Edukira joan

Ur geza

Artikulu hau "Kalitatezko 2.000 artikulu 12-16 urteko ikasleentzat" proiektuaren parte da
Bideo honek Ikusgela proiektuko bideo bat barneratzen du
Wikipedia, Entziklopedia askea

Yukon Ibaia (Alaska).

Ur geza disolbaturiko gatz gutxi duen ura da eta lurreko uraren % 3 besterik ez da. Ibai, laku, zingira, lurpeko ur, izotz zein atmosferan aurki daiteke. Organismo bizidun guztien biziraupenerako, ura funtsezkoa da: organismo batzuek ur gazian aurrera egin dezakete, baina gehienek ur geza behar dute bizitzeko. Ur geza ez da beti edangarria tratamendurik gabe eta giza jarduerengatik erraz kutsa daiteke.

Definizioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Numerikoki ur geza honela defini daiteke: 500 parte milioiko (ppm) baino disolbatutako gatz gutxiago duen ura, edo bestela esanda, <% 0,05-ko gazitasuna duena. Beste iturri batzuen arabera, ur geza muga altuagoen arabera definitzen da, hala nola, 1000 ppm [1].

Uraren gazitasuna (‰)[2]
Ur geza
Ur gazikara
Ur gazia
Gatzuna
< 0,5
0,5 - 30
30 - 50
> 56

Banaketa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da.
Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da. Bideoak dituzten artikulu guztiak ikus ditzakezu hemen klik eginez gero.
Munduko ur gezaren %61 Antartikan dago, geografiaren gaineko zortzi bitxikerietako bat da bideo honetan.
Ur geza gehiena izotz forman dago.

Gizakiok ur geza nahitaezkoa dugu hazi eta garatzeko. Hala ere, Lurraren ur guztiaren % 3 besterik ez da. Guztira 1.400 milioi km³ ur dago. Lurraren gainazalaren % 71 inguru urez estalita badago ere, gehiengoa ozeanoetako ur gazia da (% 97 inguru). Ur gezaren gehiengoa izotz forman aurkitzen da izotz-geruza eta glaziarretan (% 68,7) edo lurpeko ur bezala (% 30,1). Gainontzeko uraren (ur gezaren % 1,2) gehiengoa lurreko izotz edo permafrostan (% 69) eta lakuetan (% 20,9) aurkitzen da [3]. Gainontzeko ur geza lurrazaleko hezetasunean (ur gezaren % 0,05), zingiretan (ur gezaren % 0,03), ibai eta erreketan (ur gezaren % 0,006) eta bizidunetan (ur gezaren % 0,003) aurkitzen da. Ur gezaren % 0,04 atmosferan dago. Beraz, Samuel Coleridge poetak esan zuen bezala, “ura, ura edonon; baina tantarik ez edateko” [4].

Lurreko ur guztiaren % 0,007 bakarrik dago giza kontsumorako modu seguru eta berehalakoan eskuragarri, baina kopuru txiki horren banaketa ez da uniformea. Brasil ur geza erreserba handienak dituen lurraldea da (8.233 km³, erreserben % 12)[5]. Bigarrena Errusia da (4.067 km³: ur geza gehiena, hots, % 90, Baikal lakuan dago). Kanadak 3.300 km³ ur geza ditu (munduko erreserben % 7) eta Estatu Batuek 3.069 km³, baina populazioa kontuan hartzen badugu, desberdintasuna nabarmena da: Kanadak 80.423 m³ ditu per capita eta Estatu Batuek 8.850 m³ [6]. Txinak 2.840 km³-rekin bostgarren lekua du, baina haren populazio dentsitate altua dela eta, biztanleko ur kantitatea baxua da (2.060 m³ pertsonako).

Iturri nagusia prezipitazioa denez, ur geza ibai, aintzira, iturburu eta urmaeletatik lortzen dugu[7].

