Vicente Arana
| Vicente Arana | |
|---|---|
Francisco Lopez Alenek Vicente Aranari egindako erretratua. Euskal-Erria aldizkaria, 1890. | |
| Bizitza | |
| Jaiotza | Abandoko elizatea, 1847ko apirilaren 19a |
| Herrialdea | |
| Heriotza | Bilbo, 1890eko urtarrilaren 21a (42 urte) |
| Familia | |
| Familia | |
| Hezkuntza | |
| Hizkuntzak | gaztelania ingelesa frantsesa |
| Jarduerak | |
| Jarduerak | kazetaria, idazlea, itzultzailea eta kultura-ekintzailea |
| Mugimendua | Euskal Pizkundea |
| Izengoitia(k) | Jocundo de Gatika eta Ranaevendecati |
Vicente Arana Arana (Abandoko elizatea —gaur egun Bilbo—, Bizkaia, 1847ko apirilaren 19a[1] - Bilbo, Bizkaia, 1890eko urtarrilaren 21a) bizkaitar erdal idazlea, itzultzailea eta kultur-ekintzailea izan zen. Sabin Aranaren lehengusua zen[2]. Ideologikoki foruzalea eta liberal moderatua, bere obra Euskal Pizkundea mugimenduarean barnean eta "historia-kondairazko literatura"[oh 1] generoan sailkatzen da[3]. Luzaroan ia ahaztuta egon ondoren, 1980ko hamarkadan Jon Juaristik Vicente Aranaren obra ikertzeari ekin zion eta bere biografia idatzi zuen.
Bizitza
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Vicente Arana Abandoko errepublikan jaio zen. San Bizente elizan bataiatu zuten, eta tenplu horri zor zion izena. Haren gurasoak Andres Arana Ansotegi eta Agustina Arana La Puente izan ziren[1]. Aita Santiago Aranaren anaia zen, eta beraz, Vicente eta Sabin Arana lehengusuak ziren.
Obra
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Pertsona kosmopolita eta bidaiatua, Alfred Tennyson eta Henry Wadsworth Longfellowen poema batzuk gaztelaniara itzuli zituen, tartean lehenengoaren Enoch Arden eta bigarrenaren Evangelina, eta bere Oro y Oropel liburuan argitaratu. Walter Scotten eleberri historikoen (bereziki Ivanhoe) eta pertsonalki ezagutu zuen Tennysonen literatura victoriarraren eragina Aranaren obran oso nabaria da. Izan ere, bera izan zen Arturiar zikloa landu zuen Euskal Herriko lehen literatoa[4] Neurri apalago batean, James Macphersonen Ossianen oihartzuna ere sumatu daiteke Aranaren obra batzuetan (Ramillete de flores cogidas del Parnason eta Jaun Zuria o el Caudillo Blancon). Haren azken lanak, Leyendas del Norte, islandiar sagak ditu iturburu. Oro y Oropel eta, batik bat, Los últimos íberos. Leyendas de Euskaria lanek harrera ona izan zuten, bere hainbat idazlan frantsesera eta alemanera itzuliak izan ziren eta Klaudio Otaegik batzuk euskaratu zituen.
Kazetaritza munduan ere murgildu zen; gaztea zelarik El Ganorabaco biastekari satiriko-burleskoa sortu zuen[5] eta Bilboko Irurac bat[6], El Eco de Bilbao eta El Noticiero Bilbaino egunkarietan idatzi zuen. Haren lan asko Gasteizko Revista de las Provincias Euskaras, Iruñeko Revista Euskaran eta Donostiako Euskal-Erria kultura aldizkarietan argitaratu ziren eta ildo bereko Revista de Vizcaya bilbotar aldizkariaren jabea eta zuzendaria izan zen. Agerkari horretan Sabin Arana eta Miguel Unamuno gazteek kolaboratu eta lehenengo ika-mikak izan zituzten.
Kulturgintza
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Anton Abadiaren enkarguz Bizkaian Euskal jaiak sustatu zituen[7]: Markinan 1883an[8], Durangon 1886an[9] [10] eta Gernika-Lumon 1888an.
