Sakana

Sakana
	Euskal Herria
Administrazioa
Herrialdea	Nafarroa Garaia
Udalerriak	16 (lista ikusi)
Eskualdeburua	Altsasu
Herri handiena	Altsasu
Izen ofiziala	Sakana
Geografia
Koordenatuak	42°54′23″N 2°02′45″W / 42.9065°N 2.0457°W
Azalera	515,81 km²
Garaiera	415-1494 metro
Distantzia	51,9 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	20.367 (2022: 94)
Dentsitatea	39,49 biztanle/km²
Datu gehigarriak
Sorrera	2019ko otsailaren 6an

Artikulu hau Nafarroa Garaiko eskualde eta haranari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Sakana (argipena)».

Sakana^[a] Nafarroa Garaiko eskualde bat da, Euskal Herrian kokatuta. Eskualde hau herrialdearen ipar-mendebaldean dago, Aralar, iparraldean, eta Urbasa eta Andimendi mendilerroen artean hedatzen den korridore naturalean, hegoaldean, mendebaldetik ekialdera Arakil ibaiak zeharkatzen duena. Hiru haranetan banatuta dago: Burunda, Aranatzaldea eta Arakil.

15 udalerrik osatzen dute, eta 2022 urtean 20367 biztanle eta 515,81 kilometro koadroko azalera zituen; horrek 39,49 biztanle kilometro koadroko biztanleria-dentsitatea sortzen zuen. Errotz dagoen itsas mailaren gaineko 415 metrotik Beriain mendiaren 1494 metrora arteko altuera du.

Eskualdeburua Altsasu da.

Izena

Sakana beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

gaztelaniaz: Barranca

Izen ofiziala, Nafarroako Gobernuaren arabera, honako hau da: Sakana.^[1]

Etimologia

Eskualdeak esanahi gardena du, Burundako euskaraz sakan hitzak haran, ibar esan nahi baitu.^[2] Horrela, Arabako Harana haranarekin edo Okzitaniako Aran haranarekin gertatzen den gauza bera gertatzen da, non toponimoa berez pleonasmoa edo tautoponimoa den.

Gauza bera gertatzen da gaztelaniaz, Barranca forma ez-ofiziala erabiltzen baitu. Nafar erromantzez erabiltzen den izena da, gero gaztelaniak hartu zuena, eskualdean duela 500 urte baino gutxiagotik hitz egiten den hizkuntza baita. Arrazoi beragatik, ohikoa da gaztelaniaz ere la Sakana bezala ezagutua izatea, nahiz eta gaztelaniazko artikuluarekin, azken -a artikulua jada artikulu bat dela kontuan hartu gabe. Erromantze izena jatorrizko euskararen hitzez hitzeko itzulpena da, baina konotazio handiarekin.

Geografia

Sakana haran bat da, eta haren geografia izaera horrek mugatzen du. Udalerri gehienek ipar-hegorako norabidea dute, hau da, mendatetik mendatera. Norabide honetan luzeak dira, baina ekialde-mendebalde norabidean txikiak.

Harana bera zabala eta laua da Arakil ibaiaren lasaiguneetan, baina alderik alde 500etik 1000 metroarteko desnibelak ditu, nabarmendi gainera Uharte Arakilen dauden ipar eta hegoalderako profilak, Aralar eta Andimendi mendilerroen puntekin.

Mugakideak

Sakana eskualdeak Larraun-Leitzaldea eskualdea du muga iparekialdean. Ekialdean Ibarrak daude, Iruñerria eskualdeko azpieskualdea. Hegoaldean, Estellerria eskualdearekin muga egiten du. Iparraldean, Gipuzkoako lurraldearekin egiten du muga eta mendebaldean Arabakoarekin.

Inguru naturala

Sakana eskualdeko ibaiak

Eskualdea Euskal Herriko arkuan dago. Eskualde honen konfigurazio berezia dela eta, bere lurralde osoa honako mendikate hauen artean dago::

Bestalde, zeharkatzen duten eta mendilerroak banatzen dituzten ibaiak honako hauek dira:

Sakanan Arakilera batzen diren erreketako batzuk honako hauek dira: bere ezkerretik Uzkullu, Sandindegi eta Urrunizur eta eskuinetik Zurkillo, Zubiarte, Leziza eta Txarruka errekak.

Geomorfologia

Sakana eskualde menditsua da. Bere muga naturalak ere mendiak dira. Honela Hegoaldean Urbasako mendilerroak egiten du muga Ziordiatik Etxarri-Aranatzera eta ondoren Andia mendilerroak Ergoienetik Arakila.

Iparraldean Altzaniako mendiak daude Ziordiatik Altsasura, Aizkorriko mendilerroaren hegoaldeko aldea direlarik. Altsasutik Irurtzunera Aralarreko mendilerroak egiten du muga iparraldean.

Zentruan Andia mendilerroak duen punturik altuena kokatzen da, Beriain mendia hain zuzen ere, 1494 metrorekin. Horrek harana bitan zatitzen du, hegoaldean Ergoiena geratzen delarik eta iparraldean Arbizutik Irurtzunera doazen herriak.

Mendi horien guztien altuera minimoa 1000 metro da, eta harana bera 500 metroko garaieran dago batez beste. Horrenbestez, gune menditsua dela esan daiteke, kilometro gutxian altuera alde handiak baititu.

Funtsean, marga mikazeo ilunez osatutako lurrez osatuta dago, buztin-ferruginezko nodulu ugarirekin, eta noizean behin hareharriak eta margokareharriak tartekatzen dira. Ondoren, Goi Kretazeoko marga eta margokareharrizko formazio bat dago, eta horren oinarria tarte batean dago irudikatuta. Tarte horretan, marga eta marga-kareharrizko sekuentziak ikusten dira, lodiera txikikoak eta erregulartasun handikoak. Eremu laua da, gutxi gorabehera, eta andel kuaternarioek (glazisak, terrazak) estaltzen dute, non soroak finkatzen diren.^[3]

Klima

Eskualde honetako klima nahiko antzekoa da herri guztietan, guztiak bailara erdian baitaude, Arakil ibaiaren inguruan. Horregatik, ez dago alde handirik. Ohikoa da urteko zatirik handienean behe-lainoa sortzea; beraz, haranaren beheko aldeak lainopean geratzen dira, baina gailurrak ez. Normalean, behe-lainoa eguerdirako argitzen da egun gehienetan, baina egun osoan iraun dezake, bereziki abenduan.

Eskualdean hainbat estazio meteorologiko daude, baina hauek dira adierazgarrienak: Altsasu, Etxarri Aranatz eta Irurtzun.

