Jump to content

Օսմանյան կայսրություն

Փոխել հղումները
Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Ձայնային ֆայլն ստեղծվել է հետևյալ տարբերակի հիման վրա (հունիսի 20, 2019) և չի պարունակում այս ամսաթվից հետո կատարված փոփոխությունները։ Տես նաև ֆայլի մասին տեղեկությունները կամ բեռնիր ձայնագրությունը Վիքիպահեստից։ (Գտնել այլ աուդիո հոդվածներ)
دَوْلَتِ عَلِيّهٔ عُثمَانِیّه
Osmanlı İmparatorluğu
Օսմանյան կայսրություն
← Բյուզանդական կայսրություն
← Մամլուքյան սուլթանություն 		1299 - 1923 Թուրքիա →
Քարտեզ


(Օսմանյան կայսրությունը իր հզորության գագաթնակետին 17-րդ դար)

Ընդհանուր տեղեկանք
Մայրաքաղաք Սողութ (1299–1335)
Բուրսա (1335–1413)
Ադրիանապոլիս (1413–1453)
Կոստանդնուպոլիս (1453–1922)
Մակերես 5.200.000 կմ2 (1683 թվական)
Բնակչություն 35.350.000 (1856 թվական)
Մակերես 1.800.000 կմ2 (1914 թվական)
Բնակչություն 24.000.000 (1912 թվական)
Լեզու օսմաներեն
Կրոն Իսլամ, Քրիստոնեություն
Իշխանություն
Պետական կարգ Միապետություն
Դինաստիա Օսմանլուներ
Պետության գլուխ սուլթան
Պատմություն
 Թուրքիայի պատմություն
Թուրքիայի զինանշան
Սելջուկյաններ
Թյուրքերի միգրացիա
Սելջուկյան կայսրություն
Իկոնիայի սուլթանություն
Անատոլիայի մոնղոլական գրավում
Մոնղոլական կայսրություն
Հուլավյաններ
Օսմանյան կարստություն
Օսմանյան կայսրություն
Առաջին համաշխարհային պատերազմ
Հայոց ցեղասպանություն
Թուրքիայի Հանրապետություն
Անկախության պատերազմ
Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրք
Թուրքերի ներխուժումը Կիպրոս
Հեղաշրջման փորձ Թուրքիայում (2016)
Թուրք-Սիրիական կոնֆլիկտ
Թուրքիայի պորտալ

Օսմանյան կայսրություն (օսման.՝ دولت عليه عثمانیه, Devlet-i ʿAlīye-i ʿOsmānīye; ժամանակակից թուրքերեն. Osmanlı İmparatorluğu կամ Osmanlı Devleti), նաև հայտնի որպես Թուրքական կայսրություն[1], Օսմանյան Թուրքիա[2][3], կայսրություն՝ հիմնադրված

13-րդ դարի վերջին(1299թ.) Անատոլիայի հյուսիս արևմտյան հատվածում՝ Սյողութի (ներկայիս Բիլեջիքի նահանգ) մոտ օղուզների ցեղի առաջնորդ Օսմանի կողմից[4]։ 1354 թվականից հետո օսմանցիները ներխուժեցին Եվրոպա և նվաճեցին Բալկանյան թերակղզին, և կայսրությունը դարձավ միջմայրցամաքային կայսրություն։ Օսմանցիները Մեհմեդ II-ի կողմից Կոստանդնուպոլսի նվաճմամբ 1453 թվականին վերջ դրեցին Բյուզանդական կայսրությանը[5]։

16-րդ և 17-րդ դարերում Սուլեյման I-ի գահակալման ժամանակ կայսրությունը հասավ իր հզորության գագաթնակետին՝ տիրելով Հարավարևելյան Եվրոպայի մեծ մասին, Կենտրոնական Եվրոպայի մի մասին, Արևմտյան Ասիային, Կովկասին, Հյուսիսային Աֆրիկային և Սոմալի թերակղզուն[6]։ 17-րդ դարի սկզբին կայսրությունն իր տիրապետության տակ ուներ 32 պրովինցիա և մեծ թվով կախյալ երկրներ։ Նրանցից շատերը միաձուլվեցին Օսմանյան կայսրությանը, մյուս մասը տարբեր միջոցներով ձեռք բերեց իր անկախությունը դարերի ընթացքում։ Օսմանյան կայսրությունը՝ Կոնստանդնուպոլիս մայրաքաղաքով և Միջերկրական ծովի ավազանի վերահսկողությամբ, վեց դար շարունակ եղել է կապող օղակ Արևելքի և Արևմուտքի համար։ Կայսրության վաղեմի հզորությունը աստիճանաբար թուլացավ Սուլեյման I-ից հետո[7]։ Կայսրությունը շարունակեց ունենալ մրցունակ և ուժեղ տնտեսություն, հասարակություն և ռազմական ներուժ 17-րդ և 18-րդ դարերում[8]։ Սակայն երկարատև խաղաղ պայմանների պատճառով (1740-1768) օսմանյան զինված ուժերի մարտունակությունն անկում ապրեց և ավելի թույլ էր իր եվրոպական մրցակից Հաբսբուրգների և Ռուսական կայսրություններից[9]։ Օսմանցիների պարտությունները 18-րդ դարի վերջերին և 19-րդ դարի սկզբներին ստիպեց նրանց բարեփոխումներ իրականացնել՝ մոդեռնիզացնելով պետությունը, որը կոչվեց Թանզիմաթ։ Բարեփոխումների արդյունքում օսմանյան բանակը դարձավ առավել մարտունակ՝ չնայած տարածքային կորուստների՝ հատկապես Բալկաններում, որտեղ ստեղծվեցին մի քանի անկախ պետություններ[10]։ Կայսրությունը դաշինք կնքեց Գերմանիայի հետ 20-րդ դարի սկզբին՝ հույս ունենալով խուսափել դիվանագիտական մեկուսացումից, որը առաջ էր եկել տարածքային կորուստներից հետո և այսպիսով, Կենտրոնական ուժերի կողմից միացավ Առաջին համաշխարհային պատերազմին[11]։ Մինչ կայսրությունը կռվում էր արտաքին թշնամիների դեմ, երկրի ներսում նույնպես իրավիճակը պայթյունավտանգ էր․ ապստամբություններ սկսվեցին հատկապես արաբական տարածքներում։ Այս ժամանակ Օսմանյան կայսրությունը որոշեց ազատվել քրիստոնյա փոքրամասնություններից՝ կազմակերպելով հայերի, ասորիների և պոնտական հույների ցեղասպանությունները[12]։