Erabilera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ur geza bizitzarako beharrezkoa den ondarea da. Gizakion edari ezinbestekoa izateaz gain, ur gezak erabilera ugari ditu: janaria prestatzeko, bainatzeko, soroak ureztatzeko, garbitzeko... Ur gezako habitatek lurraren azaleraren % 1 baino gutxiago hartzen badute ere, ezagutzen diren espezie ornodunen heren bat eta espezie guztien % 10 jasotzen dute[8]. Giza espeziea ere estuki loturik dago habitat horietara eta ur gezatik hainbat ekosistemen zerbitzu jasotzen ditu[9].

Ur gezaren ekosistemen zerbitzuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ur gezak gizakiari eskaintzen dizkion zerbitzu nagusiak hauek dira[9]:

Hornidura zerbitzuak:

  • Uraren (kopurua zein kalitatea) erabilera kontsumorako: edateko, etxerako, nekazaritzarako, industriarako.
  • Kontsumorako ez den uraren erabilera: energia sortzeko, garraiorako/nabigatzeko.
  • Ur gezako izaki bizidunak: elikatzeko zein sendagaiak lortzeko.

Erregulazio zerbitzuak:

  • Ur kalitatearen mantenua: uraren filtrazio eta tratamendua ahalbidetzen duten prozesuak.
  • Ur emarien erregulazioa: uholde eta lehorteetatik babesteko tarteko funtzioa.

Zerbitzu kulturalak:

Euskarri zerbitzuak:

Ustiaketa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Soroak ureztatzeko sistema.

Aurreko mendean, ia zortzi bider handitu zen ur gezaren erabilera planetan populazio hazkundearen, garapen ekonomikoaren zein kontsumo-eredu aldakorren ondorioz[10]. Munduko ur beharrak hazten segitzea espero da eta 2050ean ur gezaren erabilera 2019koa baino % 20-30 handiagoa izatea aurreikusten da[11].

Nekazaritza-erabilerak (ureztatzea, abeltzaintza eta akuikultura barne) dira ur gehien kontsumitzen dutenak: mundu mailako urteko erabaileraren % 70. Industria eta energia-ekoizpenerako ur gezaren % 19 erabiltzen da eta etxeko erabileretarako % 11[10]. Nekazaritzari dagokiola, elikagaiak ekoizteko beharrezkoa den ur kantitatea asko aldatzen da elikagai batetik bestera. Orokorrean, haragia ekoizteko barazkiak ekoizteko baino ur gehiago behar da[12]. Behikia ekoizteko behar da ur gehien (> 15.000 l/kg), txerrikia (5.988 l/kg) eta oilaskoarekin (4.325 l/kg) konparatuta. Kilo bat soja ekoizteko, 2.145 litro behar dira bataz beste, eta kilo bat patata lortzeko, 287 litro[12].

Etxean erabiltzen den ur gezaren kopurua asko aldatzen da herrialde batetik bestera. Malin, adibidez, 2 m³ ur kontsumitzen dira urteko eta pertsonako; Nepalen, 12; Indonesian, 21; Marokon, 38; Finlandian, 51; Frantzian, 97; Espainian, 112; Estatu Batuetan, 209; eta Australian, 487[13].

Arazoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gaur egun, ur geza kopuruarekin, kalitatearekin eta bizidunekin lotutako hainbat arazo ditugu eskuartean; beraz, ur krisialdi batean gaude[14].

Kantitatea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Goian azaltzen den bezala, ur geza oso baliabide mugatua da, baina baliabide mugatu honek etengabe hazten doan populazioa mantendu behar du. 1960. urtetik ur geza erabilgarriaren kantitatea % 55ean murriztu da[15], eta 2030erako ur eskaria % 50ean haztea aurreikusten da[16]. Gaur egun dagoeneko munduko populazioaren % 40k ur eskasia pairatzen du[17], eta 2050erako 2,3 bilioi pertsona gehiagok pairatuko dute[18].