Antonio Machado Álvarez (Demófilo; idazle ospetsuaren aita) eta Emilia Pardo Bazanek bultzatua, eta euskal folklorea ikertu eta zabaldu nahian, Aranak, Antonio Trueba eta Camilo Villavasorekin batera[11], 1884an Sociedad El Folk-lore Vasco-Navarro elkartea[12] sortu zuen, euskaraz Erriko Yakintza izena hartu zuena[13]. Prentsa-organoa Euskal-Erria aldizkaria izango zen. Elkarteak 1886an, Bilboko Gayarre antzokian, egin zuen aurkezpen ekitaldia. 162 bazkide sortzaile izan zituen; haien artean Vicente Arana bera, Antonio Arzak, Juan B. Eustaquio Delmas, Arturo Kanpion, Federico Baraibar, Ricardo Becerro de Bengoa, Karmelo Etxegarai, Felipe Arrese Beitia, Bartolome Ertzilla, Miguel Unamuno, Antonio Lekuona, Anselmo Ginea, Jose Etxenagusia, Pablo Alzola, Antonio Pirala, Fermin Herran eta Julian Gaiarre.[14]
Heriotza
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Hil zenean Karmelo Etxegaraik eta Antonio Arzakek Euskal-Erria aldizkarian bertso bana eskaini zioten[15] Aldizkari horretan nekrologika bat ere dedikatu zioten[16], harekin polemikak izan zituen baina lagun izan zuen Miguel Unamunok El Noticiero Bilbaino egunkarian egin bezala.[17][18] Unamunok haren prerrafaelitekiko ahaidetasun espirituala seinalatu eta Arana William Morrisekin alderatu zuen. Bilbotar filosofoak bere Paz en la guerra eleberrian (1897) Vicente Aranan oinarritutako pertsonaia bat, "Miguel Arana", sortu zuen.
Lanak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Ramillete de flores cogidas del Parnaso (1865).
- Don Lope de Murélaga. Leyenda vascongada de la Edad Media (1868). Bilboko Irurac bat egunkarian argitaratua.
- Oro y oropel (1876).
- Los últimos iberos. Leyendas de Euskaria (1882).
- Poemas de Alfredo Tennyson (1883). Tennysonen obra batzuen itzulpena, Josep Riudavetsen (ca) ilustrazioekin.
- Jaun Zuria o el Caudillo Blanco: leyenda-histórica original del siglo IX (1887).
- Contes espagnols (1889). E. Contamine de Latourrek eta R. Foulché-Delboscek frantsesera itzulitako ipuin bilduma. Kontakizunen egileak Vicente Arana, Victor Balaguer, Arturo Kanpion eta Vicents de Freber izan ziren.
- Leyendas del Norte (1890). Fermin Herranen hitzaurrearekin. Snorri Sturlusonen Edda eta Sagen egokitzapena. Obra bukatugabea, haren familiak hilondoan argitaratua.
- El roble de Guernica: zortzico para canto y piano (1890). Hitzak Vicente Arana, musika Bartolome Ertzilla.
Oharrak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ Vicente Aranaz gain, literatura genero hori, "literatura foruzalea" izena ere jasotzen duena, landu zuten autore nabarienak Jose Maria Goizueta, Juan Venancio Arakistain, Antonio Trueba, Juan B. Eustaquio Delmas, Nicanor Zurikaldai, Sotero Manteli Gorostiza, Ricardo Becerro de Bengoa, Francisco Navarro Villoslada, Nicasio Landa, Juan Iturralde Suit, Arturo Kanpion eta Hermilio Oloritz izan ziren
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ a b Kortazar Vicente Arana Arana.
- ↑ Lorenzo Arza 2009, 23. orr.
- ↑ Rubio Pobes 2010, 282. orr.
- ↑ Zarandona 2007, 228. orr.
- ↑ Amezaga "Vicente de Arana (1848-1890)"
- ↑ Estornés "Don Tiburcio de Astuy y los periódicos de su época. Ultraconservador y fuerista. Primera parte"
- ↑ Euskal-Erria "Fiestas euskaras en Biscaya"
- ↑ Manterola Fiestas euskaras en Marquina.
- ↑ ArzacFiestas euskaras de Durango.
- ↑ Serendipia Bartolomé de Erzilla, San Antonios y fiestas éuskaras en Durango
- ↑ Arozamena "Camilo Felipe de Villabaso Echevarria".
- ↑ Arana"El Folk-lore basco-nabarro"
- ↑ Etxebarria "Euskal Ahozko Literatura".
- ↑ Arana"Bartolome de Ertzilla eta bere "Cantos vizcainos" bilduma".
- ↑ Echegaray "On Bizente Arana jaunari".
- ↑ "D. Vicente de Arana".
- ↑ Unamuno "Vicente de Arana", 3. orr.
- ↑ Landa "La literatura vasca en la obra de Unamuno", 610. orr.
Bibliografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- (Gaztelaniaz) Amezaga, Elias. "Vicente de Arana (1848-1890)". in: Bilbao..
- (Gaztelaniaz) Arana, Vicente. "El Folk-lore basco-nabarro". in: Euskal-Erria, 11. liburukia (1884ko 2. astea), 417-427. orr..
- Arana Martija, Jose Antonio. "Bartolome de Ertzilla eta bere "Cantos vizcainos" bilduma". in: Euskal-Erria, 15. liburukia (1886ko 2. astea), 97-103. orr..