Առաջին համաշխարհային պատերազմում Կենտրոնական ուժերը պարտություն կրեցին, և Օսմանյան կայսրությունը սկսեց մասնատվել։ Մերձավոր Արևելքի տարածքներն անցան Մեծ Բրիտանիային և Ֆրանսիային։ Հաջողությամբ ավարտված Թուրքիայի ազգայնամոլական պատերազմն ընդդեմ դաշնակիցների բերեց Թուրքիայի հիմնադրմանը և Օսմանյան միապետության անկմանը[13]։

Անվանում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Օսմանյան կայսրության անվանումը գալիս է Օսման I-ի անունից, ով համարվում է կայսրության հիմնադիրը և Օսմանների առաջնորդը։ Օսմանի անունը արաբական Ուտման անվան թուրքացումն է (عثمان): Օսմանյան թուրքերենով կայսրությունը կոչվում էր Դեվլեթի Ալիյեի Օսմանիե (دولت عليه عثمانیه)[14], (գրականորեն «Օսմանյան գերտերություն») կամ Օսմանի Դեվլեթի (عثمانلى دولتى): Ժամանակակից թուրքերենով այն կոչվում է Osmanlı İmparatorluğu (Օսմանյան կայսրություն) կամ Osmanlı Devleti (Օսմանյան պետություն).

Արևմտյան Եվրոպայում և Հայաստանում երկու անվանումները «Օսմանյան կայսրություն» և «Թուրքիա» անվանումները հաճախ նույնականացվում են։ Հայկական գրականության մեջ հաճախ նաև օգտագործվում է «Օսմանյան Թուրքիա» տարբերակը։ Շատ պատմաբաններ հաճախ խուսափում են օգտագործել «Թուրքիա», «թուրքեր» և «թուրքական» բառերը, երբ խոսքը Օսմանյան կայսրության մասին է[15]։

Թուրքերեն «օսմանցի» (Osmanlı) բառը 14-րդ դարից նշանակում էր Օսմանի ցեղից սերած, սակայն հետագայում գործածվում էր իբրև կայսրության ռազմական և վարչական վերնախավի անվանում։ Ի հակադրություն դրա՝ «թուրք» տերմինը գործածվում էր Անատոլիայի թյուրքալեզու մուսուլման գյուղական և ցեղային բնակչությանը բնորոշելիս, սակայն քաղաքային կրթված բնակչության մասին խոսելիս նման բնորոշումը համարվում էր նվաստացուցիչ։ «Կոպիտ թուրք» (Kaba Turk), «թուրքի գլուխ» և նմանօրինակ արտահայտութունները օսմանյան վերնախավի կողմից օգտագործվում էին միմյանց և ուրիշներին ստորացնելու իմաստով[16][17][18]։ Օսմանյան վաղ շրջանում քաղաքաբնակ թուրքալեզուները, որոնք զինվորական և վարչական վերնախավի անդամ չէին, անվանվում էին «ռումի» (رومى‎), այսինքն՝ հռոմեացի (ինչպես իրենց անվանում էին Բյուզանդական կայսրության հունալեզու բնակիչները)[19]։

Պատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վերելք (1299-1453)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հավելյալ տեղեկություն՝ Օսման I և Օսմաններ

