Pancho Villa
| Pancho Villa | |||
|---|---|---|---|
1913 - 1914 | |||
| Bizitza | |||
| Jaiotzako izen-deiturak | José Doroteo Arango Arámbula | ||
| Jaiotza | San Juan del Río del Centauro del Norte (en) | ||
| Herrialdea | |||
| Heriotza | Hidalgo del Parral (en) | ||
| Heriotza modua | giza hilketa: bala zauria | ||
| Hezkuntza | |||
| Hizkuntzak | gaztelania | ||
| Jarduerak | |||
| Jarduerak | politikaria eta partisanoa | ||
| Izengoitia(k) | Pancho Villa eta Francisco Villa | ||
| Zerbitzu militarra | |||
| Adar militarra | Zalditeria | ||
| Gradua | jeneral | ||
| Parte hartutako gatazkak | Mexikoko Iraultza | ||
José Doroteo Arango Arámbula, (San Juan del Río, Durango, 1878ko ekainaren 5[1] - Hidalgo del Parral, Chihuahua; 1923ko uztailaren 20a[2]), Francisco Villa goitizenaz edo Pancho Villa hipokoristikoaz ezaguna, Mexikoko Iraultzako buruzagi nagusietako bat izateagatik nabarmendu zen militar mexikarra izan zen, Mexikoko kulturaren herri-ikono gisa onartua[3][4].Mugimendu iraultzailean giltzarri, Porfirio Díaz lehendakaria kanporatu eta Francisco I. Madero 1911n boterera eraman zuen. Madero 1913ko otsailean Victoriano Huerta jenerala buru zuen kolpe batek suntsitu zuenean, Villa Venustiano Carranzak zuzendutako Huertaren aurkako Armada Konstituzionalistako indar elkartu zen. 1914ko uztailean Huertaren porrotaren eta erbestealdiaren ondoren, Villak Carranzarekin hautsi zuen. Carranza baztertu eta koalizio-gobernu bat sortzen lagundu zuen jeneral iraultzaileen bileran nagusi izan zen Villa. Emiliano Zapata eta Villa aliatu formal bihurtu ziren garai hartan. Zapata bezala, Villa nekazaritza-erreformaren alde zegoen, baina ez zuen egin boterea izan zuenean[5]. Boterea eta ospea goraipatzean, 1914. urtearen amaieran eta 1915. urtearen hasieran, Estatu Batuek Villa Mexikoko agintari legitimotzat hartzeko aukera aztertu zuten[6].
Gerra zibila lehertu egin zen Carranzak Villari desafio egin zionean. Álvaro Obregón jeneral konstituzionalistak garaitu zuen Villa 1915eko udan, eta Estatu Batuek zuzenean lagundu zioten Carranzari Villararen aurka Agua Prietako bigarren guduan, 1915eko azaroan[7]. Villaren armadaren zati handi bat galdu egin zen gudu-zelaian, armak erosteko eta soldaduen soldatak ordaintzeko baliabiderik ez zuelako. Carranzari Estatu Batuek emandako laguntzagatik haserre, Columbus, Mexiko Berriko mugako hiriari eraso egin zion Villak, Estatu Batuak 1916an Mexiko inbaditzera bultzatzeko. Soldadu asko eta goi-mailako teknologia militarra izan arren, Estatu Batuek ez zuten lortu Villa harrapatzea. Carranza 1920an boteretik kendu zutenean, Villak amnistia negoziatu zuen Adolfo de la Huerta bitarteko presidentearekin, eta finka bat eman zioten, politikatik urruntzeko baldintzarekin. Villa 1923an hil zuten. Iraultzan bere fakzioa nagusitu ez zen arren, bere irudi karismatiko eta nabarmenenetako bat izan zen.
