Saltar ao contido

Racionalismo arquitectónico

1000 12/16
Na Galipedia, a Wikipedia en galego.
Casa Farnsworth (1946), deseñada por Ludwig Mies van der Rohe, en Illinois, Estados Unidos

O estilo internacional, tamén chamado racionalismo ou movemento moderno foi a maior tendencia arquitectónica na arquitectura moderna dos anos vinte e trinta do século XX.

Casa deseñada por Le Corbusier para a urbanización Weissenhofsiedlung (1927), Stuttgart (Alemaña)

Terminoloxía

[editar | editar a fonte]

Desambiguación

[editar | editar a fonte]

O termo refírese aos edificios e arquitectos das décadas do modernism en inglés, que non tiña que ver co sentido do termo modernismo (vinculado ao Art Nouveau e o Arts and Crafts) na Península Ibérica, antes da segunda guerra mundial.

Orixe

[editar | editar a fonte]

O termo modernism que dá lugar a movemento moderno ten a súa orixe orixinaria do nome do libro de Henry-Russel Hitchock e Philip Johnson no que se identificaba, categorizaba e expoñía baixo características comúns ao modernismo por todo o mundo. Como resultado, centrouse máis nos aspectos estilísticos do modernismo. Os principios básicos do estilo internacional xuntos constitúen unha parte do movemento moderno.[1]

Diversidade de termos

[editar | editar a fonte]

O movemento moderno ou estilo internacional non ten unha denominación homoxénea en todos os países e linguas.

En castelán úsase con máis frecuencia o termo racionalismo, porén no mundo anglosaxón ese termo adoita limitarse ao ámbito italiano, ao racionalismo practicado polo Gruppo 7 e M.I.A.R. En moitos países úsase máis o termo «estilo internacional» que orixe na exposición organizada por Henry-Russell Hitchcock e Philip Johnson no Museum of Modern Art de Nova York en 1932 e no libro publicado por ambos O estilo internacional: arquitectura dende 1922. Un termo sinónimo é "Modern Movement", do libro Pioneers of Modern Movement from William Morris to Walter Gropius (1936), de Nikolaus Pevsner.

Este último ten un significado máis amplo e incluiría, ademais do racionalismo ou do estilo internacional, os movementos de vangarda das dúas primeiras décadas do século XX, como o expresionismo, cubismo, futurismo, neoplasticismo e construtivismo, ás veces considerados xenericamente como "prerracionalismo" ou "protorracionalismo".

Características

[editar | editar a fonte]

Esta corrente buscaba unha arquitectura baseada na razón, de liñas sinxelas e funcionais, baseada en formas xeométricas sinxelas e materiais de carácter industrial (aceiro, formigón, vidro), á vez que renunciaba á excesiva ornamentación e daba grande importancia ao deseño, que era igualmente sinxelo e funcional. A arquitectura racionalista tivo unha estreita relación cos avances tecnolóxicos e a produción industrial, sobre todo pola firme defensa desa relación propugnada por Walter Gropius desde a fundación da Bauhaus en 1919. Tamén defendeu o uso de elementos prefabricados e módulos desmontables. A súa linguaxe formal baseábase nunha xeometría de liñas sinxelas, como o cubo, o cono, o cilindro e a esfera, e defendía o uso dunha planta e fachada libres e a proxección do edificio de dentro para fóra. Unha das súas principais premisas foi o funcionalismo, unha teoría que postulaba a subordinación da linguaxe arquitectónica á súa función.

Café L'Aubette (1928-1929), de Theo van Doesburg, Hans Arp e Sophie Taeuber-Arp en Estrasburgo, Francia

Como indica o seu nome “Movemento Moderno”, foi un estilo comprometido cos valores da modernidade, paralelo ás chamadas “vangardas artísticas” que se estaban desenvolvendo naquel momento nas artes plásticas. Foi un movemento preocupado por mellorar a sociedade, por incidir na mellora da vida das persoas, a través dunha linguaxe innovadora que supuxo a ruptura coa tradición na procura dunha nova forma de construír, dunha nova forma de interpretar a relación do ser humano co seu medio buscar novas solucións que solucionen o problema do aumento da poboación nas grandes cidades. Para iso, utilizou non só achegas teóricas, novas formas de concibir espazos e empregar o deseño como ferramenta para combinar funcionalidade e estética, senón tamén os avances técnicos e industriais, o uso de novas técnicas e novos materiais.

