotutako osasun arazoa eragiten duena eta Manx sindromea ez dena?

Ikerketa horren emaitza desiragarria da nahi den arraza osasuntsu mantentzeko erabil daitezkeen probak garatzea, hazi behar ez diren katuak identifikatuz[58]. Gutxienez, hiru katuen gene sekuentziatu beharko dira beharrezko datu genetikoak lortzeko[57].

2015eko abenduan dirua biltzeko hasierako helburua lortu ondoren[59], sekuentziatutako lehen katua Bonnag izeneko Manx kaliko ipurtxuntxur arraza garbia izan zen bereizia, horren (eme ugaltzailea) eta bere katutxoen erregistroa Cat Fancy Britainia Handiko Gobernu Kontseiluan (GCCF) egoteak leinu bereziaren azterketa kontrolatua egiten laguntzen duelako[56]. Bonnag-en laginak 2016ko apirilean bidali ziren sekuentziatzera[56], MCGPk 2016ko abuztuan jaso zituen prozesatu gabeko gene-sekuentziaren emaitzak; genomaren mihiztaketa prozesu neketsua hasi da, aldez aurretik 99 Lives-en bildutako katuaren datu genomikoekin alderaketarekin jarraituz, eta, azkenean, parekoen ebaluazio batekin, balizko argitaratzea egingo da aldizkari zientifiko batean[60]. Proiektuak sekuentziatuko duen bigarren genomarako diru bilketa 2016ko irailean hasi zen; katu bakoitzeko kostuak Erresuma Batuko 1.400 £-rara jaitsi ziren 2015eko azaroan[61], eta, 2016ko apiriletik aurrera, 1.200 £ ingurura jaitsi ziren[57][62] Illumina HiSeq X Ten sekuentziatzailea erabiliz[61], X Ten-a gizakiak ez diren sekuentziarako erabilgarri egon aurretik aurrekusitako 10.000 £-ko proiekzioetatik behera[61]. Kostuen jaitsiera izugarriari esker, lehen katuaren sekuentzia aurreikusitako denbora baino askoz lehenago egin zen[58]. Dagoeneko, MCGPk Bonnagen buztana galtzearen erantzule den mutazioaren kokalekua identifikatu du, genoma osatzen duten 2.800 milioiren artean datu genetiko-bit bakarra ezabatzea[58].

Hautatutako bigarren lagina Manx sindromeagatik eutanasia egin behar izan zioten katu batena da, eta sekuentzia berri horrek gaixotasunaren berezitasun genetikoak identifikatu, eta ondorengo batzuei bakarrik zergatik eragiten dien argituko du[63][64].

Portaera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Katu-arraza guztiekin bezala, katuaren zaletasuna Manx arraza osoari buruz oso zabalduta dagoen hainbat orokortasunetara, behaketaren bidez iritsi da. Manxa katu sozial eta lagunkoitzat hartzen da, eta, gizakiei, oso lotua, baina, ezezagunekiko, lotsatia ere. Arraza oso adimentsu, jostalari eta, bere portaeran, txakurrak gogorarazten dituela esaten da. Adibidez, Maine Coon eta beste arraza batzuk bezala, Manx katuak, askotan, botatako objektu txikiak biltzen ikasten dute. Gainera, txakurkumeen antzera, beren jabearen atzetik joan daitezke, eta, katu gehienek baino, hitzezko agindu sinpleak ikasteko gai direla uste da. 

Ez da ezagutzen arrazaren ikuspegi horietako askok historia oso luzea dutenik. Lanek «aldaera xelebrea eta interesgarria den» katu honen tenperamentuari buruz egindako lehen kontakizunak: «Otzana, umore onekoa eta gizatiarra dela besterik ez da, eta saritutako ale batek botere handiko animalia, ernea eta aktiboa eta izaera kementsukoa izan behar du» gaineratu zuen[19].

Manxak ehiztari gisa estimatuak dira; harrapakin handiagoak (adibidez, arratoi helduak) botatzen dituzte, baita gazteak direnean ere, eta, beraz, aspaldian, eskari handiak izan ziren baserriko katua (arratoi ehiztari)[14] :507or.eta itsasontziko katua bezalako roletarako[14] :138or. :662-3or.