Datu klimatikoak (Altsasu, 1913-2022)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	18.0	24.0	25.0	29.0	33.0	39.0	38.0	40.0	35.0	28.5	22.5	17.5	40.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.6	9.8	13.2	15.4	19.2	22.8	25.0	25.6	22.1	17.6	11.9	9.1	16.7
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.1	5.6	8.4	10.4	13.9	17.2	19.3	19.7	16.5	13.0	8.4	5.7	12.0
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.7	1.5	3.6	5.5	8.6	11.7	13.7	13.8	11.0	8.5	4.9	2.3	7.2
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-10.0	-9.0	-11.0	-3.0	-1.0	3.0	4.5	6.0	1.5	-3.0	-7.0	-11.5	-11.5
Batez besteko prezipitazioa (mm)	154.5	137.8	132.2	114.6	100.5	66.7	42.0	41.6	71.8	112.1	175.5	146.2	1295.6
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	80.7	73.5	70.0	60.0	59.0	57.4	58.5	50.7	54.0	66.0	86.0	104.0	104.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	16.6	14.3	14.2	15.7	14.0	9.8	8.7	8.7	11.3	13.9	16.3	16.0	159.4
Elur egunak (≥ 1 mm)	2.0	3.1	1.7	0.6	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.5	1.8	9.7
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua^[4]

Datu klimatikoak (Etxarri Aranatz, 1992-2022)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	18.9	23.4	27.3	31.7	34.3	38.6	40.9	41.0	36.0	29.3	23.8	18.7	41.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.3	10.7	14.1	16.2	20.1	23.8	26.1	27.0	23.3	19.0	12.7	9.8	17.7
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.0	5.7	8.3	10.2	13.7	17.0	19.0	19.4	16.2	13.0	8.2	5.6	11.8
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.1	1.1	2.9	4.6	7.5	10.7	12.6	12.9	10.0	7.8	4.2	1.7	6.4
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-12.0	-9.6	-12.3	-4.4	-2.4	1.5	2.5	2.2	0.0	-2.6	-8.9	-13.5	-13.5
Batez besteko prezipitazioa (mm)	146.6	122.5	119.8	104.6	87.7	66.0	35.0	38.8	58.7	102.4	175.4	150.8	1208.1
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	95.6	74.4	68.5	83.3	55.7	58.4	42.6	42.5	70.3	78.5	133.7	81.8	133.7
Hezetasuna (%)	82.8	78.4	73.5	73.3	73.8	74.3	73.9	72.8	75.9	79.0	83.0	84.3	77.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua^[5]

Datu klimatikoak (Irurtzun, 1975-2022)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	18.5	23.0	26.0	30.0	33.5	40.5	39.0	40.5	36.5	30.0	23.0	18.5	40.5
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.5	11.1	14.6	16.7	20.5	24.5	26.8	27.3	23.7	18.9	13.0	10.1	18.1
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.8	6.5	9.3	11.2	14.7	18.4	20.6	20.9	17.7	14.0	9.1	6.3	12.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	2.0	1.9	4.0	5.7	8.9	12.2	14.3	14.5	11.7	9.0	5.2	2.6	7.7
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-9.0	-8.0	-9.0	-3.0	-0.5	2.5	6.5	5.5	1.0	-2.5	-7.0	-12.0	-12.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	147.2	122.9	117.0	114.2	78.7	60.3	41.2	37.4	69.5	95.6	168.1	146.9	1198.9
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	91.7	71.4	86.6	75.3	63.5	51.1	97.4	58.4	80.2	68.5	99.2	90.0	99.2
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua^[6]

Banaketa

Sakana eskualdeko banaketa tradizionala

Banaketa tradizionala

Historikoki, eskualdea, Nafarroako erdialdea eta iparraldea bezala, ibarraka banatu da. Banaketa hori ez zen soilik geografikoa, eskumen politiko, administratibo, judizial eta militarrak ere bazituzten eta. Hauek dira ibar horiek, mendebaldetik ekialdera:

Dena den, Altsasu, Etxarri Aranatz edo Uharte Arakil bezalako herri garrantzitsuek "hiribildu" estatusa izan zuten, eta, beraz, eskumen horietako batzuk bereizita zituzten, baina ez geografikoki eta kulturalki eremu horietan egoteari utzita.

Udalerriak

Sakana eskualdea 16 udalerritan banatuta dago, honako hauek:

Udalerria	Biztanleria (2023)	Azalera (km²)	Dentsitatea (bizt/km²)	Udalburua
Altsasu	7590	26,8	283,21	Altsasu
Arakil	987	52,4	18,84	Itsasperri
Arbizu	1126	14	80,43	Arbizu
Arruazu	119	5,7	20,88	Arruazu
Bakaiku	343	11,7	29,32	Bakaiku
Ergoiena	380	41,81	9,09	Lizarraga
Etxarri Aranatz	2521	33	76,39	Etxarri Aranatz
Irañeta	165	8	20,63	Irañeta
Irurtzun	2316	3,5	661,71	Irurtzun
Iturmendi	418	10	41,8	Iturmendi
Lakuntza	1297	11,03	117,59	Lakuntza
Olatzagutia	1483	19,6	75,66	Olatzagutia
Uharte Arakil	806	38	21,21	Uharte Arakil
Urdiain	638	15,37	41,51	Urdiain
Ziordia	352	14,22	24,75	Ziordia

Biztanleria udalerrika	Bilakaera azken 10 urteetan

> 10000 5000-10000 2500-5000 1000-2500 500-1000 250-500 250-100 < 100	> %10 %5−10 %1−5 %0−1 %-5−0 %-10−-5 %-15−-10 < %-15

Herriak

2020an gutxienez biztanle 1 zuten 30 biztanlegune daude eskualdean:

Herria	Kategoria	Udalerria	Harana
Aizkorbe	leku	Arakil	Arakil
Altsasu	udalerri	Altsasu	Burunda
Arbizu	udalerri	Arbizu	Aranatzaldea
Arruazu	udalerri	Arruazu	Aranatzaldea
Bakaiku	udalerri	Bakaiku	Burunda
Dorrao	kontzeju	Ergoiena	Aranatzaldea
Egiarreta	kontzeju	Arakil	Arakil
Ekai	kontzeju	Arakil	Arakil
Errotz	kontzeju	Arakil	Arakil
Etxarren	kontzeju	Arakil	Arakil
Etxarri Aranatz	udalerri	Etxarri Aranatz	Aranatzaldea
Etxeberri	kontzeju	Arakil	Arakil
Hiriberri	kontzeju	Arakil	Arakil
Ihabar	kontzeju	Arakil	Arakil
Irañeta	udalerri	Irañeta	Arakil
Irurtzun	udalerri	Irurtzun	Arakil
Iturmendi	udalerri	Iturmendi	Burunda
Izurdiaga	kontzeju	Arakil	Arakil
Lakuntza	udalerri	Lakuntza	Aranatzaldea
Lizarraga	kontzeju	Ergoiena	Aranatzaldea
Lizarrabengoa	kontzeju	Etxarri Aranatz	Aranatzaldea
Murgindueta	leku	Arakil	Arakil
Olatzagutia	udalerri	Olatzagutia	Burunda
Satrustegi	kontzeju	Arakil	Arakil
Uharte Arakil	udalerri	Uharte Arakil	Arakil
Unanu	kontzeju	Ergoiena	Aranatzaldea
Urdiain	udalerri	Urdiain	Burunda
Urritzola	kontzeju	Arakil	Arakil
Zuhatzu	kontzeju	Arakil	Arakil
Ziordia	udalerri	Ziordia	Burunda

Historia

Sakanak duen komunikabide-garrantzia handia da. Hori dela eta gertakari historikoz beteriko eskualdea izan da.