Քանի որ Սելջուկ Իկոնիայի սուլթանությունը կազմալուծվեց 13-րդ դարում, Անատոլիան բաժանվեց փոքր անկախ թուրքական իշխանությունների, հայտնի որպես Անատոլական բեյլիկություններ։ Այս բեյլիկություններից մեկը Բյութանիա տարածաշրջանում, Բյուզանդական կայսրության սահմանին, ղեկավարում էր թուրք ցեղապետ Օսման I-ը (մահացել է 1323/4 թվականին), ումից սկիզբ առան Օսմանները[20]։ Օսմանի վաղ հետևորդների թվում կային թուրքական ցեղախմբեր և բյուզանդացիներ, որոնցից շատերը, բայց ոչ բոլորը դավանում էին Իսլամ[21]։ Օսմանը մեծացրեց իր իշխանության տարածքները՝ նվաճելով բյուզանդական քաղաքները Սակարիա գետի երկայնքով։ Պատմաբանները չեն կարողացել պարզել, թե ինչպես Օսմանը կարողացավ առավելության հասնել իր հարևանների նկատմաբ, քանի որ այդ ժամանակներից աղբյուրներ չեն պահպանվել։ Ըստ Գազայի թեզիս տեսության, որը շատ հայտնի էր քսաներորդ դարում, օսմանցիները իրենց հաջողությունները կապում էին կրոնի հետ և գտնում էին, որ պայքարում են հանուն Իսլամի, սակայն այս տեսությունը այժմ շատ է քննադատվում, և պատմաբանների մեծ մասը կարծում է, որ այն ընդամենը հորինվացք է[22]։

Նիկոպոլի ճակատամարտ (1396)։ Նկարված 1523 թվականին:

Օսման I-ի մահից մեկ դար հետո օսմանյան պետության տարածքը ընդարձակվեց Անատոլիայում և Բալկանյան թերակղզում։ Օսմանի որդի Օրհան I-ը նվաճեց Անատոլիայի հյուսիս արևմուտքում գտնվող Բուրսա քաղաքը 1326 թվականին՝ դարձնելով Օսմանյան պետության նոր մայրաքաղաքը և թուլացնելով Բյուզանդիայի դիրքերը տարածաշրջանում։ Շատ կարևոր նավահանգստային քաղաք Սալոնիկը նվաճվեց 1387 թվականին Վենետիկից։ Օսմանցիների հաղթանակը Կոսովոյի ճակատամարտում 1389 թվականին վերջ դրեց Սերբական կայսրությանը՝ ճանապարհ բացելով դեպի Եվրոպա[23]։ 1396 թվականի Նիկոպոլի ճակատամարտը, որը հիմնականում համարվում է վերջին մեծածավալ խաչակրաց արշավանքը Միջնադարում, կանգնեցերց հաղթական Օսմանյան բանակի առաջխաղացումը դեպի Եվրոպա[24]։

Քանի որ օսմանցիները ընդարձակվել էին դեպի Բալկաններ Կոստանդնուպոլիսի նվաճումը դարձավ օրվա հրամայական։ Օսմանցիները արդեն նվաճել էին քաղաքը հարող գրեթե բոլոր նախկին բյուզանդական տարածքները, իսկ Կոստանդնապոլսի ամուր պաշտպանողական կառույցները դարձնում էին քաղաքը դժվար նվաճելի։ 1402 թվականին բյուզանդացիները ժամանակավոր շունչ քաշեցին, երբ թուրք-մոնղոլ առաջնորդ Լենկթեմուրը նորխուժեց Օսմանյան Անատոլիա արևելքից։ 1402 թվականի Անկարայի ճակատամարտում Լենկթեմուրը պարտության մատնեց օսմանյան զորքերին և գերևարեց սուլթան Բայազիդ I-ին՝ գցելով կայսրությունը քաոսային վիճակի մեջ։ Սկսվեց քաղաքացիական պատերազմ, որը տևեց 1402-ից մինչև 1413 թվականները, քանի որ Բայազիդի որդիները կռվում էին ժառանգության համար։ Պատերազմն ավարտվեց, երբ Մեհմեդ I-ը վերցրեց իշխանությունը և դարձավ սուլթան ու վերականգնեց Օսմանյան իշխանությունը[25]։

Բալկանյան տարածները, որոնք օսմանցիները կորցրել էին 1402 թվականից հետո, ներառյալ Սալոնիկը, Մակեդոնիան և Կոսովոն, ավելի ուշ վերականգնեց Մուրադ II-ը 1430-ականներից 1450-ական թվականներին։ 1444 թվականի նոյեմբերի 10-ին Մորադը ճնշեց Վառնայի խաչակրաց արշավանքը՝ պարտության մատնելով հունգարական, լեհական և վալախիական բանակներին Վառնայի ճակատամարտում, չնայած ալբանացիները Սկանդերբեգի գլխավորությամբ շարունակեցին պայքարել։ Չորս տարի անց հունգարացիները և վալախացիները նոր գրոհ կազմակերպեցին թուքերի վրա, սակայն նորից պարտության մատնվեցին Կոսովոյի երկորդ ճակատամարտում 1448 թվականին[26]։

Ծավալում և հզորության գագաթնակետ (1453-1566)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Օսմանյան կայսրության դասական ժամանակաշրջան
Սուլթան Մեհմեդ II-ի մուտքը Կոստնադնուպոլիս