Ademais da arquitectura, este movemento interesouse polo urbanismo e polo deseño. Tamén promoveu a teoría arquitectónica e a organización de congresos e xornadas para a difusión do novo movemento, que se materializou na constitución en 1928 do Congreso Internacional de Arquitectura Moderna (CIAM), así como o seu órgano executivo, o Comité Internacional para a Resolución dos Problemas da Arquitectura Contemporánea (CIRPAC).


Críticas

[editar | editar a fonte]

Aínda que segundo certa terminoloxía se inscribe o organicismo arquitectónico e en xeral toda a arquitectura de Frank Lloyd Wright dentro do movemento moderno, en 1930 Wright escribiu: "As casas humanas non deberían ser como caixas ardendo ao sol, nin debemos desafiar á Máquina, intentando facer que as casas sexan demasiado subsidiarias de Machinery".[2]

En 1966, o arquitecto Robert Venturi publicou o libro Complexity and Contradiction in Architecture,[3] esencialmente un libro crítica ao estilo internacional.

O autor estadounidense Tom Wolfe escribeu unha obra de crítica en 1981, From Bauhaus to our House (literalmente en galego "Da Bauhaus á nosa casa", traducido en portugués como Da Bauhaus ao nosso caos), retratando o estilo como elitista.[4]

O historiador da arquitectura Vincent Scully considerou o libro de Venturi "probablemente a obra máis importante sobre o acto arquitectónico desde Vers une Architecture de Le Corbusier.[5]

No prefacio da cuarta edición do seu libro Critical History of Modern Architecture (2007), Kenneth Frampton argumenta que existía un "perturbador sesgo eurocéntrico" nas narrativas da arquitectura moderna. Neste caso, este "eurocentrismo" incluiría os Estados Unidos.[6]

Mark Wigley, teórico da arquitectura neozelandés, sostén que certos aspectos do movemento postmoderno da arquitectura derivado en certo modo do movemento moderno e de certos aspectos da Bauhaus, é un virus que chegou a danar o planeta coa idea sinxela do "bo deseño". Di que a pesar da súa fórmula orixinaria de talleres buscando a sinerxia entre mestres e alumnado, e de combinar e achegar a arte á artesanía, acabou por se converter, especialmente na New Bauhaus nunha maquinaria que se extendeu polo mundo como unha pandemia de ángulos rectos de vidro e aceiro[7] : 

Todo é xenial até que te decatas de que ti, as túas emocións, os teus pensamentos, o teu corpo, os teus xenes, os teus fillos, o teu modo de vida, o tempo... son deseñados. Estamos a deseñar o clima, a nosa propia extinción, o deseño da Bauhaus, o "bo deseño" abocounos á destrución da nosa especie. Chegados a este punto, antes de nos matar a nós mesmos, matemos á Bauhaus.[8]

Representantes

[editar | editar a fonte]

Entre as figuras que seguiron o movemento moderno sobresaen: Walter Gropius e Ludwig Mies van der Rohe, en especial despois de ter pechado a Bauhaus, Le Corbusier, Jacobus Johannes Pieter Oud, Richard Neutra, Rudolf Schindler, Philip Johnson, Alvar Aalto, Eliel e Eero Saarinen, Erik Gunnar Asplund, Josep Lluís Sert, Louis Kahn, Pier Luigi Nervi, Gio Ponti, Kenzō Tange, Josep Lluís Sert, Lúcio Costa e Oscar Niemeyer, entre moitos outros.

