Տրիմուրտի

Հինդուիզմ թեմատիկայի հոդված
Պատմություն · Պանթեոն
Ուղղություններ Վայշնայություն · Շիվայություն Շակտիզմ · Սմարտիզմ
Փիլիսոփայություն Դհարմա · Արտհա · Կամա Մոկշա · Կարմա · Սամսարա · Յոգա · Յանտրա · Բհակտի · Մայա · Պուջա · Կիրտան · Մանդիր · Աբհավա · Բհավա
Սրբազան գրքեր Վեդաներ · Ուպանիշադներ Ռամայանա · Մահաբհարաթա Բհագավադգիտա · Պուրաններ Պատանջալի Յոգա սուտրա · Հաթհապրադիպիկա այլ
Համանման նյութեր Հինդուիզմ ըստ երկրի · Հինդուիզմը Հայաստանում · Սրբապատկերագրություն · Ճարտարապետություն · Օրացույց · Տոներ · Կրեացիոնիզմ · Կինը հինդուիզմում · Մոնոթեիզմ · Աթեիզմ · Այուրվեդա · Աստղագիտություն
Պորտալ «Հինդուիզմ»

Տրիմուրտի (սանսկրիտ՝ त्रिमूर्ति, trimūrti ^IAST «երեք դեմքեր»), տրիադա (թեզիս, անտիթեզիս և սինթեզիս), որ միավորում է հինդուիզմի պանթեոնի (համասատվածություն) երեք գլախավոր աստվածությունները (Բրահմա՝ արարիչ, Վիշնու՝ Պահապան և Շիվա՝ կործանիչ) մեկ ամբողջության մեջ, որն իրենից ներկայացնում է Բրահմանի հոգևոր սկզբունքները։ Հենց ինքը տրիմուրտի հասկացությունը հաճախ մեկնաբանվում է որպես եռամիասնական աստվածություն։

Տրիադայի աստվածությունները

Բրահմա

Հիմնական հոդված՝ Բրահմա

Փորագրություն Բրահմայի պատկերով

Հինդուիզմի դիցաբանության մեջ, Բրահման գերագույն աստվածություն է, այն հանդես է գալիս որպես աշխարհի արարող և համապատասխանաբար իր դերի շնորհիվ տրիադայի աստվածության կազմում համարվում է առաջինը։

Լինելով տիեզերքի արարիչը Բրահման տրիադայի կազմի մեջ հակադրվում է ինչպես իր պահապան Վիշնուին, այնպես էլ կործանիչ Շիվային, սակայն սրա հետ մեկտեղ հետազոտողները նշում են, որ հին հնդկական առասպելների և լեգենդների սյուժեներում ֆունկցիոնալ այս հարաբերակցությունը ոչ միշտ է պահպանվել, և որ այն ենթարվել է որոշակի վերափոխումների։ Այս հիմքով էլ ենթադրություններ են արվում, որոնց համաձայն վեպերի հնադարյան տարբերակներում թվարկված երեք ֆունկցիաներն էլ հարաբերակցվում էին Բրահմայի հետ։ Բացի դրանից անհրաժեշտ է նշել, որ տրիադայի մեջ մտող աստվածություններից Բրահման ի տարբերություն Վիշնուի և Շիվաի, համարվում է ավելի աբստրակտ էություն և ավելի քիչ է ներգրավվում առասպելների և լեգենդների սյուժեներում։ Իսկ այն դեպքերում երբ այնուամենայինիվ Բրահման հանդես է գալիս դիցաբանության մեջ, նրա դերը չի համարվում նեղ մասնագիտացված, ավելի շուտ այն ունի ընդհանուր բնավորություն, ընդհուպ մինչև այն, որ որոշ սյուժեներում Բրահմայի փոխարեն նույն դերում հանդես են գալիս Վիշնուն կամ Շիվան, որոնք ժամանակի ընթացքում Բրահմային դուրս մղեցին հինդուիզմի դիցաբանակն սյուժեների կենտրոնից։ Այնուամենայնիվ Բրահմայի դերը հնդկական մտահայեցողության բազային համակարգում համարվում է կարևոր։