Մուրադ II-ի որդին՝ Մեհմեդ Ֆաթիհը (Նվաճող), կրկին կազմակերպեց պետությունն ու բանակը, իսկ 1453 թվականի մայիսի 29-ին նվաճեց Կոստանդնուպոլիսը։ Մեհմեդը թույլ տվեց ուղղափառ եկեղեցուն պահպանել իր տարածքն ու ինքնիշխանությունը, որի դիմաց ընդունելու էր օսմանյան գերիշխանությունը[27]։ Արևմտաեվրոպական պետությունների և Բյուզանդական կայսրության միջև վատ հարաբերությունների պատճառով ուղղափառ բնակչության մեծ մասը Օսմանյան իշխանությունը գերադասում էր վենետիկյանի նկատմամբ[27]։ Օսմանյան կայսրության համար ալբանական ընդդիմությունը ամենամեծ խոչընդոտն էր Ապենինյան թերակղզի հասնելու ճանապարհին։

15-16-րդ դարերում Օսմանյան կայսրությունը սկսեց արշավանքների նոր փուլ։ Սուլթան Սելիմ I-ը (1512–1520) կարողացավ նշանակալիորեն ընդլայնել կայսրության արևելյան և հարավային սահմանները՝ պարտության մատնելով Սեֆյան Պարսկաստանի Իսմայիլ շահին Չալդրանի ճակատամարտում[28]։ Սելիմ I-ը հաստատեց օսմանյան նավատորմի ներկայությունը Կարմիր ծովում, ինչպես նաև Եգիպտոսում։ Դրանից հետո տարածաշրջանում լարվածություն առաջացավ Պորտուգալական կայսրութան և Օսմանյան կայսրության միջև իշխանության ամրապնդման համար[29]։

Սուլեյման Փառահեղը (1520–1566) 1521 թվականին գրավում է Բելգրադը, ինչպես նաև օսմանա-հունգարական պատերազմների ժամանակ գրավում է Հունգարական թագավորության հարավային և կենտրոնական հատվածները[30][31]։ 1526 թվականին սուլթան Սուլեյմանը պատմական հաղթանակ է տանում Մոհաչի ճակատամարտում՝ օսմանյան իշխանություն հաստատելով ներկայիս Հունգարիայի տարածքում և Կենտրոնական Եվրոպայում։ 1529 թվականին պաշարում է Վիեննան, սակայն հաջողության չի հասնում[32]։ 1532 թվականին ևս մեկ փորձ է կատարում գրավելու քաղաքը։ Տրանսիլվանիան, Վալախիան և Մոլդավիան դարձան Օսմանյան կայսրության հարկատուները։ Արևելքում օսմանցիներին հաջողվում է պարսիկներից գրավել Բաղդադ քաղաքը 1535 թվականին։ Վերջինիս շնորհիվ Օսմանյան կայսրությունը վերահսկողություն է սահմանում Միջագետքի նկատմամբ, ինչպես նաև մուտք է ունենում Պարսից ծոց։ 1555 թվականին Կովկասը առաջին անգամ բաժանվում է Սեֆյանների և Օսմանյան կայսրության միջև։ Այս ստատուս քվոն պահպանվեց մինչև ռուս-թուրքական պատերազմը (1768–1774 թվականներին)։ Համաձայն Ամասիայի պայմանագրի Արևմտյան Հայաստանը, Արևմտյան Քրդստանը և Արևմտյան Վրաստանը հայտնվեցին Օսմանյան իշխանության տակ[33], մինչդեռ Դաղստանը, Արևելյան Հայաստանը, Արևելյան Վրաստանը հայտնվեցին Պարսկաստանի տիրապետության տակ[34]։

1526 թվականի Մոհաչի ճակատամարտ[35]

Ֆրանսիան և Օսմանյան կայսրությունը միավորվում են ընդդեմ Հաբսբուրգների իշխանության։ Ֆրանսիայի թագավոր Ֆրանցիսկ I-ի և սուլթան Սուլեյմանի զորքերը գրավում են Կորսիկան և Նիցցան։ Այս արշավանքը ղեկավարում էր օսմանյան ծովակալներից Բարբարոսսա Հայրեդդին փաշան և Թուրգութ ռեյսը[36]։ Օսմանցիների հաջողությունների արդյունքում Հունգարիայի թագավոր Ֆերդինանդը ճանաչում է Օսմանյան իշխանությունը Հունգարիայում 1547 թվականին։ Մինչև սուլթան Սուլեյմանի իշխանության ավարտը կայսրության տարածքը հասավ գրեթե 2,273,720 կմ², որը տարածվում էր երեք մայրցամաքների վրա[37]։

Լճացում և բարեփոխումներ (1566-1827)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ապստամբություններ, թուլացում և հզորության ժամանակավոր վերականգնում (1566-1683)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Օսմանյան կայսրության տարածքը 1566 թվականին մինչև Սուլեյման Փառահեղի մահը
Օսմանյան շրջանի մանրակար. Սիզիգետավրի արշավանքի ժամանակ, օսմանյան զորքերը և թաթարները