Historiaurrea

Urbasa eta bere inguruetan hainbat aurkikuntza egin dira, batez ere Koskobilo, Ataba eta Oroben. Gainera hainbat trikuharri aurki daitezke. Koskobilo gaur egun harrobi batek suntsitu du, baina bertan bifaz, gezi-puntak eta bestelako tresnak aurkitu ziren.

Honakoak dira Sakanan aurki daitezkeen monumentu megalitikoak^[7]

Ziordia
- Auntz-etxe
- Saratxakolegi
- Ziordia
Urdiain
- Intxuspe
- Portuzargaine
- Intxusburu
- Beotegi
- Igaratza
Etxarri-Aranatz
Uharte-Arakil
- Artzabal
- Otsopasaje
- Luperta
- Zubeinta
Irañeta
- Aranzadi
- Panplonagaine
- Armendia
Altsasu
- Blankaleku
- Munaan I eta II
Urbasa
- Amorkora
- Kañada
- Arteko Saroa
- Puerto Viejo
- Santa Marina
- Etxarriko Portugaña
- Obats
Iturmendi
Aralar
- Arriolatz
- Garrastita
- Zeontxa
- Maantza
- Obioneta
- Trikuharri

Antzinaroa

*Ab Asturica Burdigalam* galtzada erromatarra

Iruñetik Iruña-Veleiara doan bidean gune garrantzitsua zen, Ager eta Saltusaren arteko mugan kokatzen baitzen Sakana. Galtzada honek Bordele eta Astorga batzen zituen, Novenpopulaniatik pasaz. Galtzada honek, Iter-XXXIV deitua, Iberiar penintsulako hornigaiak, zergak eta K.o. II. menderarte meatzetako zilarra ere Britaniako eta Germaniako mugetan zeuden soldaduen kanpamentutara bideratzea zuen helburu. Aldi berean Iberiar penintsula iparraldeko lurraldea egituratzen zuen. Uharte Arakilgo Zamartzeko monasterioan eta bere inguruetan erromatarren mansio bat egon zen, Araceli izenarekin. Mansio hauek ostatu gisakoak ziren galtzada erromatarretan, aldi berean posta zerbitzu inperialaren sarean zaldien aldaketa egiteko puntu bezala ere funtzionatzen zuten. Araceli-ko kasuan mansio-aren inguruan herrigune bat sortu zela erakutsi du arkeologiak, IV. mende hasieran nolabaiteko suntsiketa bat jasan zuelarik. Dena den V. menderarte egon zen populatuta. Azken gune honetan, Olaztin eta Etxarri Aranatzen Goi Inperioko (K.o. I-II. mendeak) erromatar inskripzio batzuk topatu dira, bertan entitate txikiko gune populatuak egongo zirenaren seinale.

V. mendean Erromatar Inperioaren galerak eragindako hainbat faktorek ere eragina izan zuten Sakanan. K.o. 409an herri barbaroak (suebo, bandalo eta alanoak) penintsulara Pirineotatik sartzean, Sakanatik igaro ziren hegoalderako bidean. 443an Bagauda aracelitar batzuk aipatzen dira, badira Araceli sakandarrarekin batu nahi dutenak, baina komunitate zientifikoaren gehiengoak hauek Corella inguruko Araciel Erdi Aroko herri hustuan kokatu ditu, aukeraketa honek gainontzeko Hispaniako bagauden ekintzen testuinguruarekin lotura handiago erakutsiz.

Uharte Arakilgo Zamartze monastegiaren inguruan zabaldu den aztarnategian merobingiarren txanpon bat topatu da, K.o. VII. mendekoa.

Erdi Aroa

Ohiturak dioenez, Altsasuko San Pedro baselizan Nafarroako lehenengo erregea, Abartzuza eta Ameskoetako Jauna Gartzia Ximenez koroatu zuten. Hori dioen idatzi bat dago baselizako sarreran. Hala ere, sinesmen hau ez da oso fidagarria eta badirudi kondaira bat baino ez dela. Dena den, gertakari honek aukera handiak eman zizkion Aro Modernoan hainbat onura edukitzeko. Idazki horren arabera 717ko urtarrilaren 20an gertatu zen eta Iruñeko Apezpikua eta 600 aitoren seme agertu ziren. Gregorio II.a aita santuak, erregetza hori abuztuaren 30ean onartu zuen bulda baten bidez.

1194 eta 1234 Antso Azkarrak foruak eman zizkion Irañetari eta Urruntza izeneko herriko jendeak osatu zuen herria.

1208an Burundako biztanleei Guardiako forua eman zien Antso Indartsuak, aukera handiak ematen zituena. Ura erabiltzeko, epaiketa justu bat edukitzeko edo euren etxera norbait sartuta hiltzen bazuten isun bat bakarrik ordaintzeko eskubidea ematen zien besteak beste. 1336an berrezarri zen forua, zegoen kopia Aguraingo biztanleek erre baizuten Altsasuko eliza erre ondoren. 1375an Karlos III.a erregeak berriro eman zien forua.

1210ean Irurtzun, Izurdiaga, Satrustegi, Ihabar eta Irañetari forua eman zien Antso Indartsuak. 1365ean Karlos II.a Nafarroakoak Aginart izeneko lekua saldu zien Ihabartarrei eta 1398an Ilarrazu erosi zioten Karlos III.ari

1312an Nafarroa Arabako gaizkileengandik babesteko Etxarri Aranatz eraiki zen, aurretik zegoen Aranatzaldea herriko biztanleek populatu zutelarik. 1351an herria eraikia zegoen eta urte horretan herria fortifikatzeko obrak hasi ziren, baina 1396an beharrezkoa ez zela erabaki zuten.

1377an Nafarroako Erregeak Urizko Rodrigori Arruazu kendu eta Arellanoko Juan Ramirezi eman zion. 1394an Irañetari Zabal eta Torrino izeneko lurrak eman zizkien erregeak.

1378an Etxarri-Aranazko dorrea gaztelarrek hartu zuten eta 1.500 florin lapurtu. 1388an Karlos III.a Nafarroakoak Etxarriko elizako zergak Baionako apezpikuari eman zizkion.

1415ean Oyan Ederraren jaurerritik Arbizu sortu zuen Sarako Lope Gilek. Urte horretan bertan Arakil eta Irurtzun artean nonbait zegoen Agitako gaztelua erori zen eta izen bereko herria hustu.

XV. mendearen lehen herenean Gaztela eta Nafarroaren arteko gerrak zirela eta, Gipuzkoarrek Sakana osoko hainbat leku erre zituzten. 1431n erregeak zergak jaitsi zizkien herri hauei jasotako kalteak konpon zitzaten.