Nekazaritzak ur gezaren %70 erabiltzen duela eta janari eskaria 2050erako % 70 haziko dela kontuan hartzen badugu[19], arazoaren larritasuna agerikoa da. Dagoeneko nekazaritzarako ur ustiaketek hainbat akuifero, ibai eta laku lehortu edo kritikoki txikitu dituzte, hala nola, Txad lakua Afrika erdialdean (% 95eko murrizketa izan zuen 1963 eta 2001 artean) eta Aral itsasoa (% 90eko murrizketa)[20], edo Australiako Murray Ibaia, Txinako Ibai Horia eta Estatu Batuetako eta Mexikoko Colorado Ibaia[21]. Milaka pertsona eta espezie laku eta ibai garrantzitsu horiei guztiz loturik daude biziraupenerako; beraz, horrelako murrizketen ondorio ekologiko, sozial eta ekonomikoak latzak dira.

Aldaketa klimatikoak ur gezaren eskuragarritasunean eragingo duela aurreikusi dute adituek. Beroketa globalaren gradu bakoitzeko, gutxienez munduko populazioaren % 7k ur geza erabilgarriaren eskuragarritasunean % 20ko murrizketa jasango du[22]. Oro har, latitude ertaineko eta lehorreko eskualde subtropikal askotan baliabide hidrikoak gutxitzea aurreikusten da, eta latitude altuetan eta latitude ertain hezeko eskualde askotan handitzea. Azken horietan, ordea, baliteke epe laburrera eskasia izatea (fluxu aldakorrak, elur eta izotzaren murrizketa, etab.)[22].

Ur geza oso baliabide preziatua eta mugatua den arren, munduan erauzten den ur geza guztiaren % 30 fugen ondorioz galtzen dela estimatu da[23].

Kalitatea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gero eta ur geza gutxiago eskuragarri egoteaz gain, eskuragarri dagoena gero eta kutsatuago dagoenez, ez da erabilgarria. Kalitatearekin erlazionatutako hainbat mehatxu eta arazo daude.

Adibidez, giza jardueren ondorioz mantenugaiak ur ekosistemetan pilatzen direnean eutrofizazioa eragin dezakete. Honek algen hazkuntza areagotuz (alga toxikoak barne), oxigeno mailek behera egitea eragiten du, zeinak bizidun urtarren heriotza eragin dezakeen[24]. Mantenugaiek nekazaritzan (ongarriak, gorotzak…), industrian zein etxeetako hondakin uretan (detergenteak, ur beltzak) izan ohi dute jatorria. Eutrofizazioa pairatzen duten sistemen kopurua gero eta handiagoa da eta 2050erako alga toxikoen loraketak jasaten dituzten lakuen kopurua % 20an emendatzea espero da[25]. Ekoizten den elikagaiaren arabera eutrofizaziorako mehatxua asko aldatzen da. Behi-haragiaren kasuan, 100 g proteina ekoizteko 365 g fosfato isurtzen dira, txerriaren kasuan 76 g eta ilar berdeen edo tofuaren kasuan 7 eta 6 g, hurrenez hurren[26].

Mantenugaiez gain, giza jardueren ondorioz beste hainbat gai kimikok kutsatzen dute ur geza. Esaterako, industrien isurketa ez egokiek hainbat gai toxiko aska ditzakete uretara (adbz., merkurioa eta beruna), edota nekazaritza jardueren ondorioz pestizida toxikoak. Erregai fosilen industria ur geza gehien kutsatzen duenetako bat da eta kalteak askotarikoak dira[27]. Azken urteetan jantziak fabrikatzeko industriek sortutako kutsadura gero eta ageriagokoa bihurtzen ari da. Jantzien ekoizpenerako ur asko erabiltzeaz gain (esaterako, kotoizko elastiko bat egiteko 2.700 litro erabiltzen dira, hau da, gizaki bat hiru urtez mantentzeko behar den ur kantitatea), ekosistema urtarretara itzultzen duten ura hainbat gai kimikorekin kutsatuta egon ohi da[28].