Ծովային առևտրական նոր ուղու հայտնաբերումը Արևմտաեվրոպական տերություններին հնարավորություն տվեց խուսափել օսմանյան առևտրական մենաշնորհից։ 1488 թվականին պորտուգալացիների կողմից Բարեհուսո հրվանդանի հայտնագործումը սկիզբ դրեց օսմանա-պորտուգալական ծովային պատերազմների Հնդկական օվկիանոսում։ Չնայած Հնդկական օվկիանոսում գերիշխում էր եվրոպական ներկայությունը, օսմանյան առևտուրը արևելքում շարունակում էր բարգավաճել։ Կահիրեն հատկապես զարգացում ապրեց Եմենում սուրճի արտադրության շնորհիվ։ Սրճարանները տարածում գտան կայսրության ողջ տարածքում, իսկ Կահիրեն առևտրի շնորհիվ վերածվեց կարևորագույն կենտրոնի՝ վերելք ապրելով 17-18-րդ դարերում[38]։

Ռուսական կայսրությունը ցար Իվան IV-ի գլխավորությամբ կարողանում է տարածվել դեպի Վոլգայի և Կասպից ծովի շրջաններ։ 1571 թվականին Ղրիմի խան Դևլեթ I Գիրեյը, աջակցություն ստանալով օսմանցիներից, այրում է Մոսկվան[39]։ Հաջորդ տարի նվաճողական քաղաքականությունը շարունակվում է, սակայն նրանց առաջընթացը կանգ է առնում Մոլոդի ճակատամարտի ժամանակ։ Ղրիմի խանությունը շարունակում է իր նվաճումները Արևելյան Եվրոպայում, որտեղ նրա հզորությունը պահպանվում է մինչև 17-րդ դարի վերջը[40]։

Օսմանյան նավատորմը պարտություն է կրում հարավային Եվրոպայի կաթոլիկ կոալիցիայից Լեպանտոյի ծովամարտում (1571 թվական). այս գործողությունները ղեկավարում էր Իսպանիայի թագավոր Ֆիլիպ II-ը։ Սա առաջին լուրջ հարվածն էր օսմանյան անպարտելիության միֆին։ Այս հաջողությունը գրանցվեց 1565 թվականին Մալթայի պաշարման ժամանակ տեղի ասպետների գործողությունների շնորհիվ[41]։ Ճակատամարտը շատ ավելի լուրջ հարված հասցրեց օսմանյան նավատորմի փորձառու մասնագետներին, քան նավերին, քանի որ նավերի կորուստը հնարավոր եղավ կարճ ժամանակամիջոցում վերականգնել, իսկ մարդկանց կորուստը անդառնալի էր[42]։ Վերականգնված նավատորմը 1573 թվականին ստիպեց Վիեննային ստորագրել խաղաղության պայմանագիր, որը թույլ տվեց Օսմանյան կայսրությանը ընդլայնել իր տարածքները դեպի Հյուսիսային Աֆրիկա[43]։

Լեպանտոյի ճակատամարտը 1571 թվականին

Ռազմական ոլորտում գոյություն ունեցող մի շարք խնդիրները անհանգստության ալիք բարձրացրին բանակում։ 16-17-րդ դարերում Օսմանյան կայսրության կենտրոնական շրջաններում սկսեցին Ջելալիական ապստամբությունները (1590-1610)[44]։ Իսկ երկրում իրավիճակն ավելի էր ծանրանում, քանի որ արդեն 1600 թվականիին երկրում կար 30 միլիոն բնակչությունը, որին հող էր անհրաժեշտ[45]։ Չնայած դժվարություններին և խնդիրներին Օսմանյան պետությունը շարունակեց պահպանել իր հզորությունը, իսկ զորքը պարտություններ չկրեց, միակ բացառությունը եղավ Սեֆյանների դինաստիայի դեմ արշավանքներից մեկը. սրա արդյունքում Օսմանյան կայսրության արևելյան գավառները անցան Պարսկաստանին։ 1603-1618 թվականների պատերազմը ի վերջո հանգեցրեց Նասուհ փաշայի պայմանագրին, որով ամբողջ Կովկասը բացի Վրաստանի արևմտյան հատվծաներից անցան Սեֆյանների վերահսկողության տակ[46]։

1654 թվականի քարտեզ

Մուրադ IV-ը (1623-1640) իր կարճաժամկետ կառավարման ընթացքում կարողանում է վերահաստատել կենտրոնական իշխանությունը և վերագրավել Իրաքը Սեֆյաններից։ Ղասրե Շիրինի պայմանագիրը Կովկասը ևս մեկ անգամ բաժանում է երկու հարևան կայսրությունների միջև, ինչպես կատարվել էր 1555 թվականին Ամասիայի պայմանգրով[47][48]։ Կանանց սուլթանությունը (1623–1656) մի ժամանակաշրջան էր, որի ընթացքում երիտասարդ սուլթանների անունից իրականացնում էին իշխանությունը։ Այս շրջանի ամենաազդեցիկ կանայք եղել են Քյոսեմ սուլթանն ու նրա հարսը՝ Թուրհան Հաթիջեն են, որոնց միջև մրցակցությունն ավարտին հասավ 1651 թվականին Քյոսեմ սուլթանի սպանությամբ[49]։ Քյոփրուլուների կառավարման շրջանում կայսրության արդյունավետ ղեկավարումն իրականացվում էր Քյոփրուլուների ընտանիքից ընտրվող մեծ վեզիրների կողմից։ Քյոփրուլու վեզիրները նոր ռազմական հաջողությունների հասան Տրանսիլվանիայում, 1669 թվականին գրավեցին Կրետեն, հասան Կամենեց-Պոդոլսկ[50]։