Ընդհանրապես, այն դեպքում երբ անհրաժեշտ է գնահատել Բրահմայի դիցաբանական կերպարը, հետազոտղին հարկավոր է հատուկ ուշադրություն դարձնել այս կերպարի սկզբնաղբյուրներին։ Բրահմայի հավանական ծագումնաբանությունը ենթադրում է, որ աստվածության աբստրակտ հասկացությանը կարող էր նախորդել կոնկրետ հասկացություն, որը համապատասխանում էր որոշակի ունիվերսալ ծիսական կառուցվածքի կամ սկզբունքի, այս մասին են վկայում մասնավորապես աղբյուրագիտական հետազոտությունները, որի համաձայն վեդաներում չեզոք սեռի «brahman» բառը ի սկզբանե հարաբերակցվում էր որևէ աղոթքի բանաձևերի կամ որոշակի ունիվերսալ սկզբունքի բառային արտահայտության հետ, իսկ ավելի ուշ սկսեց օգտագործեվել նաև հենց այդ սկզբունքի նշանակման համար։ Արդյունքում այս կոնցեպցիան կարող էր ենթակրվել անձնավորման կոնկրետ կերպարի տեսքով, քերականորոն վերածվելով արական սեռի։

Վիշնու

Հիմնական հոդված՝ Վիշնու

Չնայած վեդական փառաբանություններում վիշնուն պատկանում է հիմնական աստվածությունների թվին, սակայն նրա տեղը վերջիններիս մեջ համարվում է բավականին անէական։ Բրահմաններում նրա նշանակությունը որոշակի ավելանում է, սակայն առաջնային կարևորության կերպար այն դառնում է միայն վեպերում և պուրաններում։ Նրա անվան ստուգաբանությունը մինչև վերջ հասկանալի չէ, որոշ մասնագետներ ենթադրում են, որ այն հնդևրոպական ծագում չունի։ Նախկինում միթոլեգամայի հիման վրա Վիշնուի «երեք քայլերը», մեկնաբանվում էին, որպես արևի շարժման փոխաբերական ձև։ Եվրոպական առասպելաբանները ենթադրում էին, որ Վիշնուն ի սկզբանե համարվում էր արևի աստվածություն, այժմ այս կարծիքը համարվում է վիճելի։ Տրիադայի շրջանակներում Վիշնուի աստվածությունը հանդիս է գալիս տիեզերքի պահապանի կերպարում, չնայած այն բանի որ աշխարհի ստեղծող և համապատասխանաբար ավելի էական կերպար այս կոնտեքստում համարվում է Բրահման, պուրաններում ներկայացվող տրիմուրտիի կոնցեպցիայի տարբերակների մեծ մասում տրիադայի առաջնային դերը զբաղեցնում է հենց Վիշնուն։ Այսպիսի դեպքերում նա գլխավորում է կեցության հիմքն ու էությունը, աղբյուրը և ընդհանրական ոգին։ Նկարագրվածին համանաման ներկայացումներ առկա են նաև էպոսներում, որտեղ կամ հենց ինքը՝ Վիշնուն կամ նրա ավատարները հանդես են գալիս որպես գլխավոր կերպարներ։ Որոշ դիցաբանական սյուժեներում, օրինակ՝ աշխարհը մեկնաբանվում է որպես Վիշնուի գոյության ձև, մյուսներում տիեզերքի գոյության ավարտից հետո աշխարհի վերածննդի գործընթացի դերը վերագրվում է այս աստվածությանը։

Իրենց հերթին Վիշնուի ավատարների մասին առասպելները գլախավորապես կենտրոնացած են աստվածության չարի դեմ տարած հաղթանակի ներկայացման վրա (ինչի համար էլ ըստ էության նա վերափոխվում է այս կամ այն կերպարի)։ Անկախ այդ բանից, թե այս կամ այն սյուժեում Վիշնուի որ դրսևորումն է, դեպքերից յուրաքանչյուրում նա մարմնավորում է ամբողջ աշխարհի և տիեզերքի կառուցվածքների բարօրության էներգիան։ Այնուամենայնիվ, կոնկրետ փիլիսոփայակրոնական համակարգերում կամ դիցաբանական հասկացություններում այս էներգիան բնորոշվում է որոշակի տարբերություններով՝ մանիֆեստի միջակայքը կարող է փոփոխվել որոշակի ընդհանրական ոգուց (որը չի կարող նկարագրվել), ընդհուպ մինչև յուրօրինակ անձնականություն ունեցող աստված (որը հանդիսանում է որևէ մարդու ուժեղ էմոցիոնալ կապվածության օբյեկտ)։ Ընդորում անհրաժեշտ է նշել, որ օրինակ վիպերգական դիցաբանության մեջ Վիշնուն աստիճանաբար նույնացվում է մի շարք այս կամ այն կերպարների հետ։