Katu guztiek, felino handiak barne, gorputza aurrera bultzatzeko, atzeko bi hankak aldi berean erabiltzen dituzte, batez ere, azkar mugitzen direnean, baina Manx katuak, berriz, untxi-itxurako jauzika bezala mugitzen direla esan ohi da askotan, korrika ari ez badira ere.

Herri kulturan

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Man uharteko ikur nazionala

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Man uharteak Manx katua uharteko nazioaren eta bere kultura bereziaren ikurretako bat bezala du. Man uharteko monetan, Manx katua oroigarrizko lau koroako txanpon bereziren atzealdeko gaia da. Lehenengo biak, 1970 eta 1975ean jaulkitakoak, kobre-nikel zein zilarrezko probetan egindako argitalpen autonomoak dira, eta hirugarrenak, berriz, urteroko katu-txanpon sorta bat inauguratu zuen 1988an, urrezkoak ere ekoitzi izan direnak hainbat tamainatan; ia ezkutuan dagoen Manx katu bat agertzen da atzealdean, beste arraza batzuekin, 1989tik aurrera jaulkitako argitalpen bakoitzean[65]. 2012an, berriro, Manx katu bat katutxo batekin izan zen berezitako katua.

Manx katu bat, korapilo zelta estilizatu batean, uharteko 1980-1983 zentimokoan ere agertzen da. Arrazako irudiak Man uharteko posta-zigilu ugaritan agertzen dira: victoriar garaiko Manx katuen postaletako artea erreproduzitzen duten 2011ko seiko sorta batean; 1996ko zigilu bakarreko dekorazio orri batean[66][67]; zigilu batean 1994ko turismoko 10 zigiluko eskuorri batean; bost zigilu Manx katuaren mundu osoko 1996ko serie batean, eta 1989ko arrazaren multzoa hainbat ile-geruza eredutan, gehi, 1983 eta 1989koak, balio handiko behin betiko bitan. Katua uhartean eta Interneten eskuragarri dauden turismo-ondasun eta Manx harrotasun-elementu ugariren gai eta (triskelion eta lau adardun Manx Loaghtan ardiarekin batera) Man uhartearen ikur gisa agertzen da.

Mundu errealeko Manx katu ospetsuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • All Ball, Lipstick eta Smokey, Koko gorila gatibu ospetsu ezagunaren animalia-lagun izan ziren, zeinarekin amerikar zeinu hizkuntza oinarrizkoan komunikatzeko gai izan baitziren[67].
  • Bob, Bob the Preschool Cat: A Biography of an Urban Manx Cateko subjektu arra. E. Romayne Hertweck-ek idatzia (2009).ISBN 978-1-4327-3555-5 )
  • Stubbs Talkeetna-ko (Alaska) ohorezko alkatea
  • Bonnag, Manx emea, genoma osoa sekuentziatu zuen bere arrazako lehen katua (2016an, (ikus gorago), eta azterketa maila hori jaso zuen edozein arrazako bigarren katua (lehena, abisiniar bat izan zen. 2014an 99 Live proiektuak sekuentziatua). Bonnag katua Zoe Grundey-k hazi zuen Douglasen (Man uhartea), Triskele Manx Cats haztegian[56][68]
  • Peta, Erresuma Batuko Gobernuko Kabinete Bulegoko Katu Buru 1964an une batean eta 1969 eta 1976 bitartean.