Villak nazioartean ezaguna zen heroi iraultzaile gisa zuen irudia lantzen lagundu zuen, bere burua antzeztuz Hollywoodeko filmetako protagonista gisa, eta elkarrizketak eman zizkien atzerriko kazetariei, batez ere John Reedi. Hil ondoren, heroi iraultzaileen panteoitik kanporatu zuten, harik eta Obregon eta Calle Sonorako jeneralak, iraultzan bere aurka jardun zutenak, eszena politikotik desagertu ziren arte. Villa Iraultzako narratiba ofizialetik baztertzeak lagundu zuen herriaren kondairetan agertzen. Iraultzan laudatu zuten, eta askoz geroago, corridoekin, haren bizitzari buruzko filmekin eta idazle garrantzitsuen nobelekin. 1976an, haren hondakinak Mexiko Hiriko Iraultzaren Monumentuan lurperatu zituzten, zeremonia publiko handi batean[8].
Lehen urteak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Villak bere bizitzako lehen urteei buruzko istorio kontraesankorrak kontatu zituen. Iturri gehienen arabera, 1878ko ekainaren 5ean jaio zen eta José Doroteo Arango Arámbula izena hartu zuen jaiotzean. Haurra zela, nolabaiteko hezkuntza jaso zuen eliza nagusi zen tokiko eskola batean, baina oinarrizko irakurketa-idazketa besterik ez zuen menderatzen. Aita Agustin Arango eta bere ama Micaela Arámbula izeneko partzuerra zen. Rancho de la Coyotada arrantxoan hazi zen[9], Durango estatuko aziendarik handienetako batean. Familiaren egoitzak Casa de Pancho Villa museo historikoa du orain, San Juan del Ríon. Doroteok geroago Agustin Villa bidelapurraren semea zela esan zuen, baina, gutxienez ikerlari baten arabera, «bere benetako aitaren identitatea ezezaguna da oraindik». Bost anai-arrebetatik handiena zen. Aita hil ondoren amari laguntzeko utzi zuen eskola, eta partzuer, itzain, harakin, igeltsero eta Ameriketako Estatu Batuetako tren-konpainia batentzat langileburu aritu zen. Memorias de Pancho Villa gisa argitaratutako bere memorien arabera, 16 urterekin Chihuahura joan zen, baina laster Durangora itzuli zen Agustín López Negrete izeneko aberats bat segitzeko eta hiltzeko, ahizpa bortxatu baitzuen. Ondoren, zaldi bat lapurtu eta Durangoko Mendebaldeko Sierra Madrera ihes egin zuen. Denborarekin, gaizkile-talde bateko kide bihurtu zen, «Arango» ezizenarekin[10]. 1898an, armak eta mandoak lapurtzeagatik atxilotu zuten[11].
1902an, baserritarrek, Porfirio Díaz presidentearen polizia landatarrak, Pancho atxilotu zuten mandoak lapurtzeagatik eta erasoagatik. Pablo Valenzuela boteretsuarekin zituen loturak zirela eta, ustez Villa/Arangok lapurtutako ondasunak jaso baitzituen, batzuetan harrapatutako gaizkileei ezartzen zitzaien heriotza-zigorretik libratu zen. Pancho Villa indarrez sartu zuten armada federalean. Diazen erregimenaren pean, gaizkileekin egindako praktika ohikoa zen. Handik hilabete batzuetara, desertatu eta Chihuahua estatura ihes egin zuen. Hidalgo del Parralen harakin gisa lan egiten saiatu zen, baina Terrazas-Creel monopolioak negozioa ixtera behartu zuen. 1903an, armadako ofizial bat hil eta haren zaldia lapurtu ondoren, Arango izenez ezaguna izateari utzi zion eta Francisco «Pancho» Villa izena hartu zuen aitaren aldeko aitonaren omenez, Jesús Villa. Hala ere, beste batzuek diote Coahuilako bidelapur baten izenaz jabetu zela. Lagunek La Cucaracha deitzen zioten[12].