Շիվա

Հիմնական հոդված՝ Շիվա

Չնայած այն բանի, որ Շիվան զուգորդվում է Տրիմուրտիի կործանիչ տեսակետի հետ, այս կործանումը պետք չէ հասկանալ բառացիորեն։ Հիդուիզմին համաձայն, աշխարհը համարվում է պատրանք (մայա), իսկ Շիվան անհրաժեշտ է համարում իրականության ճշմարիտ ընկալումը, ինչով էլ առաջացնում է պարանքի չիքացումը։ Սվամի Շիվանանդան գրում է. «Նրա պարի նպատակը մայաի կապանքներից, անավայի եռակի հանգույցներից, կարմայից և մայաից հոգիների ազատումն է։ Նա արարում է ոչ թե կործանում, այլ վերածնունդ»։

Շիվայի հետ կապված նախատիպային պատկերները հայտնաբերել են մ.թ.ա. 3-2 հազարամյակների կնիքների վրա։ Շիվայի բնորոշ շատ հատկանիշներ և գործառույթներ, վեդերում զուգորդվում էր Ռուդրա աստվածության հետ, արդյունքում այս անունը նախկին մեղմասության հետ տեղերեվ փոխվելով հիմնականից դարձավ մակդիր։ Այս պատկերի բավականին երկար ձուլման արդյունքում նրա մեջ միավորվեցին տարբեր, երբեմն բավական հակասական հատկանիշներ (օրինակ ցասում և բարեհաճություն)։ Միևնույն ժամանակ, օրինակ շիվայականության շրջանակներում տվյալ աստվածությունը ներկայացվում է որպես բարձրագույն և մարմնավորում է ինչպես կործանում այնպես էլ միաժամանակ սկզբ։ Հետազոտողները նշում են, որ Շվայի այն կերպարները, որոնք անմիջապես կապված են նրա ստեղծարար դերի հետ, փոխաբերություններում իրենց մարմնացումն են գտնում իր հիմնական խորհրդանիշերից մեկում՝ լինգամում, որը համապատասխանում է տղամարդկային էությանը։ Շիվայի պաշատմունքի հիմնական առարկան, համապատասխանաբար համարվում է լինգայի պատկերը քարե կոթողի տեսքով, որն էլ իր հերթին հմնաված է կանացի էությունը խորհրդանշող յոնիի վրա։ Որոշ փիլիսոփայակրոնական հասկացություններում սիմվոլների հենց այս ամբողջությունն է ներկայացվում, որպես աշխարհի ստեղծման գլխավոր այլաբանություն։

Շիվայի արտաքին տեսքը և նրա պաշտամունքը ձեռք են բերում մի շարք գծեր, որոնք սարսափեցնում են։ Այս աստվածության կերպարի հետ են կապվում ամենատարբեր՝ ծայրահեղ անբնական և գերաճած տեսքերով ու հատկություններով էակներ։ Երբեմն Շիվան պատկերվում է նաև «մեծ ճգնավորի» կերպարով, համաձայն առասպելական այուժեների, Բրահմայի հինգերորդ գլուխը կտրելու համար նա դատապարտված էր հավերժ ճգնավորության։ Անհրաժեշտ է նշել, որ պուրաններում թվարկվում է Շիվայի 108 անուններ կամ մականուններ, որոնք տվյալ աստվածությունը բնութագրում են այս կամ այն առանցքային տեսակետներից։ Այնտեղ է շարադրված նաև Շիվայի տիեզերական էներգիայի մարմնավորումը, որը իրականացնում է համաշխարհային հաջորդականության կարգավորումը:

Եռագլխանի Շիվայի արձանը Էլեֆանտ կղզուց, եվրոպացիների կողմից ընդունված որպես Տրիմուրտի