1683 թվականին Վիեննայի երկրորդ պաշարում

Այս հաջողություններից ոգևորված մեծ վեզիր Քարա Մութաֆա փաշան մեծ զորքով շարժվեց Վիեննա՝ կրկին նպատակ ունենալով գրավել քաղաքը։ 1683-1699 թվականների Թուրքական մեծ պատերազմի ժամանակ օսմանյան զորքերը պարտություններ կրեցին Հաբսբուրգների, գերմանական և լեհական միավորված ուժերի կողմից։ Սրբազան լիգայի դաշինքը Վիեննայի հաղթանակից հետո օսմանցիների հետ կնքեց Կարլովիցի հաշտությունը (1699 թվականի հունվարի 26), որով էլ ավարտվեց Թուրքական մեծ պատերազմը[51]։ Օսմանցիները կորցրին իրենց համար կարևոր նշանակություն ունեցող տարածքները, սակայն ժամանակավորապես[52]։ 1695-1696 թվականներին Մուսթաֆա II-ը (1695–1703 թթ.) հակահարված հասցրեց Հաբսբուրգներին Հունգարիայում, սակայն անհաջողություն կրեց Զենտայի մոտ 1697 թվականի սեպտեմբերի 11-ին[53]։

Ռուսական սպառնալիքի աճ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Օսմանյան սահմանը Դանուբի և Սավայի մոտ 18-րդ դարի ընթացքում առանձնապես փոփոխության չի ենթարկվել, միայն Բանատն ու Բելգրադը ժամանակավորապես դուրս են եկել նրա վերահսկողության տակից։ Ռուսական նվաճողական քաղաքականությունը աստիճանաբար աճում էր և վերածվում մեծ սպառնալիքի[54]։ Շվեդիայի Կառլոս XII թագավորը 1709 թվականի Պոլտավայի ճակատամարտում ռուսների կողմից պարտություն կրելուց հետո դառնում է Օսմանյան կայսրության դաշնակիցը[54]։ Կառլոս XII-ը համոզել էր օսմանյան սուլթան Ահմեդ III-ին պատերազմ հայտարարել Ռուսաստանի դեմ, որն էլ հանգեցրեց 1710-1711 թվականներին Մոլդավիայում Պրուտ գետի արշավանքի ժամանակ օսմանյան հաղթանակի[55]։

1716-1718 թվականների ավստրո-թուրքական պատերազմներից հետո Պասարովիցի պայմանագրով Ավստրիան կորցրեց Բանատը, Սերբիան և Փոքր Վալախիան։ Թուրք-ավստրո-ռուսական պատերազմը (1735–1739 թվականներ), որոնք ավարտվեցին 1739 թվականի Բելգրադի պայմանագրով, հագեցրին Սերբիայի և Օլթենիայի վերականգնմանը, սակայն կայսրությունը հօգուտ Ռուսաստանի կորցրեց Ազովը, Ղրիմի թերակղզու հյուսիսային շրջանները։ Այս պայմանագրից հետո Օսմանյան կայսրությունում ժամանակավորապես խաղաղություն հաստատավեց, քանի որ Ռուսաստանը և Ավստրիան ստիպված էին գործ ունենալ հզորացող Պրուսիայի հետ[56]։

Ավստրիական զորքերը 1717 թվականին գրավում են Բելգրադը Եվգենի Սավոյացու գլխավորությամբ

Օսմանյան կայսրությունը կրթական և տեխնոլոգիական զարգացման շրջան էր թևակոխում։ Ստեղծվում է Ստամբուլի տեխնիկական համալսարանը[57]։ 1734 թվականին ստեղծվում է արտիլերիայի դպրոցը, սակայն շուտով վերացվում է թեոդիցիայի պատճառով, որն առաջ էին քաշում իսլամական կրոնական ներկայացուցիչները[58]։ 1754 թվականին արտիլերիական դպրոց վերաբացվում է կիսագաղտնի պայմաններում[58]։ 1726 թվականին Իբրահիմ Մութեֆերրիկան համոզում է մեծ վեզիր Նևշեհիրլի Դամաթ Իբրահիմ փաշային և մեծ մուֆթիին, ինչպես նաև տարբեր կրոնական գործիչներին, որ տպագրական արվեստը արդյունավետ և օգտակար երևույթ է։ Ավելի ուշ Ահմեդ III-ը Մութեֆերրիկային իրավունք է շնորհում հրատարակել ոչ կրոնական գրքեր[59]։ 1729 թվականին Մութեֆերրիկան հրատարակում է իր առաջին գիրքը, իսկ մինչև 1743 թվականը տպագրված գրքերի քանակը հասցնում է 17 հինգ հարյուրից հազար օրինակներով[59][60]։