Ur zikinen barruan ur beltz edo fekalak beste kutsadura iturri nagusia dira, materia organikoaz gain hainbat patogeno eta sendagai isurtzen baitituzte sistema urtarretara. Gainera, gizakia gai kutsatzaile berriak ari da sistema urtarretan sartzen. Gizakiek hartutako hainbat sendagai eta hormona artifizial (adibidez, pilula antisorgailua) sistema urtarretan bukatzen dute eta bertan hormona-nahasle gisa jardun dezakete, gizakiaren zein organismo urtarren osasuna kaltetuz[29]. Esaterako, ikerketa batean arrain populazio oso bat galdu zen estrogeno artifizialekin tratatutako laku esperimental batean [30].

Munduko lurralde gehienetan, uretara tratamendurik gabe isurtzen den ur zikinaren kopurua oso handia da. Herrialde txiroenetan % 92koa da; diru-sarrera ertaineko herrialdeetan, % 60-70ekoa; eta aberatsenetan, % 30ekoa. Egoera hobetzeko, sekulako inbertsio ekonomikoa beharrezkoa da[31].

Uraren kalitatearekin erlazionatutako arazo guzti hauek gure osasuna arriskuan jartzen dute. Ur kutsatuak urtero pertsona gehiago hiltzen ditu gerrek eta bestelako indarkeria mota guztiek baino[32].

Biodibertsitate galera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Baikal lakuaren mendebaldean, zenbait industri azpiegiturak uraren garbitasuna eta biodibertsitatea arriskuan jarri dituzte.

Ur gezako sistemak izugarri aberatsak dira espezie aldetik. Lurraren azaleraren % 1 baino gutxiago estaltzen badute ere, habitat horiek ornodun espezieen heren bat, arrain espezieen % 40 eta espezie guztien % 10 jasotzen dute[33]. Baina ondare natural hori abiadura larrian galtzen ari da: WWF-en Naturako Planeta Biziaren Indizearen arabera, ur gezako ornodunen populazioa % 83 murriztu zen 1970 eta 2014 bitartean[34]. Galera lurreko eta itsasoko ekosistemetan baino askoz azkarrago gertatzen ari da. Adibidez, ur gezako ornodunen populazioen gainbehera lurreko edo ozeanoetako ornodunen galera baina bi aldiz azkarragoa da[34]. Hala ere, ur gezako biodibertsitate galerak ez du ekosistema lurtarrekoak bezain besteko arretarik jaso, eta kontserbazio-ikerketa gehienak espezie lurtarretan oinarritu ohi dira[35].

Galeraren arrazoi nagusiak sakonki aztertu dira, eta honakoak dira[36]:

  1. Gehiegizko ustiapena
  2. Uraren kutsadura
  3. Fluxuaren alterazioa
  4. Habitat degradazioa edo suntsiketa
  5. Espezie exotikoen inbasioa

Berriki beste ikerketa batean aurreko zerrenda garatu eta mehatxu berriak identifikatu eta gehitu dituzte[37]:

Urtegiek ekosistema urtarretan aldaketa sakonak eragiten dituzte.
  1. Azkar aldatzen ari den klima
  2. Espezie inbaditzaileak eta basabizitzaren online merkataritza
  3. Gaixotasun infekziosoak
  4. Alga toxikoen loraketak
  5. Presa hidroelektrikoak eta ibaien fragmentazioa
  6. Kutsatzaile berriak, hala nola, hormonak
  7. Nanomaterialak
  8. Mikroplastikoak
  9. Argi eta zarata interferentziak
  10. Kostako ur gezak gaziagoak bihurtzea itsas mailaren igoeragatik
  11. Ur gezako organismo batzuen beharren azpitik dauden kaltzio-kontzentrazio baxuak
  12. Mehatxu horien batuketa-efektuak (agian sinergikoak)