Fikziozko Manx katuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Bizar urdina, Felidae (1994) alemaniar animazio-filmekoa.
  • Gordon, Catscratch (2005-2007) animaziozko telesail estatubatuarra.
  • Ma Manx, kriminal talde bateko matriarka Rex Tabby: Cat Detective haurrentzako eleberrian, Daniel Kirk (2004). ISBN 978-0-439-45286-1
  • Mac Manc McManx, Get Fuzzy amerikar eguneroko komikiaren pertsonaia gonbidatua (1999-gaur egun).
  • Mayor Manx, SWAT Kats animaziozko telesail estatubatuarratik (1993-1995)
  • Manx, Slimer-en aurkaria, Slimer! and the Real Ghostbusters (1988-1991)
  • Manx Cat, Manxmouse: The Mouse Who Knew No Fear Paul Gallicoren haurrentzako eleberrian aurkari behinena (1968). ISBN 978-0-698-10237-8, eta horretan oinarritutako 1979ko anime japoniarra.
  • Joann Roe-ren haurrentzako liburu saileko Marco Manx, Fisherman Cat (1988), ISBN 978-0-931551-02-4, Castaway Cat (1989), ISBN 978-0-931551-03-1, Alaska Cat (1990), ISBN 978-0-931551-05-5, eta Samurai Cat (1993), ISBN 978-0-931551-08-6
  • Adam Whitmore-ren "Max the Cat" 1986ko haurrentzako liburu sortatik Max Leaves Home ISBN 978-0-382-09243-5, Max Ameriketan ISBN 978-0-382-09244-2, Max Indian ISBN 978-0-382-09245-9 eta Max Australian ISBN 978-0-382-09246-6)
  • Mika, Mika the Manx Cat haurrentzako liburuko pertsonaia nagusia, DM Hart (2012), ISBN 978-0-61567-18-95
  • Narratzailea, Manx laranja bat, Laura Archibald-en The Cats of Grand Central haurrentzako liburuan, Garner Beckett-ek ilustratua (2003), ISBN 978-0-9730951-0-4
  • Olaf, Olaf Comes Home filmeko protagonista, Kathy Dollina Creamer (2001), ISBN 978-1-873120-15-6 "Ahate itsusia" eredua duen haurrentzako liburua.
  • Raffles, Bernie Rhodenbarr-en Manx katua, Lawrence Block-en "Burglar" eleberri misteriotsuen seriean, The Burglar Who Traded Ted Williams filmean agertu zen lehen aldiz. Bernie ez dago konbentzituta katua Manx bat denik, baina buztanik ez du. (1994), ISBN 978-0-525-93807-1
  • Stimpson "Stimpy" J. Cat, The Ren and Stimpy Show estatubatuar animazio telesaileko bi pertsonaia nagusietako bat (1991-1996)
  • Tiara Boobowski Sonic the Hedgehog Sonic X-Treme jokoan Manx katu pertsonaia izatea aurreikusi zen, baina jokoa bertan behera geratu zen.
  • Narratzaileak, Virginia Woolf-en A Room of One's Own obran, lehenengo kapituluko bazkari batean ikusten duen Manx katua (1929).

Besteak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Norton Manx moto-saila (1947-1962, Norton Motors Ltd.), nahiz eta itxuraz Man uharteko TT errepideko lasterketaren izena hartu (marka, hamarkadetan, nagusi izan zen 1970eko hamarkadara arte), Manx katuen ikurrarekin sustatu zen metal esmaltatuzko pin eta jositako adabaki formekin. Manx Nortonek suspertze handia izan du moto lasterketetako klasikoen zale modernoen artean.

Meyers Manxa (1964-1971, BF Meyers & Co.) Volkswagen Beetle-n oinarritutako jatorrizko buggy oso kopiatua da, eta basamortuko lasterketen errekorrak hautsi zituen aurkeztu eta gutxira. Katuaren izena hartu zuen, bere diseinuagatik: gorputz laburra, gurpil handiak eta maniobragarria. Jatorrizko diseinatzaileak "Manxter" bezala berreskuratu, eta eguneratu zuen (2000-gaur egun arte, Meyers Manx, Inc.).

1950eko hamarkadaren amaierako hegazkin-maketa hegalari ezagun bat Manx Cat izan zen; Manx Cat V. gisa kit moduan saltzen zen, eta, inprimatutako planoetan, Manx Cat I.tik IV.ra bezala, hegoak gero eta handiagoak baitzituen. Bob Buragasek diseinatua, eskuz jaurtitako biplano-eredua balsa egurrez egina dago, isatsa oso laburra du (hortik izena), 32,5 hazbeteko hego zabalera (IV. eta V. bertsioetan), eta 19 eta 35 tamainako motorrak har ditzake, eta Dumas Spectrum-en "borroka" hegal batekin alda daiteke. Zaleen aldizkarietan azaldu zen 1957ko otsailean Flying Models-en (modelo ezberdinen historia zehazten duena, miniaturazko Manx Kitten bertsioa barne), eta, 1958ko urrian, American Modeler-en.

2011ko urtarrilean, Grimjack komiki-liburuko istorio bat, The Manx Cat, Comicmix.com-eko webkomiki gisa seriea egin zen, eta, orduz geroztik, IDW Comics-en sei aleko miniserie gisa ikusi da inprimatuta. Istorioak "The Manx Cat" katuaren estatua bat sartzen du tartean, hasiera batean MacGuffin soil bat dirudiena, Maltar Belatza eleberriko eta filmetako klasikoa bezalakoa baina hasieratik botere gaiztoak erakusten duena. Trama konplikatzen joaten da denborako bidaiarekin, berraragitzearekin eta Cthulhuren mito estiloko "jainko zaharrekin". Komiki moderno gehienek bezala, kolore digitaleko artea du eskuz marraztutako arkatzez egindako lanaren gainean.