1910 arte, esaten da Villak lapurretak eta jarduera legitimoagoak tartekatu zituela. Une jakin batean meatzari gisa aritu zen, baina esperientzia horrek ez zuen eragin handirik izan. Villak bandolerismoari buruz zuen ikuspegia aldatu egin zen Abraham González ezagutu ondoren. Abraham González, Francisco Madero hautagai presidentzialaren ordezkari lokala, Coahuila estatu iparraldekoaren politikari bihurtutako aberats bat, Diazen gobernuaren jarraipenaren aurka zegoena, eta Villa konbentzitu zuen bandolerismoaren bidez herriaren alde borrokatu eta aberatsei kalte egin ziezaikeela[9].
1910ean Mexikoko Iraultza piztu zenean, 32 urte zituen Villak.
Mexikoko Iraultza
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Mexikoko Iraultza lehertu zenean, Villarentzat eta bera bezalako gizonentzat, kaosak horizonteak handitzea ekarri zuen, «titulua aldatzea, ez okupazioa», balorazio baten arabera[13]. Francisco Maderok 1910ean Porfirio Díaz agintaldian zegoen presidentea San Luis Potosí planean botatzeko deitu zuen matxinada armatuarekin bat egin zuen Villak. Chihuahuan, berrautespenaren aurkako buruzagiak, Abraham Gonzálezek, eskua luzatu zion Villari mugimenduarekin bat egiteko. Villak etxalde handi bat harrapatu zuen, gero Armada Federaleko soldaduen tren bat eta San Andrés herria. Naicak, Camargon eta Pilar de Conchosen armada federala garaitu zuen, baina Tecoloten galdu zuen. Villa Maderorekin elkartu zen 1911ko martxoan, Díaz menderatzeko borrokan jarraitzen zuen bitartean. Maderok Diazen aurkako mugimendu zabala sortu bazuen ere, ez zen nahikoa erradikala Mexikoko Alderdi Liberaleko anarko-sindikalistarentzat, haien lidergoari aurre egiten baitzioten. Maderok mehatxuari aurre egiteko agindu zion Villari, eta hala egin zuen, armak kendu eta atxilotzeko. Maderok Villa saritu zuen indar iraultzaileen koronel izendatuz.
Borroka gehienak Mexikoko iparraldean egin ziren, Estatu Batuetako mugatik gertu. Estatu Batuetako esku-hartzearen beldur, Maderok Ciudad Juárezen mugako hiri estrategikoaren tokia bertan behera uzteko agindu zien bere ofizialei. Villa eta Pascual Orozcok beren lekuan eraso egin zuten, bi eguneko borrokaren ondoren hiria harrapatuz, 1911n Ciudad Juárezko lehen gudua irabaziz.
Leku askotan galdu eta gero, Diazek dimititu egin zuen 1911ko maiatzaren 25ean, eta erbesteratu egin zen. Hala ere, Maderok Ciudad Juárezko Ituna sinatu zuen Diazen erregimenarekin, eta, haren arabera, botere-egitura berari eutsi zion, Armada Federala barne.
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ Katz, 2007, or. 5
- ↑ Taibo, 2006, or. 16
- ↑ (Gaztelaniaz) Perspectivas, Redacción. (2019-07-16). «ESPECIAL / Pancho Villa, ícono de la cultura popular mexicana» Perspectivas (Noiz kontsultatua: 2024-05-01).[Betiko hautsitako esteka]
- ↑ Krauze, 2009, or. 15-18
- ↑ Katz, 1985, or. 280–282
- ↑ Katz, 1985, or. 298
- ↑ Katz, 1985, or. 302
- ↑ Katz, 1985, or. 789
- ↑ a b Katz 1998.
- ↑ «The Cockroach - TIME» web.archive.org 2008-12-22 (Noiz kontsultatua: 2024-05-01).
- ↑ «Historical Text Archive: Electronic History Resources, online since 1990» web.archive.org 2018-04-20 (Noiz kontsultatua: 2024-05-01).