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ «Freshwater (Lakes and Rivers) and the Water Cycle» www.usgs.gov (Noiz kontsultatua: 2021-03-01).
  2. ↑ Groundwater Glossary. 2006-03-27.
  3. ↑ Water in crisis : a guide to the world's fresh water resources. Oxford University Press 1993 ISBN 0-19-507627-3. PMC 26400228. (Noiz kontsultatua: 2021-03-01).
  4. ↑ (Ingelesez) Foundation, Poetry. (2021-02-28). «The Rime of the Ancient Mariner (text of 1834) by Samuel Taylor Coleridge» Poetry Foundation (Noiz kontsultatua: 2021-03-01).
  5. ↑ «The World Factbook» web.archive.org 2015-06-12 (Noiz kontsultatua: 2021-03-01).
  6. ↑ «Countries ranked by Renewable internal freshwater resources per capita (cubic meters)» www.indexmundi.com (Noiz kontsultatua: 2021-03-01).
  7. ↑ Richter, Brian D.. (2003). «Ecologically sustainable water management: managing river flows for ecological integrity» Ecological Applications 13 (1): 206-224..
  8. ↑ Strayer, David L.; Dudgeon, David. (2010-03-01). «Freshwater biodiversity conservation: recent progress and future challenges» Journal of the North American Benthological Society 29 (1): 344–358.  doi:10.1899/08-171.1. ISSN 0887-3593. (Noiz kontsultatua: 2021-03-01).
  9. ↑ a b (Ingelesez) Board, Millennium Ecosystem Assessment. (2005). Ecosystems and Human Well-Being: Policy Responses, Volume 3. (Noiz kontsultatua: 2021-03-01).
  10. ↑ a b www.fao.org (Noiz kontsultatua: 2021-03-01).
  11. ↑ (Ingelesez) https://plus.google.com/+UNESCO. (2019-02-11). «World Water Development Report 2019 - Leaving No One Behind» UNESCO (Noiz kontsultatua: 2021-03-01).
  12. ↑ a b (Ingelesez) Mekonnen, Mesfin M.; Gerbens-Leenes, Winnie. (2020-09-26). «The Water Footprint of Global Food Production» Water 12 (10): 2696.  doi:10.3390/w12102696. ISSN 2073-4441. (Noiz kontsultatua: 2021-03-01).
  13. ↑ ChartsBin. «Domestic Water Use by Country» ChartsBin (Noiz kontsultatua: 2021-03-01).
  14. ↑ (Ingelesez) «Water Scarcity | Threats | WWF» World Wildlife Fund (Noiz kontsultatua: 2021-03-02).
  15. ↑ Water Crisis Report. United Nations University Institute for Water.
  16. ↑ «2012 - 4th Edition | United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization» www.unesco.org (Noiz kontsultatua: 2021-03-02).
  17. ↑ (Ingelesez) «Water» www.un.org 2015-12-21 (Noiz kontsultatua: 2021-03-02).
  18. ↑ OECD Environmental Outlook to 2050 : the Consequences of Inaction.. OECD Pub 2012 ISBN 978-92-64-12224-6. PMC 784885981. (Noiz kontsultatua: 2021-03-02).
  19. ↑ (Ingelesez) «High and Dry: Climate Change, Water, and the Economy» World Bank (Noiz kontsultatua: 2021-03-02).
  20. ↑ (Ingelesez) «10 Lakes That Are Disappearing or Already Gone» www.mentalfloss.com 2014-05-15 (Noiz kontsultatua: 2021-03-02).
  21. ↑ (Ingelesez) «8 major rivers run dry from overuse around the world, from Colorado to the Aral Sea» Environment 2019-03-21 (Noiz kontsultatua: 2021-03-02).
  22. ↑ a b (Ingelesez) Climate Change 2014: Impacts,Adaptation, and Vulnerability. Part A: Global and Sectoral Aspects. Contribution of Working Group II to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge University Press, 229-269 or..
  23. ↑ (Ingelesez) Bill, Kingdom,; Roland, Liemberger,; Philippe, Marin,. (2006-12). The Challenge of Reducing Non-Revenue Water in Developing Countries--How the Private Sector Can Help : A Look at Performance-Based Service Contracting. (Noiz kontsultatua: 2021-03-02).