«Տրիմուրտի» հասկացության փիլիսոփայությունը

Համաձայն հնդկական կրոնական փիլիսոփայության, տրիմուրտիի կերպարում միացված են երեք գլխավոր երկնային սկզբունքները, որոնք տեսանելի աշխարհում դիտվում են որպես՝ ստեղծարար սկիզբ (Բրահմա), կործանում (Շիվա) և պահպանում (Վիշնու)։ Բոլոր երեքը գոյություն ունեն մի աստվածության մեջ և մեկը՝ բոլոր երեքի, ճիշտ այնպես ինչպես Վեդաներն են բաժանվում երեք գլխավոր մասերի, այնուամենայնիվ մնալով մեկ միասնական գիրք։ Նրանք բոլորը իրենց մեջ պարունակում են մի էակ, որը համարվում է՝ Պարամա (գերագույն), Գուխեյ (գաղտնի) և Սարվատմա (ամբողջ աշխարհի ոգին)։

Տրիմուրտի գաղափարի էվոլյուցիան

Տրիմուրտիի պատկերը Անդհրա-Պրադեշ տաճարում 1850—1900 թվականներ

Ըստ էության տրիմուրտիի մասին պատկերացումները առաջացել են բավականին ուշ՝ պուրանների կազմման դարաշրջանում (մոտավորապես 300-1200 թվականներին), հետվեդայական հինդուիզմում փիլիսոփայության վերելքի զարգացման շրջանում։ Դրան նպաստել են ավելի վաղ նախադրյալներ։

Տրիմուրտիի նախատիպ է հանդիսանում վեդական երեք աստվածների միությունը՝ Ագնի, Վայու և Սուրյա, ինչպես մեկ արևային լուսավոր աստվածության տարբեր ձևեր։ Հաջորդ աստիճան է համարվում երեք մեծ աստվածների համակարգը՝ Բրահմա, Շիվա և Վիշնու, որոնցից յուրաքանչյուրը իր ժամանակին և տեղում փառաբանվում է որպես գերագույն աստվածություն։ Սակայն եռյակամիասնականության գաղափարը, դեռևս խորթ է այս համակարգին, նրա յուրաքանչյուր անդամը համարվում է առանձին ինքնուրույն առասպելական կերպար։ Հետագա քայլը տրիմուրտիի եռյակի ձևավորման համար համարվում է արդեն հնդկական էպոսի վաղ բաղկացուցիչ մասերում հանդիպող երեք աստվածներից յուրաքանչյուրի մեկը մյուսի հետ նույնացնելու մասնակի փորձերը։ «Մահաբհարաթայում» միակ տեղը, որտեղ արդեն հստակ արտահայտվում է երորդության գաղափարը ունի բացահայտ ավելի ուշ ծագման հետքեր («այն ստեղծում է բրահմայի կերպարը, ստանում է Պուրուշայի տեսքով կաղապար և կործանում է Ռուդայի բնականությամբ, այսպիսիք են արարածների վեհապետի երեք վիճակները»)։ Ինչպես նաև «Մահաբհարաթայում» Ագնի աստվածը միաժամանակ անվանվում է երկրի արարիչ, պահապան և կործանիչ, հանդես գալով նաև («Ռիգվեդա») որպես երեք արտահայտչաձև ունեցող՝ կրակ, կայծակ և արև։ Տրիմուրտիի գաղափարը ավելի պարզ արտահայտվում է Գարիվանշա էպիկական պոեմի մի հատվածում, որը ծառայում է որպես լրացում «Մահաբհարաթայում» և անկասկած ավելի նոր է՝ «նա, ով հանդիսանում է Վիշնուն, նաև Շիվան է, և ով Շիվան է նաև Բրահման է, մեկ արարած, բայց երեք աստված՝ Շիվա, Վիշնու, Բրահմա»։