Musika herrikoian, Florrie Fordek, 1930ean, Dan Leno Jr. musika aretoko komedia abesti baten grabaketa bat kaleratu zuen: Zer gertatu zen Manx katuaren buztanarekin?, B aldean Stein! Stein! Ev'rywhere We Go zuelarik, 8 hazbeteko eta 78 RPMko gramofono-disko batean (1430 serie-zenbakia Edison Bell Radio zigiluan). [69]

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ a b c d Cregeen, Archibald (1984) [1835]. A Dictionary of the Manks Language with the Corresponding Words or Explanations in English. Douglas, Isle of Man/London, England [reprint: Ilkley, England]: Whittaker, Treacher & Arnot, et al. [reprint: Moxon Pr.] pp. 106 ("kayt"), 107 ("keiyt"), 122 ("Manninagh"), 193 ("stubbin"). STUB’BIN, s. m. a cat without a tail
  2. ↑ a b Kelly, John (1977) [1805]. Fockleyr Gailckagh as Baarlagh [Dictionary of Manx Gaelic to English] (1866 reprint ed.). Douglas [reprint: Ilkley]: Manx Society [reprint: Manx Language Soc./Scolar Pr.] pp. 110 ("kaytlag"), 127–8 ("Manninagh, Mannanagh"), 177 ("stubbin"). While stubbin appears in this edition, it is a later interpolation in Kelly's 1805 manuscript, after 1835; like many entries in the 1866 published version, it directly cites Cregeen
  3. ↑ a b Hall, Marion. (1995). «The Manx Cat» Cat Fanciers' Almanac (Cat Fanciers' Association).
  4. ↑ Manx Cat Breed Information, Pictures, Characteristics & Facts.. .
  5. ↑ a b c d e f g h i (Ingelesez) Frank Townend Barton, Cornell University College of Veterinary Medicine Flower-Sprecher Veterinary Library. (1908). The Cat: Its Points: and Management in Health and Disease. Everett (Noiz kontsultatua: 2022-09-21).
  6. ↑ Driscoll, C. A.; Macdonald, D. W.; O'Brien, S. J.. (2009). «In the Light of Evolution III: Two Centuries of Darwin Sackler Colloquium: From Wild Animals to Domestic Pets, An Evolutionary View of Domestication» Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 106 (S1): 9971–9978.  doi:10.1073/pnas.0901586106. OCLC .2702791 PMID 19528637. Bibcode: 2009PNAS..106.9971D..
  7. ↑ a b Kermode, P. M. C. (October 1885). "Some Remarks on the Mammals of the Isle of Mann". The Manx Note Book. Douglas, IOM: J. H. Johson. I (4): 119–129. Retrieved 14 October 2011 In the mid-1880s, Kermode still spells it "Manks" in a journal that already prefers "Manx". He reports "We have no representatives wild of the Cat Tribe or of the Dog Tribe" in his enumeration of native mammals
  8. ↑ a b «Feline Genetic Loci Table For Cat Breeders» web.archive.org 2006-06-15 (Noiz kontsultatua: 2022-09-21).
  9. ↑ a b c Robinson, R. (1993). "Expressivity of the Manx Gene in Cats". Journal of Heredity. 84 (3): 170–2
  10. ↑ Craine, J. Ffynlo (2011). "On-line Manx Dictionary". Mannin.info. Ballaugh, I.o.M. Retrieved 23 November 2011
  11. ↑ a b Craine, J. Ffynlo (2011). "On-line Manx Dictionary". Mannin.info. Ballaugh, I.o.M. Retrieved 23 November 2011
  12. ↑ MacBain, Alexander (1982) [1911]. An Etymological Dictionary of the Gaelic Language (Revised ed.). Glasgow, Scotland: Gairm Pubs. ISBN 0-901771-68-6
  13. ↑ Goodwin, Edmund; Thomson, Robert (ed.) (1987). First Lessons in Manx (Revised ed.). St. Judes, I.o.M.: Yn Cheshaght Ghailckagh [Manx Language Society]. p. 30
  14. ↑ a b c Fargher, Douglas C.; Stowell, Brian (ed.); Faulds, Ian (ed.) (1979). Fargher's English–Manx Dictionary. Douglas: Shearwater Press. ISBN 0-904980-23-5