Urbanismo

[editar | editar a fonte]
Plan Voisin para París (1925), de Le Corbusier

O urbanismo tivo un gran desenvolvemento no movemento moderno, xa que o progresivo aumento da poboación urbana desde o inicio da Revolución Industrial provocou un crecente interese por buscar novas fórmulas e solucións para atender necesidades de vivenda e infraestruturas da sociedade. Se en 1800 había no mundo unhas 200 cidades con máis de 20.000 habitantes, cun total de 21,7 millóns de habitantes (o 2,4% da poboación total), en 1950 había 5.509 cidades dese tamaño, con 502,2 millóns de habitantes (o 20,9%) do total).[9]

O racionalismo, polas súas ideas progresistas e sociais, puxo un grande esforzo en desenvolver teorías urbanas de aplicación universal, con especial énfase no hixiénico e funcional. solucións, que satisfacesen todos os aspectos inherentes á cidade, tanto económicos como tecnolóxicos, culturais e ecolóxicos.[10] A concreción de todas estas ideas produciuse na Carta de Atenas, un dos principais manifestos do urbanismo racionalista. Foi redactado no IV CIAM celebrado en Atenas en 1933, principalmente por iniciativa de Le Corbusier, aínda que a redacción correu a cargo dos arquitectos suízos Werner Max Moser e Rudolf Steiger.

Algúns plans urbanísticos comezados no XIX, como o plan Cerdà para Barcelona, continuaron o seu desenrolo no século XX baixo premisas do movemento moderno, como o Plan Macià, no que colaborou Le Corbusier despois do de París. Le Corbusier foi o "gran creador da utopía da cidade moderna no seu aspecto físico", segundo Martin Meyerson.[11] Tamén elaborou proxectos urbanísticos para São Paulo e Río de Xaneiro (1929-1930), Alxer (1930), Xenebra (1933), Estocolmo (1933), Anveres (1933), Buenos Aires (1938-1940), Saint-Dié (1945), Bogotá (1949-1952), Marsella (1950), Izmir (1950) e Chandigarh (1951-1965), o único executado.[12]

Plan Xeral de Expansión para Ámsterdam (1935), de Cornelis van Eesteren.

Expuxo os seus principios en Urbanisme (1925), onde desenvolveu as súas ideas sobre unha cidade funcional baseada na orde e na linealidade. En 1922 esbozara o seu proxecto de Ville contemporaine pour trois millóns d'habitants, proxectando un centro urbano cunha serie de rañaceos de oficinas ao redor dun núcleo de comunicacións rodeado de zonas residenciais, de servizos e de lecer. con abundantes zonas verdes e rúas ordenadas xerarquicamente.[13] Os edificios serían de tres tipos: rañaceos cruciformes no centro, casas à redent ("en redent", edificios con ángulos rectos para aproveitar as orentacións leste-oeste e norte-sur), con vivendas na parte sur e rúa perimetral no norte. Tanto os edificios como as estradas elevaríanse en pilotis e deixarían a parte baixa para espazos verdes e servizos comunitarios[14] no medio e immeubles-villas na periferia.[15]

No seu libro de 1925, Le Corbusier estableceu catro puntos esenciais sobre a planificación urbana:

  • Desconxestionar o centro das cidades
  • Aumentar a súa densidade
  • Aumentar os medios de desprazamento
  • Aumentar os parques e espazos libres.

Na Península Ibérica

[editar | editar a fonte]
Pabellón de la República Española para a Exposición Internacional de París de 1937, de Josep Lluís Sert, Luis Lacasa e Antoni Bonet


A España e Portugal, o racionalismo chegou a finais dos anos 20, de maneira que a súa recepción xa chegou de forma establecida, acrítica e sen debate. Os seus primeiros expoñentes adoptárono dun xeito epidérmico, ecléctico, trasladando as súas solucións sen contemplar unha posíbel adaptación distinta ao medio. Un dos pioneiros foi Luis Gutiérrez Soto, autor do Aeroporto de Madrid-Barajas (1930).

En 1928, Le Corbusier impartiu conferencias na Institución Libre de Enseñanza de Madrid, que tivo unha poderosa influencia nos novos arquitectos da época. Algúns deles xuntáronse baixo as siglas en castelán GATEPAC (Grupo de Arquitectos y Técnicos Españoles para el Progreso de la Arquitectura Contemporánea).