- (Gaztelaniaz) Arozamena Ayala, Ainhoa. "Camilo Felipe de Villabaso Echevarria". in: Auñamendi Eusko Entzklopedia..
- (Gaztelaniaz) Arzac Alberdi, Antonio. "Fiestas Euskaras de Durango". .
- (Gaztelaniaz) Estornés Lasa, Bernardo. "Vicente de Arana". .
- (Gaztelaniaz) Estornés, Cesar. "Don Tiburcio de Astuy y los periódicos de su época. Ultraconservador y fuerista. Primera parte". in: memoriasclubdeportivodebilbao.blogspot.com..
- Echegaray, Karmelo. "On Bizente Arana jaunari". in: Euskal-Erria, 22. liburukia (1890eko 1. astea), 128. orr..
- Etxebarria Zamalloa, Igone. "Euskal Ahozko Literatura ". in: Auñamendi Eusko Entziklopedia..
- (Gaztelaniaz) Euskal-Erria. "Fiestas euskaras en Biscaya". in: Euskal-Erria, 11. liburukia (1884ko 2. astea), 396-398 orr..
- (Gaztelaniaz) Euskal-Erria. "D. Vicente de Arana". in: Euskal-Erria, 22. liburukia (1890eko 1. astea), 124-127 orr..
- Kortazar, Jon. "Vicente Arana Arana". in: Bilbaopedia..
- (Gaztelaniaz) Landa Sopeña, María Mercedes. (1993). "La literatura vasca en la obra de Unamuno". in: Bulletin hispanique Année 1993 95-2, 603-621 orr..
- (Gaztelaniaz) Juaristi, Jon. (1987). El linaje de Aitor. La invención de la tradición vasca. Taurus.
- (Gaztelaniaz) Juaristi, Jon. (1990). Vicente de Arana,. in: Colección "temas vizcaínos", 182,. Caja de Ahorros Vizcaína.
- (Gaztelaniaz) Lorenzo Arza, Mikel. (2009). "La otra estirpe de los Arana Goiri: Vicente Arana (1848-1890)". in: Euskonews, 470 zenbakia, 23-30 orr..
- (Gaztelaniaz) Lorenzo Arza, Mikel. (2012). "El fuerismo victoriano: el caso de Vicente Arana". in: Sancho el Sabio: Revista de cultura e investigación vasca, Nº 35, 85-108 orr..
- (Gaztelaniaz) Lorenzo Arza, Mikel. (2014). "Paisaje e identidad vasca en cuatro autores finiseculares". in: Sancho el Sabio: Revista de cultura e investigación vasca, Nº 37, 75-102 orr..
- (Gaztelaniaz) Manterola, José. "Fiestas euskaras en Marquina". in: Euskal-Erria, 9. liburukia (1883ko 2. astea), 253-255 orr..
- (Gaztelaniaz) Rubio Pobes, Coro. (2010). "La literatura histórico-legendaria vasca: puente ideológico entre el discurso identitario del fuerismo y el del nacionalismo aranista". in: Oihenart. 25, 281-305 orr..
- (Gaztelaniaz) Santamaría, José Miguel. (1981). "Vicente Arana: un traductor decimonónico de los románticos ingleses". in: in Homenaje a Esteban Pujals Fontrodona, 27-45 orr..
- (Gaztelaniaz) Santamaría, José Miguel. (2010). "Las traducciones de Vicente Arana de algunos románticos ingleses en la prensa local vasca (revista Vizcaya)". in: in Traducción y cultura. La literatura traducida en la prensa hispánica (1868-98), 393-404 orr..
- (Gaztelaniaz) Serendipia, Anisia. (2021). "Bartolomé de Erzilla, San Antonios y fiestas éuskaras en Durango". in: Mugalari.info..
- (Gaztelaniaz) Unamuno, Miguel. (1890). "Vicente de Arana". in: El Noticiero Bilbaino, 520, 1890-02-03, 3. orr..
- (Gaztelaniaz) Zarandona Fernández, Juan Miguel. (2007). "El impacto de la literatura artúrica en la construcción de identidades culturales y nacionales periféricas en la España contemporánea: Cataluña, Galicia y el País Vasco". in: Linguistica y literatura, 51, 217-230 orr..
- (Gaztelaniaz) Zarandona Fernández, Juan Miguel. (2016). "Vicente de Arana, creador de leyendas vascas y traductor de buena ley",. in: Autores traductores en la España del siglo XIX / coord. por Francisco Lafarga, Luis Pegenaute, 460-472 orr..
- (Ingelesez) Zarandona, Juan Miguel. (2017). "Vicente de Arana (1848-1890)", the Victorian Basque". in: The Reception of Alfred Tennyson in Europe, 133-141 orr. Bloomsbury Academic.
Datuak: Q15635123
Multimedia: Vicente de Arana / Q15635123