Ընդհանրապես աստվածների եռամիասնականությունը հնդկական միջնադարում ներկայացված է շատ աղքատիկ, այդ ժամանակաշրջանում այն ուներ շատ աննշան դեր։ Ընդհանրապես Տրիմուրտիի կերպարը հնդկական կրոնական պատկերացումներում երբեք չի ունեցել նշանակալի դեր, թեպետ Եվրոպայում հակված էին մտածել այլ կերպ։ Ներկայումս տրիմուրտին կրկին փաստացի տարալուծվել է։ Բրահմայի պաշտամունքը գրեթե լրիվ մահացել է, իսկ երորդության մյուս երկու անդամները՝ Վիշնուն և Շիվան, փառաբանվում են իրենց երկրպագուների կողմից որպես միակ բարձրագույն աստվածություններ, ընդորում տրիմուրտին համարվում է սոսկ Վիշնուի և Շիվայի եռակերպար մարմնավորումը, իբրև բարձրագույն աստվածություն։

Հիդուիզմի ավելի ուշ տեքստերում չի բացառվում տրիմուրտիի անուղղակի ազդեցությունը բուդիզմի եռամիասնականության գաղափարախոսություն (մախայանի ճյուղ) ինչպես նաև Բուդդայի երեք մարմինների մասին ուսմունքի վրա։ Հնդկական «Մայտրի ուպանիշադա» տեքստում Բրահման, Ռուդրան(Շիվա) և Վիշնուն ներկայացվում են որպես Բրահմանի երեք «տիրակալության կերպարներ՝» ամենայնի բացարձակ սկիզբ։ Երեք աստվածները այստեղ նմանեցվում են Բրահմանի իգական, արական և չեզոք սեռեր, իսկ կրակի, քամու և արևի տեսքով նրանք դրսևորում են Աստվածային պայծառակերպությունը։ Հաջորդիվ եռամիասնականության գաղափարի զարգացումը հանդիպում է «Ռամոտտարատապանիյա ուպանիշադեում» (1.16), ինչպես նաև պոետ Կալիդասայի ստեղծագործություններում («Կումարասամբհավա» 11.14):

Ավստրիացի արևելագետ Մորիս Վինտերնիթսը (Moriz Winternitz, 1863-1937 թվականներ) նշում է, որ հնդկական գրականության մեջ տրիմուրտիի մասին շատ քիչ հիշատակություններ կան։ Վիշնուի, Շիվայի և Բրահմայի միավորմանը կարևոր նշանակություն է տրվում միայն «ուրմա պուրանում», որտեղ Բրահմանին երկրպագում են որպես Տրիմուրտի։

Բրիտանացի պատմաբան Արթուր Բեշեմը բացատրում է արևմուտքի տրիմուրտիի փիլիսոփայության հանդեպ ունեցած հետաքրքրությունը, նրա արտաքնապես քրիստոնեության երորդության թվացյալ նմանությամբ

Հինուիզմի առաջին արևմտյան հետազոտողները տպավորված էին հիդուիզմի եռամիասնական աստվածության և քրիստոնեության երրորդության նմանությունից։ Իրականում նմանությունը այնքան էլ մոտ չէ և հինդուիզմի եռամիասնականությունը ի տարբերություն քրիստոնեության Սուրբ Երրորդության, ըստ էության երբեք «ժողովրդականություն վայելող» չի եղել։ Հինդուիզմի երրորդականությունը միտում է ունեցել ընտրել երեք աստվածներից միայն մեկին, այսպիսով համատեքստից պարզ է, որ Կալիդասաի հիմնը նվիրված Տրիմուրտիին իրականում հասցեագրված է Բրահմային, ով դիտարկվում է որպես գերագույն աստված։ Տրիմուրտին, փաստորեն, արհեստական մեծություն էր և իրականում քիչ ազդեցություն ուներ:

Բնօրինակ տեքստ (անգլ.)  

Early western students of Hinduism were impressed by the parallel between the Hindu trinity and that of Christianity. In fact the parallel is not very close, and the Hindu trinity, unlike the Holy Trinity of Christianity, never really "caught on". All Hindu trinitarianism tended to favor one god of the three; thus, from the context it is clear that Kālidāsa's hymn to the Trimūrti is really addressed to Brahmā, here looked on as the high god. The Trimūrti was in fact an artificial growth, and had little real influence.