Representación do pavillón do Rincón de Goya (1927), de Fernando García Mercadal, Zaragoza

O grupo fundouse en Zaragoza en 1930, con tres subgrupos: Centro, situado en Madrid; Norte, no País Vasco; e Leste ou GATCPAC (en catalán Grup d'Arquitectes i Tècnics Catalans per al Progrés de l'Arquitectura Contemporània) en Cataluña, o grupo máis activo, entre os que figuraban Josep Lluís Sert, Sixte Illescas e Germán Rodríguez Arias entre outros. [16]Era m embro do CIAM e, en marzo de 1932, organizou unha reunión do CIRPAC en Barcelona para preparar o Moscova CIAM — finalmente celebrado en Atenas en 1933— e Le Corbusier, Victor Bourgeois, Walter Gropius, Sigfried Giedion e Cornelis van Eesteren impartiron conferencias. Como órgano difusor das súas actividades, publicaron unha revista, A.C., baseada en revistas de vangarda como as de Ernst May, Le Corbusier e Amédée Ozenfant. [17]

Só o GATCPAC ficou como grupo activo até o final da guerra civil.[18]

GATEPAC Centro

[editar | editar a fonte]
Delegación Sindical Nacional de Madrid (1949), actual Ministerio de Sanidade, Servizos Sociais e Igualdade, de Francisco de Asís Cabrero e Rafael Aburto
Gasolineira Porto Pi (1927), de Casto Fernández Shaw, Madrid

O sector Centro tivo pouca actividade como colectivo —só a organización dalgúns congresos e unha certa participación na revista A.C., editada en Barcelona—, e mostraba certa inconsistencia interna.[19] Destacou Fernando García Mercadal, un dos fundadores do CIAM en 1928 e delegado español do CIRPAC.[20] O seu primeiro proxecto próximo ao racionalismo foi o pavillón Rincón de Goya de Zaragoza (1927), que denota certa influencia do art déco. Máis adiante cabe mencionar o Museo de Arte Moderno de Madrid (1933), no que se afastaba das vangardas.[21] A chamada Xeración do 25 estivo activa en Madrid até o comezo da Guerra Civil. As primeiras realizacións foron, xunto ao Rincón de Goya, a gasolineira Porto Pi de Casto Fernández Shaw e a casa do Marqués de Villora de Rafael Bergamín, todas do ano 1927. [22] Estes tres arquitectos foron os principais referentes deste grupo, no que tamén forman parte Luis Blanco-Soler, Manuel Sánchez Arcas, Luis Lacasa e outros. As súas foron as principais obras de vangarda no Madrid anterior á guerra civil, como as colonias Parque-Residencia, El Viso, o Instituto Escuela, a totalidade da cidade universitaria de Madrid, o Frontón Recoletos de Eduardo Torroja e Secundino Zuazo ou a Casa de las Flores de Secundino Zuazo.

Grupo vasco

[editar | editar a fonte]
Náutico de Donostia (1929), de José Manuel Aizpurúa e Joaquín Labayen

O grupo vasco apenas funcionaba como tal e só se desenvolveu nas actividades individuais dos seus membros, como Aizpurúa e Labayen, que proxectaron obras conxuntamente, como o Náutico de San Sebastián (1929).

GATCPAC

[editar | editar a fonte]

En Cataluña, o colectivo foi o máis activo e longevo. Xurdiu cunha vontade renovada e liberadora do clasicismo novecentista, así como a de introducir as novas correntes internacionais.[23] De ideas progresistas e preocupado tanto pola renovación social como arquitectónica, este movemento tivo un forte vínculo coas autoridades republicanas, especialmente coa Generalitat para a que elaboraron numerosos proxectos relacionados co urbanismo, a vivenda obreira e as infraestruturas escolares e sanitarias.