1462an Juan II.ak Ziordiako Lanzarot aitonsemeari eman zion eskumena inpostuak jasotzeko. Inpostu horiek gailurdea izena zuena zen eta gainera Ziordian zegoen bidesariko dirua jasotzeko eskubidea eman zion. 1498an Labriteko Juanek gailurdea zerga betirako kendu zien Burundako biztanleei.

1467an Irañetan sortzen zituen zergak Navazeko Pedrori eman zizkioten.

Aro Modernoa

1500. urtean Nafarroako erregeek Ergoiena Etxarri-Aranatzetik bereizi zuten. Honek iskanbilak sortu zituen herriek partekatzen zituzten santuen prozesioak zirela eta, baina epaileek elkarrekin egin behar zituztela erabaki zuten, janaria erdibana jarriz. Ergoienaren bereizte honetan, jada udalerria osatzen duten hiru herrien artean liskarrak hasi ziren zerga arazoengatik.

Nafarroako konkistaren pasarte garrantzitsuak gertatu ziren Sakanan. Honela 1512ko uztailaren 21an Gaztelako gudarosteek Etxarri-Aranatz konkistatu zuten eta hurrengo egunean Uharte-Arakil. Gaztelarrak Aguraindik sartu ziren eta Luis Beaumontekoa Leringo kondea izan zen tropen buru. Honek Sakanako herriak ez suntsitzeko eskatu zuen eta Iruñeara sartu aurretik Uharte Arakilen egon ziren gotortuak. 1512an Ozkiako igarolekuan erronkariarrek eta gaztelarrek eginiko guduari Irurtzungo gudua ere deitzen zaio.

1568an Arbizuko 49 etxe erre ziren.

1575an inkisizioak sorginkeriaren aurkako prozesuak hasi zituen, bereziki Ziordia eta Urdiainen. Azken herri honetan Maria Martiz izeneko emakume bat deserriratu zuten. Urte batzuk geroago Inkisizioak Altsasun epaimahai txikia osatu zuen.

Felipe IV.a Espainiakoak 1630 eta 1632. urteetan burundarrek zergarik ordaindu behar ez zutela erabaki zuen, herri honetakoek Nafarroako lehen erregeari koroa jarri ziotela argudiatu ostean.

Aro Garaikidea

Aro Garaikidean Sakanak ere garrantzi estrategikoa izan zuen. Gipuzkoa eta Espainia lotzeko biderik errezena Altsasutik igarotzen zen. Hori dela eta errepideak eta trenbideak eraiki ziren.

1794ko urriaren 15ean espainiar tropek Lekunberritik Irurtzuneraino egin behar izan zuten atzera. Urriaren 24an frantsesak Irurtzun hartzen saiatu ziren. 1795eko uztailaren 6an espainiarrek Irurtzun bertan behera utzi zuten. 1795eko uztailaren 13an Irurtzunetik 4.000 soldadu atera ziren espainiarrak Bilboraino bidaliz.

Napoleonen aurkako gerretan hauek Arbizu eta Bakaiku osorik erre zituzten. 1810an Francisco Espoz y Minaren gerrillariek Lakuntza utzi eta Olaztin hartu zuten atsedena. 1811ko azaroan ere Olaztitik igaro ziren eta euren atzetik Abbé jeneralak agindutako 4.000 soldadu eta 300 zaldun. 1813ko apirilaren hasieran Espoz y Minak talka egin zuen frantzesekin Irurtzunen, hauek herria fortifikatu baitzuten. Gau horretan bertan galdu zuten frantziarrek herria.

Trenbidearen eraikuntzak garrantzi demografiko handia izan zuen. Altsasuk bere populazioa modu ikusgarri batean gehitu zuen eta industria gune garrantzitsu bilakatu zen. Fundizioak irekitzerakoan are eta garrantzitsuagoa izan zen. Gizarte eredu berriaren (liberala) eta zaharraren artean gatazka sortu zen Sakanan. Gerra Karlistek eragin handia izan zuten eta Zumalakarregi eta Quesadaren arteko lehen talka handia Altsasun izan zen, Altsasuko Bentak izeneko lekuan. Zumalakarregik Sakana ondo lotua eduki nahi zuen eta tropei instrukzioak emateko egindako bidaia zirkularrak Sakana izan zuen pasaleku gisa. Bidaia horretan Iruñea, Logroño eta Gasteiz inguruko zirkulua lotzeko saiakera militarra egin zuen. Altsasun egindako bataila honetan liberalek 100 gizon galdu zituzten eta militarrak hornitzeko balio zuten 500.000 erreal. Era berean Leopoldo O'Donnell koronela atxilotu zuten. Zumalakarregik Etxarri-Aranatzen jaso zuen Gipuzkoa eta Bizkaiako Aldundien babesa. Guda Karlistetan Bakaikuk min handiak jasan zituen.

XX. mendea

Francisco Francoren diktaduran Irurtzunen jarritako azulejuzko seinaleak, erdarazko grafia inposatuarekin

XX. mendean, behin foruak galduta industria iraultza iritsi zen Sakanara. Hasierako Altsasuko industriaguneaz gain bestelakoak ireki ziren Etxarri Aranatzen, Lakuntzak eta Irurtzunen eta beranduago gainontzeko herrietan. Industriaren sakabanatze honek herri txikiagoetan ere lana egotea lortu zuen.

Espainiako Gerra Zibilan Nafarroa berehala erori zen Mola jeneralaren eskuetan. Altsasun, ordea, tradizio sozialista handia zegoen, batez ere PSOE eta UGTren eskutik. Tradizio horrek Altsasun erresistentzia biltzea ekarri zuen. Ezkerrak indar handia izan arren, ez zegoen armarik herrian eta altxamenduaren egunetan, 450-500 bat altsasuar pasatu ziren Gipuzkoara, Errepublikaren alde borrokatzera Eusko Gudarostean integraturik, gehienak gizon gazteak ziren. Hasiera batean autoritate euskaldunek altsasuarrekin batailoi bat osatzea pentsatu zuten, baina laster bertan behera utzi zuten ideia, zorte txarrak jota batailoia suntsitu baitzezakeen, Altsasu gazterik gabe utziz. Hori dela eta, altsasuarrak Eusko Gudarosteko batailoietan zehar sakabanatu ziren. 84 altsasuar gaztek galdu zuten bizia gobernu legalaren alde borrokan. Sakanara bueltan, Altsasu Sakanan gehien sufritu zuen herria izan zen. Behin Altsasu galduta Sakana berriro gune estrategiko bilakatu zen garraiorako. Hori dela eta faxisten eta Himmlerren arteko bilkura bat ospatu zen Altsasun. Olaztin 21 hiritar fusilatu zituzten eta 1936ko uztailaren 21ean Guardia Zibilak udala kendu eta bere konfiantzazko jendea jarri zuen.^[8]

Sakanan beste kasu esanguratsuena Etxarri Aranatzkoa izan zen, altxamendua eta gerra zibila etortzean, Benedikto Barandallak, errekete talde baten kapitain lanak erabat bere gain hartu zituen, Sakana guztian zehar herriz herri aritu zen boluntarioak biltzen, eta altxamendu eta bando faxistarekin bat ez zetozenak inolako errukirik gabe erreprimitzen, asko fusilatuz, bortxatuz, txantaiatuz, lapurretak eginez... Etxarriarren artean esaterako, Anizeto Albarrazin eta Julian Mauleon fusilatu zituzten; hogeita lau urteko nekazariak ziren biak.