  15. ↑ a b Radford, Victor H. (2001). Manx Cat. Pet Love series. Dorking, Surrey, England: Animalia Books/Interpret Publishing. pp. 7–35. ISBN 1-84286-049-6
  16. ↑ Isle of Man website page on Spanish Head. .
  17. ↑ a b c Train, Joseph. (1845). An historical and statistical account of the Isle of Man, from the earliest times to the present date; with a view of its ancient laws, peculiar customs, and popular superstitions. Douglas, Isle of Man : M. A. Quiggin; London, Simpkin, Marshall, & Co.; [etc.,etc.] (Noiz kontsultatua: 2022-09-21).
  18. ↑ a b (Ingelesez) «Here endeth the tail» the Guardian 2002-11-23 (Noiz kontsultatua: 2022-09-21).
  19. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad (Ingelesez) Charles Henry Lane. (1903). Rabbits, Cats and Cavies: Descriptive Sketches of All Recognized Exhibition Varieties with Many .... J. M. Dent and Co. (Noiz kontsultatua: 2022-09-21).
  20. ↑ «HALELØSE KATTE, haleloese, tailless, cats, katzen» www.reersoe.dk.
  21. ↑ «Cat Breed Profile: American Bobtail» Animal Planet: Pets, Wild Animals, Dog Breeds, Cat Breeds (Discovery Communications).
  22. ↑ Hackett, Stacy N. (September 2009). "Long on Personality: Manx Enthusiasts Claim the Cat's Larger-than-life Personality Makes Up for Its Lack of a Tail". Cat Fancy. Irvine, CA, US: BowTie Inc. pp. 25–26. ISSN 0892-6514 This tertiary source article reuses information from other sources but does not name them.
  23. ↑ a b c d e f g h CFA Standard Manx. .
  24. ↑ Manx Syndrome. Universities Federation for Animal Welfare.
  25. ↑ About the Manx. Cat Fanciers' Association.
  26. ↑ a b c «A Tale About Tails» Chicago Daily News (Field Enterprises) 25 January 1965.
  27. ↑ a b «Manx Syndrome & Spina Bifida | International Cat Care» icatcare.org.
  28. ↑ «Breed Profile: The Manx» cfa.org.
  29. ↑ (Ingelesez) Caplan, Christy. (2019-12-30). «Manx Cat: Everything You Need to Know About the Breed» Wide Open Pets.
  30. ↑ (Ingelesez) «7 Facts About Your Cat's Tail» Pets Global 2017-01-04.
  31. ↑ Broad, Michael. (20 January 2017). What are britches on a cat?. .
  32. ↑ TICA Manx Breed Group (Manx and Cymric) Show Standard. .
  33. ↑ a b «Recognised Breeds and Registration Policies» GCCFcats.org (Governing Council of the Cat Fancy (GCCF)). "Manx" is a subsection of "British Shorthair".
  34. ↑ «Breed Code MAN – Manx» NZCF.com (New Zealand Cat Fancy) January 2007.
  35. ↑ a b «Manx Show Standard» CFA.org (Cat Fanciers' Association (CFA)) 28 April 2012.
  36. ↑ a b «Manx/Manx Longhair: General Standard» CCCofA.asn.au (Co-ordinating Cat Council of Australia (CCCA)) November 2012.
  37. ↑ a b c «Registration Policy for Manx Cats» GCCFCats.org (op. cit) February 1997.
  38. ↑ Breed Code IMS – Isle of Man Shorthair. op. cit January 2007.
  39. ↑ «Breed Code IML – Isle of Man Longhair» NZCF.com (op. cit) January 2003.
  40. ↑ «Breed Code IMS – Tasman Manx» NZCF.com (op. cit.) January 2007.
  41. ↑ a b c d «Judges Guild Index and Breed Standards» CatzInc.org (Catz Inc.).[Betiko hautsitako esteka] MS Word .doc file.
  42. ↑ a b «Breeds» NZCF.com (op. cit.).
  43. ↑ Vella, Carolyn; Shelton, Lorraine; McGonagle, John; Stanglein, Terry (1999). Robinson's Genetics for Cat Breeders and Veterinarians. Butterworth-Heinemann. ISBN 0-7506-4069-3