- ↑ Katz 1998, 824 orr. .
- ↑ Knight, Alan. (2016). The Mexican revolution: a very short introduction. (First edition. argitaraldia) Oxford University Press ISBN 978-0-19-874563-1. (Noiz kontsultatua: 2024-05-01).
Bibliografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- El otro Villa. Dirección General de Apoyo al Personal Académico de la UNAM.
- Aguilar Mora, Jorge. (1990). Una muerte sencilla, justa, eterna: cultura y guerra durante la Revolución mexicana. México: Ediciones Era ISBN 968-411-324-2..
- Francisco Villa. México: Compañía Editora de Enciclopedia de México ISBN 968-6234-14-4..
- Caballero, Raymond. (2020). Pascual Orozco, ¿Héroe y traidor?. Siglo XXI Editores.
- (Gaztelaniaz) Martínez, Pedro Fernando Castro. (1998). Adolfo de la Huerta: la integridad como arma de la revolución. Siglo XXI ISBN 978-968-23-2148-1. (Noiz kontsultatua: 2024-05-01).
- Plazas Galindo, Raul. Adolfo de Francisco Villa. General de la Revolución.. Bogotá: Editorial Universidad Distrital Francisco José de Caldas ISBN 978-958-787-133-3..
- La sangre al río: la pugna ignorada entre Maclovio Herrera y Francisco Villa. (agosto 2014. argitaraldia) México, D.F.: Tiempo de Memoria Tusquets ISBN 9786074216042..
- (Ingelesez) Hobsbawm, Eric J.. (2000). Bandits. New Pr. ISBN 978-156-58-4619-7..
- (Ingelesez) Hurst, James W.. (2008). Pancho Villa and Black Jack Pershing: the Punitive Expedition in Mexico. United States: Greenwood Publishing Group ISBN 978-0-313-35004-7..
- Jaurrieta, José María. (1998). Con Villa (1916-1920), memorias de campaña. México: Consejo Nacional para la Cultura y las Artes ISBN 970-18-0763-4..
- Katz, Friedrich. (1985). The secret war in Mexico: Europe, the United States and the Mexican revolution. (3. print. argitaraldia) Univ. of Chicago Pr ISBN 978-0-226-42589-4. (Noiz kontsultatua: 2024-05-01).</ref>
- (Ingelesez) Katz, Friedrich. (1998). The Life and Times of Pancho Villa. United States: Stanford University Press ISBN 978-0-8047-3046-4..
- Katz, Friedrich. (2007). Pancho Villa. México: Ediciones Era ISBN 978-968-411-483-8..
- Krauze, Enrique. (2009). Biografía del poder. Caudillos de la Revolución mexicana (1910-1940). México: Tusquets editores ISBN 978-607-421-024-8..
- Meyer, Eugenia. La vida con Villa en la hacienda de Canutillo. Instituto de Investigaciones Dr. José María Luis Mora.
- Paz Sánchez, Fernando. (2006). La política económica de la Revolución mexicana 1911-1924. México: Facultad de Contaduría y Administración, Universidad Nacional Autónoma de México ISBN 970-32-3710-X..
- Pancho Villa: una biografía narrativa. México: Planeta ISBN 978-970-37-0334-0..
- Ulloa Ortiz, Berta. (2009). Historia general de México. México: El Colegio de México ISBN 968-12-0969-9..
- Villa, Pancho; Villa, Guadalupe. (2003). Pancho Villa, retrato autobiográfico (1894-1914). México: Taurus-UNAM ISBN 968-19-1311-6..
- Villa, Pancho; Villa, Guadalupe. (2004). Pancho Villa, retrato autobiográfico (1894-1914). España: Santillana-Taurus ISBN ISBN 84-306-0554-1..
Kanpo estekak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Pancho Villari buruzko orrialdea (Ingelesez)
| Autoritate kontrola |
|
|---|
Datuak: Q192278
Multimedia: Pancho Villa / Q192278