Ինչպես նշում է Շոխինը, ժամանակակից դարաշրջանում տրիմուրտին որպես որոշակի համանմանություն քրստոնեությանը փորձում են ներկայացնել նեոհինդուիստները, սակայն Շոխինի կարծիքով, հինդուստանաբանության տեսակետից նշված համեմատությունները, ըստ գիտական մոտեցման, բացահայտում են այս երկու հասկացությունների արմատական տարբերությունները։

Տրիմուրտիի նախատիպը հինդուիզմի ճյուղերում

Բանգկոկում գտնվող սրբավայրը, կառուցվել է 1989 թվականին, կենտրոնում «Տրիմուրտիի» արձանն է

Հինդուիզմի երկու կարևորագույն ճյուղերում՝ շիվայակնությունում և վիշնույականությունում, պատկերացումը տրիմուրտիի մասին իբրև «Աստվածային չեզոքության» երեք հավասար աստվածություններում ճանաչում չի գտել։ Իրենց հետևորդների պատկերացումներով Շիվան կամ Վիշնուն համարվում են համապատասխանաբար միակ գերագույն աստվածություններ։ Ընդ որում երկուսն էլ հաշվի են առնում սանքհյաի երեք գունաների փիլիսոփայական ուսմունքները, սակայն նրանց վերարտադրման շեշտադրությունները տարբեր են։ Շիվաիզմում և վիշնուիզմում տրիմուրտիի մտահայեցական կառուցվածքներում հիմնական խնդիրը եղել է հիդուիզմի համաստվածության գերագույն աստվածների միասնականացումը ընդդեմ բուդդայականության և ջայնիզմի կրոնական զավթողագործության սպառնալիքի, ինչպես նաև հինդուիզմի երկու ուղղություների ներդաշնակեցման փորձը։

Շիվայականություն

Տրիմուրտիի մոդելը զարգացել է շիվայականությունում, ընդ որում գլխավոր աստվածություն համարվել է Շիվան։ Համաձայն «Լինգա պուրանի» (I.18.12) «հավերժ Շիվա», այն բացարձակ ատվածություն է, իսկ Բրահման (աշխարհի արարողը), Վիշնուն (աշխարհի պահպանը) և Շիվան (աշխարհի կորշանողը) համապատասխանում են նրա երեք ճառագայթումներին (էմանացիա)։

Վիշնույականություն

Տրիմուրտիի մոդելը վիշնույկանության հիմքում դնում է Վիշնու աստծո գլխավորությունը։ Հաձայն «Պադմա պուրանի» (I.62) Բրահման, Շիվան և Վիշնուն դուրս են եկել «մեծ Վիշնուի» մարմնից, որոնք բաշխվում են երեք հոներով։ Համարվում է, որ սաթթվան՝ «մտքի պայծառություն հոնը», թափանցում է վիշնուական սուրբ գրքերը։ Այս սուրբ գրքերը տանում են դեպի «ազատում»։ Ռաջասը՝ «արարմունքի հոնը», անցնում է Բրահմային նվիրված ստեղծագործություններով։ Այս սուրբ գրությունները կարող է ապահովել միայն երկինքը։ Թամասը՝ «անգործունյա հոնը», ընդգրկում է շիվայական ստեղծագործությունները։

Պատկերագրություն և սիմվոլեր տրիմուրտիում

Տրիմուրտիի հարթաքանդակներ Հոյալեվերի տաճարում։ Հնդկաստանի Կառնատակա նահանգում

Տրիմուրտին պատկերվում է որպես իրար կողք կանգնած երեք աստվածներ (Էլլորաի հուշարձաններ) կամ որպես երեք աստվածներ սերտաճած մարմիններով ( հարավային Հնդկաստանի շիվայական տաճարներում)։ Քրիստոնեական Սուրբ Երրորդության գաղափարի հետ հնդկական տրիմուրտին ակնհայտորեն ոչ ըստ էության, ոչ ըստ ծագման ընդհանրություններ չունի։

Եվրոպական գիտնականների կողմից եռադեմք աստվածություն Շիվա Մահեշվարան սխալմամաբ ընդունվում էր որպես Տրիմուրտիի պատկեր (որի քանդկները կան, օրինակ Մումբայից ոչ հեռու Էլեֆանտա կղզիում)։ Շիվայի կերպարը այս պատկերներում արտացոլում է իր սեփական ձևերը։