Aldi berean, udalak behin eta berriro altxamendu militarrarekiko onespena aldarrikatu, eta aho batez erabaki zuen udal aretoan berriro Jesusen Bihotza paratzea, eta baita herriko eskolako geletan gurutzeak ere, «Los cuales fueron retirados (anteriormente) por orden de Gobiernos sectarios de la Nación». Bilkura berean, Guardia Zibilen postuko komandantea zen Francisco Ramos Etxarriren agiria onetsi zen. Bertan, Felipe Zeberio Arratibel eta Francisco Etxarri Jaka aguazilen kargugabetzea erabaki zen, «por no inspirar afecto a la restauración de la Patria», eta kargugabetze horiek aho batez onartu ziren udalbatzan. Izan ere «desde hace bastante tiempo estos guardas se distinguieron haciendo ostentación de sus ideas marxistas así como también por su falta de respeto a la autoridad local y negligencia en el cumplimiento de sus obligaciones». 1936ko abuztua lau etxarriarren hilketarekin bukatu zen. Horien artean, UGT-ri loturik antolatu berria zen Langile eta Nekazarien Saileko Zuzendaritzako Batzordeko kideak zirenak: Antonio Maiza, sindikatuko lehendakaria Etxarriko herrian, 29 urtekoa eta nekazaria; Andres Gonzalez, sindikatuko idazkaria eta lanbidez ferrobiarioa; eta aurreko bien laguna zen Clemente Araña, sindikatuko bokala. Hirurak Urbasan hil zituzten, Otxoportilloko leizearen ondoan. Ondoren, zakurrak balira bezala zulora bota zituzten. Paulo Gartziandia delako batek ere, bide berbera jarraitu zuen

Orduan komandantea zen Francisco Ramosen txostenean agertzen denez, Maria Maiza eta Maria Soledad Olejua irakasle nazionalistei nacionalistas antipatrióticas direla leporatzen diete. Beste irakasle batzuek ere sufritu zuten errepresio faxista. Irailean beste bi etxarriar fusilatu zituzten, Narciso Artola, 32 urtekoa eta lau seme alaben aita. Urbasan fusilatu zuten irailaren 6an. Bestetik, geroxeago atxilotu zuten Felix Lopez, praktikantea eta Udaleko Batzorde Kudeatzailearen lehendakaria izana. Altsasuko kartzelara eraman zuten lehenik eta handik Lizarrustira, irailaren 22an. Bertan fusilatu zuten. Jendea kargugabetzen jarraitu zuten, baita udaletxean bertan ere. Zehazki, 1936ko urriaren 10eko bilkuran, «se lee el oficio del Sr. comandante de puesto, destituyendo de sus cargos a los concejales Esteban Imaz, Pedro Goñi y Bautista Belza por ser nacionalistas y antipatriotas, designándose como sustitutos a D. Primitivo Quintana y D. Timoteo Jaca». Argi zegoen herrian nork zuen agintea.

Bizkaiko frontean 1937an hil ziren Luis Imbert, Bernardo Lopez eta Rufino Bikuña kontatuz gero, hamaika izan ziren Etxarrin altxamendu faxistaren lehen hilabetetan, Errepublikaren alde bizitza galdu zuten etxarriarrak. Gainera, Nafarroako beste herrietan bezala, izan ziren konfiskatutako etxeak eta emakumeei ile-mozketa eta tortura ankerrak ere. Azken eginkizun honetan, Martzelino Jauregi nabarmendu zen bereziki.

Benedikto Barandallaren taldeak, oroitzapen mingotsa eta ankerra utzi zuten bai Sakana eta bai Gipuzkoan, aurretik esan bezala, gerrako jauntxo baten gisa aritu ziren ia hiru hilabetez, aurretik esan bezala errepresioa, konfiskapenak, fusilatzeak, bortxaketak, torturak... gauzatuz. Bere taldea urriaren bukaeran desegin zen, kideak armada frankistan integratuz.^[9]

1950 eta 1960ko hamarkadaren artean inmigrazio ugari jaso zuen Sakanak, bereziki Altsasu eta Olaztin pilatu zena. Langile guzti hauen etorrerak tradizio ezkertiarra mantendu zuen arren momentuan beherakada ekarri zuen abertzaletasunean. Denborarekin, ordea, geroz eta gune abertzaleagoa eta euskaltzaleagoa bilakatu zen. Euskal Herriaren erdigune geografikoan egonda, ekimen ugari egin ziren Altsasun, Urdiainen eta Etxarrin, besteak beste. Herri Batasunaren sorrera, adibidez, Altsasun izan zen, baita lehenengo Gazte Topagunea, Etxarri-Aranatzen. Nahiko herri aktiboak izan dira hainbat borroka sozialetan. 2006an, adibidez, Sakanako 4 udalerrik Israelen aurkako boikota babestu zuten. Arbizu ere Palestinako Marda herriarekin senidetu zen.

1984ko urtarrilaren 31n Sakanako hainbat udal elkartu ziren, eskualdeko udal eta kontzeju guztiak bilduko zituen Mankomunitatea osatzeko. Gaur egun, Sakanako Mankomunitatea honako herri hauek osatzen dute: Ziordia, Olazti, Altsasu, Urdiain, Iturmendi, Bakaiku, Etxarri Aranatz, Arbizu, Lakuntza, Ergoiena, Arruazu, Uharte Arakil, Irañeta, Arakil eta Irurtzun.

Bost dira Mankomunitateak eskaintzen dituen zerbitzuak:

Goi-uraren hornidura
Hiri-hondakinen biltzea eta tratamendua
Euskara
Kirolak
Etxebizitzak zaharberritzeko bulegoa.

Eskualdeko sorrera

Eskualdea 2019an sortu zen, Barkos gobernuak onartutako 04/2019 Foru Legearen arabera.^[10] Nafarroa Garaiko eskualde berriak diseinatzeko prozesuan, 11 eskualde proposatu ziren lehen aldiz, eta horietako 3 bi azpieskualdetan banatu ziren. Eskualde hori Sakana izenarekin agertzen zen, eta 16 udalerrik osatzen zuten, azkenean kontserbatu zena.^[11]

Urte bereko irailean legeak atxilotu zuen Maria Chivite lehendakari berriak, bere ustez aurreko legealdian gehiengo osoz baliatu zen legeak ez baitzuen behar besteko adostasunik. Horregatik, nahiago izan zuen sakonago landu hasi berri zen legegintzaldian, prozesuarekin bat egin aurretik. 2021eko urrian, aldi baterako neurri gisa, tokiko finantzaketa-eredu berri bat onartu zen, aurrekoan sortutako desberdintasunak konpontzeko, eskualde berriak garatzen diren bitartean; hala ere, Uxue Barkosek bere garaian baliatu zuen legeak aprobetxatuta eta ofizialki onartuta jarraitzen zuten.^[12]

Demografia

2022 urteko erroldaren arabera 20367 biztanle zituen Sakana eskualdeak.