  24. ↑ «Eutrophication: Causes, Consequences, and Controls in Aquatic Ecosystems | Learn Science at Scitable» www.nature.com (Noiz kontsultatua: 2021-03-02).
  25. ↑ «DSD :: Areas of Work :: Sustainable Development Knowledge Partnership» www.un.org (Noiz kontsultatua: 2021-03-02).
  26. ↑ (Ingelesez) Poore, J.; Nemecek, T.. (2018-06-01). «Reducing food’s environmental impacts through producers and consumers» Science 360 (6392): 987–992.  doi:10.1126/science.aaq0216. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2021-03-02).
  27. ↑ (Ingelesez) Allen, Lucy; Cohen, Michael J.; Abelson, David; Miller, Bart. (2011). Gleick, Peter H. ed. «Fossil Fuels and Water Quality» The World’s Water: The Biennial Report on Freshwater Resources (Island Press/Center for Resource Economics): 73–96.  doi:10.5822/978-1-59726-228-6_4. ISBN 978-1-61091-048-4. (Noiz kontsultatua: 2021-03-02).
  28. ↑ (Ingelesez) Nishat. (2019-11-14). «How is fast fashion polluting our water?» Open Access Government (Noiz kontsultatua: 2021-03-02).
  29. ↑ (Ingelesez) Burkhardt-Holm, Patricia. (2010-09). «Endocrine Disruptors and Water Quality: A State-of-the-Art Review» International Journal of Water Resources Development 26 (3): 477–493.  doi:10.1080/07900627.2010.489298. ISSN 0790-0627. (Noiz kontsultatua: 2021-03-02).
  30. ↑ (Ingelesez) Kidd, Karen A.; Blanchfield, Paul J.; Mills, Kenneth H.; Palace, Vince P.; Evans, Robert E.; Lazorchak, James M.; Flick, Robert W.. (2007-05-22). «Collapse of a fish population after exposure to a synthetic estrogen» Proceedings of the National Academy of Sciences 104 (21): 8897–8901.  doi:10.1073/pnas.0609568104. ISSN 0027-8424. PMID 17517636. PMC PMC1874224. (Noiz kontsultatua: 2021-03-02).
  31. ↑ unesdoc.unesco.org (Noiz kontsultatua: 2021-03-02).
  32. ↑ (Ingelesez) «International Decade for Action 'Water for Life' 2005-2015. Focus Areas: Water quality» www.un.org (Noiz kontsultatua: 2021-03-02).
  33. ↑ Strayer, David L.; Dudgeon, David. (2010-03-01). «Freshwater biodiversity conservation: recent progress and future challenges» Journal of the North American Benthological Society 29 (1): 344–358.  doi:10.1899/08-171.1. ISSN 0887-3593. (Noiz kontsultatua: 2021-03-03).
  34. ↑ a b Living Planet Report 2018: Aiming Higher. WWF International.
  35. ↑ (Ingelesez) «Changing trends and persisting biases in three decades of conservation science» Global Ecology and Conservation 10: 32–42. 2017-04-01  doi:10.1016/j.gecco.2017.01.008. ISSN 2351-9894. (Noiz kontsultatua: 2021-03-03).
  36. ↑ (Ingelesez) Dudgeon, David; Arthington, Angela H.; Gessner, Mark O.; Kawabata, Zen-Ichiro; Knowler, Duncan J.; Lévêque, Christian; Naiman, Robert J.; Prieur-Richard, Anne-Hélène et al.. (2006-05). «Freshwater biodiversity: importance, threats, status and conservation challenges» Biological Reviews 81 (02): 163.  doi:10.1017/S1464793105006950. ISSN 1464-7931. (Noiz kontsultatua: 2021-03-03).
  37. ↑ (Ingelesez) Reid, Andrea J.; Carlson, Andrew K.; Creed, Irena F.; Eliason, Erika J.; Gell, Peter A.; Johnson, Pieter T. J.; Kidd, Karen A.; MacCormack, Tyson J. et al.. (2019-06). «Emerging threats and persistent conservation challenges for freshwater biodiversity» Biological Reviews 94 (3): 849–873.  doi:10.1111/brv.12480. ISSN 1464-7931. (Noiz kontsultatua: 2021-03-03).

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Ur_geza&oldid=9668136"(e)tik eskuratuta