Edificio Alonso (1935-1940), de Luis Albert Ballesteros, Valencia

O Plan Macià (1932-1935) foi un proxecto de reforma urbanística de Barcelona elaborado polos membros do GATCPAC xunto con Le Corbusier, que prevía unha distribución funcional da cidade cunha nova orde xeométrica, a través de grandes eixos vertebradores en forma de amplas avenidas e cun novo paseo marítimo definido por rañaceos cartesianos. O inicio da guerra civil truncou o proxecto.[24] O principal expoñente do GATCPAC foi Josep Lluís Sert, arquitecto de sona internacional que se instalou despois da guerra nos Estados Unidos, onde foi profesor en Yale e Harvard. En 1937 co-proxectou con Luis Lacasa e Antoni Bonet o Pavillón da República Española para a Exposición Internacional de París de 1937, onde presentaron o Guernica de Picasso.[25]

Fóra deses grupos, na década de 1930 diversos arquitectos do Estado español practicaban individualmente o racionalismo, normalmente nun estilo ecléctico con influencias que van do art déco ao expresionismo, ou mesmo un clasicismo desorganizado entre os arquitectos máis antigos; son os chamados "racionalistas á marxe", segundo unha definición de Oriol Bohigas.[26]

Galiza

[editar | editar a fonte]

En Galiza, arquitectos como Santiago Rey Pedreira, Antonio Tenreiro, Peregrín Estellés, Francisco Castro Represas, Jenaro de la Fuente, Pedro Alonso Pérez, Pedro Mariño ou Rafael González Villar desenvolveron obras que seguían as premisas do movemento moderno, especialmente concentrados en once anos de actividade, mesmo con particularidades como o emprego da pedra, nada habitual nos postulados do racionalismo. En 2007 realizouse en Vigo unha exposición sobre a obra destes arquitectos seguidores do estilo internacional.[27]

Despois da guerra, os primeiros anos da ditadura franquista provocaron un declive da arquitectura, xa que foi reconstruída co estilo académico historicista dos tempos anteriores á II República, cunha compoñente monumentalista da nova mentalidade política. Porén, na década de 1950 comezou un desenvolvemento lento que levou a un retorno ao racionalismo.

Obras galegas de estilo internacional

[editar | editar a fonte]

Portugal

[editar | editar a fonte]
Pavillón de Portugal para a Exposición Internacional de París de 1937, de Francisco Keil do Amaral.

Os primeiros trazos da arquitectura racionalista xurdiron a mediados dos anos 20 con certa influencia de Le Corbusier, Gropius e Robert Mallet-Stevens, como se evidencia en obras como o Teatro Capitol (1931) de Luis Cristino da Silva,, o Instituto Superior Técnico do Porfírio Pardal Monteiro (1927-1932) e o Pavillón de Radioloxía de Carlos João Chambers Ramos (1927-1933), todos en Lisboa.[28] Ademais dos anteriores, cómpre citar a Cassiano Branco, autor do Hotel Victoria de Lisboa (1934-1936); e a Francisco Keil do Amaral, fortemente influenciado polo holandés Dudok (Escola Secil en Setúbal, 1938-1940; Aeroporto de Lisboa, 1938-1942). [29]

Durante os inicios da ditadura de Salazar produciuse unha involución, na que, como noutros réximes totalitarios da época, a arquitectura volveu ao academicismo clasicista, cunha referencia especial no barroco de estilo Pombalino (estilo portugués suave).[30] A partir da década de 1950, unha nova xeración de arquitectos asumiu a linguaxe moderna. Cabe mencionar a Rui Jervis Atouguia, autor do proxecto do barrio das Estacas en Lisboa, inspirado na Carta de Atenas (1949), a escola do barrio de São Miguel, onde aplica os brise- soleil lecorbusierianos (1949-1955) e a Fundación Calouste Gulbenkian (1959-1969), con Pedro Cid e Alberto Pessoa; [31] do propio Pessoa é o conxunto de vivendas Infante Santo en Lisboa (1952-1955), bloques suspendidos en pilotis; [32] Jorge Segurado , influenciado pola arquitectura holandesa, autor da Ceca de Lisboa (1953); e o barrio de Ramalde no Porto (1952-1962), inspirado na Carta de Atenas, así como obras onde desenvolve un racionalismo rexionalizado ao estilo de Aalto ou do Le Corbusier na India (Escola Primaria do Cedro en Vila Nova de Gaia, 1957-1961; casa de Ofir, 1957-1958);[33] Nuno Teotónio Pereira, autor con Bartolomeu Costa Cabral da urbanización Águas Libres en Lisboa (1953), unha das maiores figuras do estilo internacional de Portugal; [34] Alfredo Viana de Lima, fiel seguidor de Le Corbusier, como se denota na súa casa de Arístides Ribeiro no Porto (1952)[29] ou Francisco Keil do Amaral, nunha segunda etapa racionalista, na que destaca a súa Feira Industrial de Lisboa (1957).