Eskualdeko biztanleria, guztira

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Eskualdeko biztanleria, udalerrien arabera

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ikus jatorrizko Wikidata eskaera.

Ekonomia

Nafarroako industria sustatzeko planarekin hiru industrialde ezarri ziren Sakanan: Irurtzungoa, Altsasukoa eta Etxarri Aranazkoa. Horrek nekazaritza eta abeltzaintzako ekoizpen tradizionalaren eraldaketa nabarmena ekarri du. Aldaketa horri mesede egiten diote kokapen geografiko onak (nazioarteko garraio-ardatzekiko hurbiltasuna, Bilboko portutik eta Forondako aireportutik hurbil egotea), kontsumitzaile-merkatu zabal bati begira, bai eta komunikazio onak eta ur ugari dituen eskualdea izateak ere.^[13]

Politika

Sakana eskualdea, lege-eremuan garatuta egon arren, oraindik garatu gabe dagoen eskualdea da, arlo juridikoan edo eskumenetan. Horregatik, oraingoz ez dago lurralde osoa biltzen duen eskualde-erakunderik edo mankomunitaterik. Sakanako mankomunitatea da antzekoena, baina bere zerbitzu guztiek ez dituzte eskualdeko udalerri guztiak hartzen. Nafarroako eskualdeen garapenarekin, mankomunitateak eskualdeko erakunde berri bati utzi beharko lioke lekua.

Hauteskundeak

Udal hauteskundeak

Hauek dira 2019ko Nafarroa Garaiko Udal hauteskundeen eskualdeko emaitzak:^[14]^[15]


2023ko Hego Euskal Herriko udal hauteskundeak
Udalerria	Alkatetza duen alderdia		Zg.
Altsasu		Geroa Bai	9
Arakil		Euskal Herria Bildu	7
Arbizu		Euskal Herria Bildu	9
Arruazu		Batzalarre	5
Bakaiku		Euskal Herria Bildu	7
Ergoiena		Batzarramendi	5
Etxarri Aranatz		Euskal Herria Bildu	10
Irañeta		Orbela	5
Irurtzun		Euskal Herria Bildu	8
Iturmendi		Herri Elkarlana	3
Lakuntza		Euskal Herria Bildu	9
Olatzagutia		Euskal Herria Bildu	7
Uharte Arakil		Euskal Herria Bildu	6
Urdiain		Euskal Herria Bildu	7
Ziordia		Euskal Herria Bildu	5

2023 aurreko udal hauteskundeetako emaitzak


2019ko Hego Euskal Herriko udal hauteskundeak
Udalerria	Alkatetza duen alderdia		Zg.
Altsasu		Geroa Bai	10
Arakil		Euskal Herria Bildu	6
Arbizu		Euskal Herria Bildu	9
Arruazu		Batzalarre	5
Bakaiku		Euskal Herria Bildu	7
Ergoiena		Askogain	4
Etxarri Aranatz		Euskal Herria Bildu	10
Irañeta		Orbela	5
Irurtzun		Euskal Herria Bildu	8
Iturmendi		-	-
Lakuntza		Euskal Herria Bildu	8
Olatzagutia		Euskal Herria Bildu	6
Uharte Arakil		Euskal Herria Bildu	7
Urdiain		Euskal Herria Bildu	7
Ziordia		Euskal Herria Bildu	5

Foru hauteskundeak

Hauek dira 2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen eskualdeko emaitzak:^[16]^[17]


Alderdia		guztira	%	+/-
2023ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia		Bozak
	Euskal Herria Bildu	3743	40,76%	▼ 13
	Geroa Bai	2567	27,96%	▼ 1074
	Nafarroako Alderdi Sozialista	1056	11,50%	▲ 157
	Nafar Herriaren Batasuna	894	9,74%	-
	Zurekin Nafarroa	376	4,09%	-
	Nafarroako Alderdi Popularra	330	3,59%	-
	Vox	145	1,58%	▲ 101
	Eguzkilore	40	0,44%	-
	Nabarra Gurea	13	0,14%	-
	Bidezko Mundurantz	10	0,11%	-
	Herritarrak - Herritarron Alderdia	8	0,09%	-

2023 aurreko foru hauteskundeetako emaitzak


Alderdia		guztira	%	+/-
2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia		Bozak
	Euskal Herria Bildu	3756	35,93%	?
	Geroa Bai	3641	34,83%	?
	Navarra Suma	1414	13,53%	?
	Nafarroako Alderdi Sozialista	899	8,60%	?
	Ahal Dugu	464	4,44%	?
	Izquierda-Ezkerra	178	1,70%	?
	Vox	44	0,42%	?
	Equo	27	0,26%	?
	Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa	21	0,20%	?
	Libertate Nafarra	7	0,07%	?
	Solidaritate eta Autogestio Internazionalista	2	0,02%	?

Azpiegiturak

Errepideak

Artikulu nagusia: «Nafarroa Garaiko errepideen sarea»

Sakana eskualdea hainbat errepidek antolatzen dute, ibarrak elkarrekin lotzen dituztenak, eta, ondoren, herriak lehen aipatutako ardatz handiekin lotzen dituzten errepide txikiak. Eskualdeko errepide guztiak Nafarroako Gobernuak kudeatzen ditu. Hauek dira ardatz nagusiak:^[18]

Errepidea	Ibilbidea	Zeharkatzen du
A-1	Madril - Irun	Ziordia • Altsasu • Etzegarate
A-10	Irurtzun - Altsasu	Irurtzun • Uharte Arakil • Etxarri Aranatz • Altsasu
A-15	Irurtzun - Donostia	Irurtzun
AP-15	Tutera - Irurtzun	Irurtzun
NA-120	Lizarra - Beasain	Andia • Lizarraga • Etxarri Aranatz
NA-718	Lizarra - Olatzagutia	Urbasa • Olatzagutia
NA-2410	Irurtzun - Altsasu	Irurtzun • Uharte Arakil • Etxarri Aranatz • Altsasu

Hezkuntza

Artikulu nagusia: «Nafarroa Garaiko hezkuntza»

Eskualdeko hezkuntza Nafarroako Gobernuaren menpe dago. Nafarroa Garaiko gainerako eskualdeetan bezala, Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.

Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. Eremu euskalduneko udalerrietan (eskualdeko udalerri guztiak), Euskararen Foru Legeari jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak euskaraz ematea; beraz, A eta D ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, D eredua bakarrik eskaintzen da (erabat euskaraz, gaztelania bakarrik ikasgaiarekin).

Sakanako hainbat udalerritan lehen mailako eskolak daude, eta bertan eskolatuta daude bai bertako ikasleak, bai zuzkidura horiek ez dituzten inguruko udalerrietakoak. Bigarren hezkuntza ziurtatuta dago udalerri handiagoetan, hala nola Altsasun edo Irurtzunen. Zehazki, 2019. urtean Sakana eskualdean lehen hezkuntzako 7 eskola eta bigarren hezkuntzako 3 institutu daude, guztiak publikoak. Jarraian, taula batean, sare publikoan eskualdeko ikasleei dagozkien lehen hezkuntzako eskola eta bigarren hezkuntzako institutua adierazten dira, jatorriaren arabera (letra etzanak adierazten du ikastetxea eskualdetik kanpo dagoela):^[19]^[20]

Jatorria		Lehen hezkuntzako eskolak			Bigarren hezkuntzako institutuak
B/D EREDUAK
Dp.	Udalerriak	Izena	Ereduak	Kokapena	Izena	Ereduak	Kokapena
1	Altsasu	Zelandi	D	Altsasu	Altsasu	D	Altsasu
	Arbizu	Arbizu	D	Arbizu
	Arruazu, Bakaiku, Ergoiena (Dorrao, Lizarraga eta Unanu) eta Etxarri Aranatz (Etxarri Aranatz eta Lizarragabengoa)	San Donato	D	Etxarri Aranatz
	Iturmendi	Arrano Beltza	D	Iturmendi
	Lakuntza	Luis Fuentes	D	Lakuntza
	Olatzagutia eta Ziordia	Domingo Bados	D	Olatzagutia
	Irañeta eta Uharte Arakil	San Migel	D	Uharte Arakil
	Urdiain	Urdiain	D	Urdiain
7	Arakil (Aizkorbe, Ekai, Etxarren, Etxeberri, Egiarreta, Errotz, Hiriberri, Ihabar, Itsasperri, Izurdiaga, Murgindueta, Satrustegi, Urritzola, Zuhatzu) eta Irurtzun	Atakondoa	D	Irurtzun	Biurdana	D	Iruñea
A/G EREDUAK
Dp.	Udalerriak	Izena	Ereduak	Kokapena	Izena	Ereduak	Kokapena
1	Altsasu, Arbizu, Arruazu, Bakaiku, Ergoiena (Dorrao, Lizarraga eta Unanu), Etxarri Aranatz (Etxarri Aranatz eta Lizarragabengoa), Irañeta, Iturmendi, Lakuntza, Olatzagutia, Uharte Arakil, Urdiain eta Ziordia	Zelandi	A	Altsasu	Altsasu	A	Altsasu
7	Arakil (Aizkorbe, Ekai, Etxarren, Etxeberri, Egiarreta, Errotz, Hiriberri, Ihabar, Itsasperri, Izurdiaga, Murgindueta, Satrustegi, Urritzola, Zuhatzu) eta Irurtzun	Atakondoa	A	Irurtzun	Julio Caro Baroja	A	Iruñea

Osasuna

Artikulu nagusia: «Nafarroa Garaiko osasuna»

Nafarroa Garaian, osasun sistema Nafarroako Gobernuaren menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Herrialdea hiru barrutitan banatzen da, bakoitzak erreferentziako ospitale bat duela, eta eremu bakoitzak eskualde desberdinak ditu, horietako bakoitza osasunetxe bati atxikita, eta osasunetxe horrek ematen dio zerbitzua bere lurraldeari.

Osasunetxe horietan biltzen dira herritarrak aldizka artatzen dituzten lehen mailako arretako profesionalak (pediatria, erizaintza...). Zainketa espezializatuagoetarako, barruti bakoitzeko ospitaleak arduratzen dira haietaz, nahiz eta espezialitate oso zehatz batzuk Nafarroako Unibertsitate Ospitalean bakarrik dauden eskuragarri, Iruñean.^[21]

Eskualde horretan honako osasunetxe hauek daude:

Barrutia	Eskualdea	Osasunetxea	Udalerriak
Iruñea	01 Altsasu	Altsasu	Altsasu, Olatzagutia et Ziordia
	02 Etxarri Aranatz	Etxarri Aranatz	Arbizu, Bakaiku, Ergoiena, Etxarri Aranatz, Iturmendi, Lakuntza eta Urdiain
	03 Irurtzun	Irurtzun	Arakil, Arruazu, Irañeta, Irurtzun eta Uharte Arakil

Garraioa

Sakanak duen berezitasunetako bat garraiobide kantitate handiarena da. Iberiar penintsularen iparraldeko ekialde-mendebalde konexioa izateaz gain Iberiar penintsula eta Europaren arteko komunikabideetako bat ere bada. Hori dela eta beste herri eta hiriekin konektatzeko aukera onak eskaintzen ditu.

Burdinbideak

Bi tren linea igarotzen dira Sakanatik. Lehenengoak Zaragoza eta Altsasu lotzen ditu eta zabalagoa den Bartzelona-Vigo trenbidearen ataletako bat da. Bigarrena Madrildik Irunera doana da. Tren guztiak Altsasun (Altsasu edo Altsasu–Herria) gelditzen dira. Trenbide horietatik Iruñea, Gasteiz eta Miranda Ebro, Donostia eta Irun, eta Madrilera doazen distantzia ertaineko trenak har daitezke. Alvia distantzia luzeko zerbitzua ere eskaintzen da. Bartzelona, Coruña eta Vigo, eta Hendaiara egin daiteke lotura.

Eskualdean 4 geltoki funtzional daude: Altsasu, Altsasu–Herria, Etxarri Aranatz eta Uharte Arakil. XXI. mendearen hasieran, beste batzuk zeuden (Bakaiku, Hiriberri Arakil, Izurdiaga–Irurtzun, Lakuntza, Olatzagutia eta Ziordia), eta 2010 inguruan itxi ziren, "bidaiari faltagatik".