  44. ↑ "TWISTY CATS AND THE ETHICS OF BREEDING FOR DEFORMITY". messybeast.com
  45. ↑ Gould, Alex; Thomas, Alison (9 April 2004). Breed Predispositions to Diseases in Dogs and Cats. Blackwell. ISBN 1-4051-0748-0
  46. ↑ Bertoy, Robert W (2002). "Megacolon in the cat". Veterinary Clinics of North America: Small Animal Practice. 32 (4): 901–915. doi:10.1016/s0195-5616(02)00020-7. PMID 12148317
  47. ↑ "ACF Breeding Policy for the Manx and Cymric Cat" (PDF). ACF.asn.au. Australian Cat Federation. Archived from the original (PDF) on 11 July 2015. Retrieved 10 July 2014
  48. ↑ Mamm Genome. 2013 Oct;24(9-10):400-8. doi: 10.1007/s00335-013-9471-1. Epub 2013 Aug 15.
  49. ↑ OMIM Entry - * 601397 - T-BOX TRANSCRIPTION FACTOR T; TBXT. .
  50. ↑ a b «Manx tailless cat genome project launched» BBC News 4 August 2016.
  51. ↑ «Scientists looking for money for project to decode the Manx cat's genome» IoMToday (Isle of Man Newspapers) 11 August 2015.
  52. ↑ a b Glover, Rachel. (2015). Manx Cat Genome Project: A one-in-a-lifetime opportunity to be involved in investigation the genes of the Manx cat. Manx Cat Genome Project.
  53. ↑ a b Hughes, Joe (11 August 2015). "Sequencing the Genome of the Manx Cat". ServiceTech. Retrieved 3 October 2016 – via LinkedIn
  54. ↑ a b «Manx Cat Genome Project» GenomeWeb 12 August 2015.
  55. ↑ Glover, Rachel. (August 2015). «About» ManxCatGenome.com (Manx Cat Genome Project).
  56. ↑ a b c d Glover, Rachel (26 April 2016). "Project update and say hello to Bonnag!". ManxCatGenome.com. Manx Cat Genome Project. Archived from the original on 3 October 2016. Retrieved 3 October 2016
  57. ↑ a b c "Scientists sequence the genome of the Manx Cat". Isle of Man News. Manx Telecom Trading. 8 April 2016. Archived from the original on 3 October 2016. Retrieved 3 October 2016
  58. ↑ a b c «Scientists sequence the genome of the Manx Cat» Isle of Man News (Manx Telecom Trading) 8 April 2016.
  59. ↑ Glover, Rachel. (12 December 2015). «Genome number 1 is funded!» ManxCatGenome.com (Manx Cat Genome Project).
  60. ↑ Glover, Rachel. (2 August 2016). «We have Bonnag's genome sequence!» ManxCatGenome.com (Manx Cat Genome Project).
  61. ↑ a b c Glover, Rachel. (8 November 2015). «Shock genome price drop!» ManxCatGenome.com (Manx Cat Genome Project).
  62. ↑ Glover, Rachel. (October 2016). «Sequence my cat» ManxCatGenome.com (Manx Cat Genome Project).
  63. ↑ Glover, Rachel. (27 September 2016). «We're fundraising for genome number 2» ManxCatGenome.com (Manx Cat Genome Project).
  64. ↑ Glover, Rachel. (27 September 2016). We need your help!. Manx Cat Genome Project.
  65. ↑ "Isle of Man Government". Archived from the original on 8 February 2007
  66. ↑ "Manx Cats" WOPA-Stamps.com: The First International Face Value Stamp Site. Gibraltar: World Online Philatelic Agency. 2011. Retrieved 17 August 2011.
  67. ↑ a b Patterson, Francine (1985). Koko's Kitten. Scholastic Press. ISBN 0-590-44425-5
  68. ↑ Glover, Rachel (November 2015). "The Cats". ManxCatGenome.com. Manx Cat Genome Project. Archived from the original on 3 October 2016. Retrieved 3 October 2016
  69. ↑ «Florrie Ford – Stein! Stein! Ev'rywhere We Go / What Happened to the Manx Cat's Tail?» Discogs (Zink Media) 2016.

Irakurketa gehiago

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Manx_(katua)&oldid=9678476"(e)tik eskuratuta