Notas

[editar | editar a fonte]
  1. ↑ Hitchcock, Henry Russell; Johnson, Philip (1997-02). The International Style (en inglés). W. W. Norton & Company. ISBN 978-0-393-31518-9. 
  2. ↑ Wright, Frank Lloyd (2008). Modern Architecture: Being the Kahn Lectures for 1930 (en inglés). Princeton University Press. ISBN 978-0-691-12937-2. 
  3. ↑ Venturi, Robert (1977). Complexidade e contradición na arquitectura. Vincent Scully, Museum of Modern Art (Segunda edición ed.). OCLC 3237588. 
  4. ↑ Wolfe, Tom (1991). Da Bauhaus ao nosso caos (4a. ed. ed.). Rio de Janeiro: Rocco. 
  5. ↑ Stierli, Martino (2016-12-22). "‘Complexity and Contradiction changed how we look at, think and talk about architecture’". Architectural Review (en inglés). Consultado o 2022-04-14. 
  6. ↑ Frampton, Kenneth (2007). Modern architecture: a critical history. OCLC 132298097. 
  7. ↑ "Conferencia "Ciao Bauhaus. The Bauhaus Virus" (en inglés)". YouTube. 
  8. ↑ ""100 años de Bauhaus. El efecto (2/3)" (en inlglés/castelán)". Youtube.com. Consultado o 20-1-2019. 
  9. ↑ Chueca Goitia 1977, p. 188.
  10. ↑ Benevolo 2002, pp. 553-557.
  11. ↑ Chueca Goitia 1977, pp. 208-209.
  12. ↑ Boesiger & Girsberger 2001, p. 19.
  13. ↑ 2015, pp. 698-699.
  14. ↑ Benevolo 2002, pp. 547-548.
  15. ↑ Benevolo 2002, p. 459.
  16. ↑ 2003, p. 244.
  17. ↑ 1998, p. 325.
  18. ↑ Baldellou & Capitel 1995, p. 106.
  19. ↑ Baldellou & Capitel 1995, p. 101.
  20. ↑ Baldellou & Capitel 1995, p. 99.
  21. ↑ Baldellou & Capitel 1995.
  22. ↑ Benevolo 2002, p. 645.
  23. ↑ 1998, p. 323.
  24. ↑ 1998, p. 319.
  25. ↑ "Guía de La Vanguardia BCN 92 : del Velòdrom d'Horta a la Creueta del Coll : área olímpica de la Vall d'Hebron / [textos, Jordi Monner i Faura] ; MACBA Museo de Arte Contemporáneo de Barcelona". www.macba.cat (en castelán). Consultado o 2022-04-14. 
  26. ↑ Baldellou & Capitel 1995, pp. 135-139.
  27. ↑ González, Paula (2007-01-28). "Once años de racionalismo vigués". El País (en castelán). ISSN 1134-6582. Consultado o 2022-04-14. 
  28. ↑ França, Morales y Marín & Rincón García 1986, p. 523.
  29. ↑ 29,0 29,1 Midant 2004, p. 483.
  30. ↑ França, Morales y Marín & Rincón García 1986, p. 532.
  31. ↑ Midant 2004, p. 70.
  32. ↑ Midant 2004, p. 714.
  33. ↑ Midant 2004, pp. 891-892.
  34. ↑ Midant 2004, p. 895.

Véxase tamén

[editar | editar a fonte]

Outros artigos

[editar | editar a fonte]

Bibliografía

[editar | editar a fonte]
Traído desde «https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Racionalismo_arquitectónico&oldid=6771579»