Ուշ շիվայական պատկերագրություներում Շիվա աստծո գլխավորույան մոդելը ստացել է իր գրաֆիկական պատկերումը, շիվայականության պատկերներում տրիմուրտիի քանդակների երեք դեմքերի վերևում բարձրանում է «հավերժական Շիվաի» չորորոդ գլուխը։ Այս տեսակի համեմատաբար հայտի արձանների շարքին են պատկանում 8-րդ դարի ստեղծագործությունները Կայլասանտհի տաճարում, Էլլորաի հարավային մշակութային համալիրիում։ Նեպալում՝ վիշնույականների տրիմուրտիի արձանային կոմպզիցիաներում երեք աստվածների կերպարների հետևում տեղակայված է սյուն, որը խորհրդանշում է բարձրագույն ասծուն՝ Շիվային, մյուս երեքից առանձին։ Հասարակ բնակչության շրջանում շիվայականության և վիշնույականության պատկերները ճանաչված չեն իրենց արհեստականության և փիլիսոփայական ուղղվածության պատճառով։

Հնդկաստանի հարավում տրիմուրտին անվանում են մումուրտի («մուր» թամիլերեն նշանակում է երեք)։

Տրիմուրտիի խորհրդանիշ է համարվում սանսկրիտերեն առեղծվածային Օմ բառը, որտեղ՝ (ըստ սանսկրիտերենի ծագման «օ»-ն կազմված է «ա» + «ու»-ից) «ա»-ն պատկերում է Բրահմային, «ու»-ն Վիշնուին և «մ»-ն Շիվային։

Պատկերասրահ

• 
  Տրիմուրտին ձախից աջ հերթականությամբ (Բրահմա, Վիշնու, Շիվա), Էլլորա քարանձավի քանդակ
• 
  Տրիմուրտին պատկերող հարթաքանդակ ժամանակակից Լաոսի տարածքում գտնվող քմերների Վատ Պհու եկեղեցական համալիրում
• 
  Բրահման, Վիշնուն և Շիվան իրենց կանանց հետ
• 
  Տրիմուրտին երկրպագում է Բհադրակալի աստվածուհուն

20-րդ դարի բացատրություն

Գերմանացի փիլիսոփա և պայծառատես Ռուդոլֆ Շտայները (1861-1925) 1923 թվականի նոյեմբերի 3-ի իր հրապարակային հայտարարության մեջ կապեց «հիդուիստական տրիմուրտին» Եվրոպական ֆոլկլորի հետ։ Նա պարզբանեց անտիք պայծառատեսությանը հայտնի հասկացությունները, հիմնված հին հնդիկների ինտուիտիվ հասկացությունների վրա, որոնք խոսում են Բրահմայի, Վիշնուի և Շվայի մասին։

• Բրահման բնական կերպով մարդուն մոտեցող աշխարհների ոլորտներն է
• Վիշնուն աշխարհների ոլորտն է, որը չի կարող միաձուլվել մարդու հետ, բայց ստիպված է անդադար կերպով կործանել արդեն իր կողմից արարվածը և կերպարանափոխել նրան
• Շիվան այն է, ինչը կապված է կործանարար ուժերի հետ

Շտեյները ավելացրեց, որ հնդկական քաղաքակրթության հեռավոր ժամանակաշրջանում համարվում էր, որ Բրահման դա կրակների և սիլֆերի ոլորտի ոգի է, Վիշնուն այն է, որտեղ սիլֆերն ու հավերժահարսերն են, իսկ շիվան հավերժահարսերի և գետնաթզուկների ոլորտն է։

Գրականություն

• С. И. Тюляев «Развитие образа Шивы от древней к средневековой эпохе (II в. до н. э. — XII в.)» // Искусство Индии. Сборник статей, — М., 1969.
• Kirfel W.: Die dreikopfige Gottheit, Bonn, 1948.
• Banerjea J. N.: The so-called Trimurti of Elefanta // «Arts Asiatiques», 1955, t. 2, № 2, pp. 120–126.
• Rajan K. V. S.: Trinity in sculpture // «Journal of Oriental Research», 1954/55, v. 24.
• А. М. Дубянский. Классическая триада: Брахма, Вишну, Шива // Древо индуизма / Отв. ред. И. П. Глушкова. — М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 1999. — С. 128-151. — 559 с. — (Культура народов Востока). — 2500 экз. — ISBN 5-02-018032-7

Արտաքին հղումներ

• «Тримурти». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Տրիմուրտի» հոդվածին։