1768 թվականին ռուսական աջակցությունը ստացող ուկրաինացի Հայդամակասը մտնում է Բալտա, որը օսմանյան վերահսկողության տակ գտնվող Բեսարաբիայում էր, և ոչնչացնում է հազարավո բնակիչների։ Այս գործողության պատճառով սկսվում է 1768-1774 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմը։ 1774 թվականի Քյուչուք Քայնարջիի պայմանագրով պատերազմն ավարտվում է, իսկ օսմանյան տիրապետության տակ գտնվող Վալախիայում և Մոլդավիայում հաստատվում է կրոնական ազատություն[61]։ Մինչև 18-րդ դարը օսմանցիների՝ ռուսներից կրած բազմաթիվ պարտությունները ստիպեցին շատերին մտածել, որ այդ ամենը ցար Պետրոս Մեծի բարեփոխումների արդյունքն է, իսկ օսմանցիները պետք է փորձեն հասնել արևմտյան տեխնոլոգիաների հետևից[58]։

1788 թվականին Օչակովի պաշարման ժամանակ Օսմանյան ուժերը փորձում են կանգնեցնել ռուսների առաջխաղացումը:

Սելիմ III-ը (1789–1807 թթ.) բանակը արդիականացնելու առաջին փորձերը կատարեց, սակայն նրա բարեփոխումները հանդիպեցին լուրջ խոչընդոտների՝ ի դեմս կրոնական առաջնորդների և ենիչերի զորքերի։ Կարճ ժամանակ անց ենիչերի զորքերը ապստամբություն են բարձրացնում սուլթանի դեմ։ Սուլթան Սելիմի բարեփոխումներին ուղղված ջանքերի արժեքը դարձան նրա գահն ու կյանքը։ Սելիմ սուլթանին հաջորդեց Մահմուդ II-ը, որը 1826 թվականին վերացրեց ենիչերիների կորպուսը։

Սերբական հեղափոխությունը (1804–1815 թթ.) մատնանշեց Բալկաններում ազգային զարթոնքի սկիզբը։ 1811 թվականին Արաբիայի արմատական վահաբականները Աս-Սաուդի գլխավորությամբ ապստամբություն են սկսում Օսմանյան կայսրության դեմ։ Չկարողանալով հաղթանակ տանել վահաբականների նկատմամբ՝ Բարձր դուռը դիմում է Եգիպտոսի նահանգապետ Մոհամմեդ Ալիին Արաբիան վերագրավելու և ապստամբությունները դադարեցնելու համար, որն էլ ավարտվում է 1818 թվականին Դիրիայի էմիրայության վերացմամբ։ Սերբիայի սյուզերենությունը ժառանգական իրավունքներով դե յուրե ճանաչվեց 1830 թվականին[62][63]։ 1821 թվականին հույները պատերազմ են հայտարարում կայսրության դեմ։ Պելեպոնեսի հեղափոխությանը հաջորդեց Մոլդավիայում անջատողական շարժումը, որի հետ միաժամանակ Կորնիֆի ծոցի հյուսիսային հատվածը դարձավ առաջին մասը, որն անջատվեց Օսմանյան կայսրությունից և ձեռք բերեց անկախություն (1829 թվականին)։ 1830 թվականին Ֆրանսիան զավթում է Ալժիրը, որը հետագայում անցնում է կայսրությանը։ 1831 թվականին Մոհամմադ Ալին ապստամբություն է սկսում կայսրության դեմ՝ նպատակ ունենալով դառնալ սուլթան և իր դինաստիան հիմնադրել Եգիպտոսում։ Նրա որդին՝ Իբրահիմ փաշան, իր լավ վարժեցված բանակով պարտության է մատնում օսմանյան բանակին Կ.Պոլսի մատույցների մոտ[64]։ Հուսահատության մեջ հայտնված սուլթան Մահմուդ II-ը դիմում է ռուսական օգնության՝ խնդրելով ցար Նիկոլայ I-ից օգնական զորք ուղարկել[65]։ Հյունքյար Իսքելեսիի պայմանագրի դիմաց ռուսները ուղարկում են օգնական զորքը, որը դուրս է մղում Իբրահիմ փաշային Կ.Պոլսից[65]։ 1833 թվականի մայիսի 5-ին կնքված Քյութահիայի խաղաղության պայմանների համաձայն Մոհամմադ Ալին համաձայնվում է հրաժարվել սուլթան դառնալու նկրտումներից, իսկ դրա դիմաց դառնում է Կրետեի, Հալեպի, Տրիպոլիի, Դամասկոսի և Սիդոնի նահանգապետ, ինչպես նաև իրավունք է ստանում հավաքել Ադանայի հարկերը[65]։ Եթե ռուսական ներխուժումը չլիներ, ապա Մահմուդ II-ը գահընկեց էր արվելու, իսկ Մոհամմադ Ալին դառնալու էր կայսրության նոր սուլթանը։ Սրանով, իհարկե, հիմք դրվեց մի սովորության, երբ Բարձր Դուռը, հայտնվելով ծանր իրավիճակներում, սկսեց օգնություն խնդրել տարբեր պետություններից[66]։