Renfe

Hauek dira eskualdeko geltokiren batean gelditzen diren Renfe Operadoraren distantzia luzeko zerbitzuak:

Renfe Operadora

Zerbitzua	Hasiera	Ibilbidea	Amaiera ⁠
Alvia	Madril Chamartin	Segovia–Guiomar • Valladolid–Campo Grande • Burgos–Rosa Manzano • Miranda Ebro • Gasteiz • Altsasu • Donostia	Irun⁠
Alvia	Bartzelona Sants	Camp de Tarragona • Lleida–Pirineus • Zaragoza–Delicias • Tutera • Castejon • Tafalla • Iruña • Altsasu • Zumarraga • Donostia	Irun

Hauek dira eskualdeko geltokiren batean gelditzen diren Renfe Operadoraren distantzia ertaineko zerbitzuak:

Renfe Operadora

Zerbitzua	Hasiera	Ibilbidea	Amaiera ⁠
25	Miranda Ebro	Manzanos • Argantzon • Langraiz • Gasteiz • Estibalitz–Oreitia • Dulantzi • Agurain • Araia • Altsasu • Legazpi • Zumarraga • Beasain • Ordizia • Tolosa • Donostia • Pasaia • Lezo–Errenteria	Irun⁠
26	Gasteiz	Estibalitz–Oreitia • Dulantzi • Agurain • Araia • Altsasu–Herria • Etxarri Aranatz • Uharte Arakil • Iruña • Tafalla • Erriberri • Martzilla • Alesbes • Castejon • Tutera • Ribaforada • Cortes • Gallur • Luzeni • Pedrola • Cabañas de Ebro • Alagon • Casetas • Utebo • Zaragoza–Delicias • Zaragoza–Portillo • Zaragoza–Goya	Zaragoza Miraflores

Autobusak

Nafarroako Hiriarteko Garraioa

Artikulu nagusia: «Nafarroako Hiriarteko Garraioa»

Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareak emakida bat du, eskualdeari zerbitzua ematen diotenak. Iruñea-Altsasu-Gasteiz. Sakana (NAV-004) emakida. NAV-004 emakidak Iruñea eta Gasteiz arteko ibilbidea estaltzen du, eskualdeko herri guztiak elkarren artean lotuz, Altsasu eta Irurtzun erreferentziazko hiriekin.

Linea	Ibilbidea	Luzera (km)	Geldialdiak
Nafarroako Hiriarteko Garraioaren lineak Sakana eskualdetik pasatuz
370	Iruñea ↔ Gasteiz (herrietatik)	115,9	26
371	Iruñea ↔ Gasteiz (zuzenekoa)	100,3	3
372	Iruñea ↔ Ziordia	66,7	21
373	Irurtzun ↔ Satrustegi	18,4	9
374	Altsasu ↔ Lizarraga	27,1	5

Araba Bus

Arabako herrialdeari zerbitzua ematen dion Araba Bus sareak Sakanan sartzen den linea bat du:

Araba Bus

Zerbitzua	Hasiera	Ibilbidea	Amaiera ⁠
20	Bilbo	Altsasu	Iruñea (geltokia)

Kultura

Eremu euskalduna

Eremu mistoa

Eremu ez-euskalduna

Euskara

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian sailkatu ziren Arakil ibarreko herriak, Uharte ezik: Aizkorbe, Ekai, Etxarren, Etxeberri, Egiarreta, Errotz, Hiriberri, Ihabar, Irañeta, Irurtzun, Itsasperri, Izurdiaga, Murgindueta, Satrustegi, Urritzola eta Zuhatzu. Iparraldeko goi-nafarreran Aranatzaldeko herriak (Arbizu, Arruazu, Dorrao, Etxarri, Lakuntza, Lizarraga, Lizarragabengoa eta Unanu) eta Uharte Arakilek zeuden. Burundako herriak (Altsasu, Bakaiku, Iturmendi, Olatzagutia, Urdiain eta Ziordia) gipuzkeran zeuden.^[22]

Koldo Zuazok, 2010ean nafarreran sailkatu ziren Aranatzaldea eta Uharte Arakil. Burundako ekialdeak (Bakaiku, Iturmendi eta Urdiain) tarteko hizkera gisa kokatu zuen, nafarrera eta erdialdekoaren artean, eta gainerako harana (Altsasu, Olatzagutia eta Ziordia) eta Arakil ibarra (Uharte izan ezik) atzerakada-eremuan zeuden, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den, sailkatu ziren.^[23]

Eskualde honetako euskara tradizionala uniformea izatetik urrun dago, eta alde handiak daude bailaretan, eta hori egoera atipikoa da Euskal Herrian. Hori hainbat euskalkiren (gipuzkera, iparraldeko eta hegoaldeko goi-nafarrerak eta ezabatutako arabarra) arteko muga linguistikoan duen egoeragatik gertatzen da. Horrela, Euskaltzaindiak lurraldea hiru euskalkitan eta 5 hizkeretan banatzen du. Mendebaldetik hasita, lehenengo hizkera Burundakoa da, bere izenaren haran osoa estaltzen duena eta gipuzkerakoa dena. Ondoren, Aranatzaldekoa dago, Etxarriko eta Ergoienako hiztunek osatzen dutena, baita gipuzkeraren zati bat ere. Uharte Arakilgo euskara, bestalde, iparraldeko goi-nafarrerari dagokio, eta Arbizu, Lakuntza, Irañeta eta Uharte herriak barne hartzen ditu. Azkenik, hegoaldeko goi-nafarreraren barruan, Ihabar (herri bakarra barne) eta Arakil (ibarreko herri guztiak, Uharte, Irañeta eta Ihabar izan ezik) daude.

2023ko martxoan, eskualdeko hiru udalerri ziren Udalerri Euskaldunen Mankomunitatearen kideak: Arbizu, Arruazu eta Etxarri Aranatz.

Hizkuntza-zonakatzea

Indarrean dagoen hizkuntza-zonakatzeak, Euskararen Foru Legearen bidez Nafarroako Gobernuaren menpe dagoenak, hiru eremutan sailkatzen ditu udalerriak, euskaldunen kopuruaren arabera: ez-euskalduna, mistoa eta euskalduna. Jatorrizko legeak Sakanako udalerri guztiak hartzen zituen barne, eremu euskaldunean.^[24]

Hedabideak

Ondarea

Ondasun nabarmenak

Eremu naturalak

Sakanako Trail Estazioa

Trail estazio bat trail running praktikarako egokitutako espazioa da, hau da, mendian korrika egiteko. Zailtasun maila ezberdinetako ibilbideak eskaintzen ditu, marka konkretu batek homologatuak eta seinale / baliza espezifikoekin. Sakanan, erabiltzaileendako harrera gune eta gimnasio txiki batekin osatzen da eskaintza eta 2021eko uztailean inauguratu da Sakanako Trail Estazioa.

Sakanako Trail Estazioak Zegama eta Abaltzisketako sarrera puntuekin batera Euskal Herriko Trail Estazioa osatzen dute eta hiruen artean 24 ibilbide batzen dituzte (19 Gipuzkoan eta 5 Sakanan). Gipuzkoa eta Sakanako ibilbideen arteko konexioa badago, horren eredu Etxarri Aranazko Trikutrail ibilbidea da. Aldi berean, Euskal Herriko Trail Estazioa mundu mailako aintzatespena duen Station de Trail nazioarteko sarearen parte da. Ibilbideak sareak agintzen duen baliza fisikoekin daude markatuak eta bakoitzak sareak esleitutako zenbakia darama (Sakanako ibilbideen kasuan 30 zenbakitik 34ra), zenbaki hauek zailtasunaren araberako kolorea dutelarik (beltza, gorria, urdina edo berdea). Balizak, 250-300 metroko tartean eta bidegurutze guztietan daude jarriak (markak eskatzen duen bezala).