Սելիմ III-ը Թոփքափը պալատում բարձրաստիճան պաշտոնյաների ընդունելության ժամանակ

1839 թվականին Բարձր Դուռը փորձեց փորձեց վերականգնել այն, ինչ կրոցրել էր Եգիպտոսի դե ֆակտո անկախ նահանգապետությանը, սակայն խայտառակ պարտության է մատնում։ Սա հանգեցնում է այսպես կոչված Արևելյան ճգնաժամի, երբ Մոհամմադ Ալին մոտ էր սուլթան դառնալու հնարավորությանը Ֆրանսիայի օգնությամբ[65]։ Երբ Բարձր Դուռը չկարողացավ ինքնուրույն պարտության մատնել եգիպտացիներին, Բրիտանիան և Ֆրանսիան ներխուժեցին Եգիպտոս[65]։ Մինչև 19-րդ դարերի կեսերը Եվրոպան Օսմանյան կայսրությանը կոչում էր «Եվրոպայի հիվանդ մարդ»։ Սերբիայի, Վալախիայի, Մոլդավիայի և Մոնտենեգրոյի սյուզերեն պետությունները 1860-1870-ական թվականներին դե յուրե անկախություն են ձեռք բերում։

Օսմանյան կայսրության դեմ Հունական անկախության պատերազմը (1821–1829 թվականներ)

Անկում և արդիականացում (1828–1908)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թանզիմաթի ժամանակաշրջանում (1839–1876 թվականներ) կառավարության նախաձեռնած սահմանադրական բարեփոխումները հանգեցրին ժամանակակից բանակի, բանկային համակարգի ստեղծման։ Կրոնական օրենքները փոխարինվում են աշխարհիկ օրենքներով, հոմոսեքսուալության նկատմամբ պատժամիջոցները վերացվում են։ 1840 թվականի հոկտեմբերի 23-ին ստեղծվում է Օսմանյան փոստային նախարարությունը[67][68]։

Սամուել Մորզեն 1847 թվականին հեռագրի ստեղծման համար թուրքական արտոնագիր է ստանում. այս նոր հայտնագործությունը սուլթան Աբդուլ Մեջիդ անձամբ է փորձարկել[69]։ Փորձարկումից հետո 1847 թվականի օգոստոսի 9-ին[70] թուրքական առաջին հեռագրական գիծը սկսում է գործել (Ստամբուլ-Էդիրնե-Շումեն)[71]։ Բարեփոխումների այս շրջանը ստեղծվում է նաև կայսրության առաջին սահմանադրությունը, որը, սակայն, կարճ կյանք է ունենում։ Խորհրդարանը գոյատևեց ընդամենը երկու տարի մինչև սուլթանը վերացրեց այն։

Կայսրության քրիստոնյա բնակչությունը իր կրթական մակարդակի շնորհիվ սկսեց հետևում թողնել մուսուլման մեծամասնությանը՝ առաջացնելով վերջիններիս զայրույթը[72]։ 1861 թվականին կայսրությունում առկա էին 571 տարրական և 94 միջնակարգ դպրոցներ քրիստոնյա բնակչության համար։ Այստեղ սովորում էին 140,000 աշակերտներ, որոնց թիվը մի քանի անգամ գերազանցում էր թուրք աշակերտների թիվը։ Շատերը դժգոհում էին, թե արաբական այբուբենը չէր համապատասխանում թուրքական հնչյուններին, որն էլ դժվարացնում էր թուրք երեխաների գործը[72]։ Քրիստոնյա բնակչության կրթական բարձր մակարդակը հնարավորություն էր տալիս նրանց կարևորագույն դեր խաղալ տնտեսության մեջ, օրինակ՝ Սուրսուք ընտանիքը տնտեսության մեջ լուրջ ազդեցության և հաջողությունների է հասնում[72][73]։ 1911 թվականին Ստամբուլում առկա էին 654 կազմակերպություններ, որոնցից 528 էթնիկ հույների ձեռքում էր[72]։ Հիմնականում քրիստոնյաները և հրեաները կարողանում էին եվրոպական կոնսուլների և քաղաքացիների կողմից պաշտպանություն ստանալ, որը նշանակում էր, որ նրանք պաշտպանված են օսմանյան օրենքներից և չեն ենթարկվում միևնույն տնտեսական կանոնակարգերին, ինչ որ իրենց մուսուլման գործընկերները[74]։

Ռումինիան, որը կռվում էր ռուսական կողմի հետ միասին, անկախություն է ձեռք բերել 1878 թվականի ռուս-թուրքական պատերազմից հետո:

Ղրիմի պատերազմը (1853–1856 թվականներ) իրականում եվրոպական պետությունների միջև անկում ապրող Օսմանյան կայսրության տարածքների համար մղվող պայքար էր։ Պատերազմի ֆինանսական բեռը ստիպեց Օսմանյան կայսրությանը 1854 թվականի օգոստոսի 4-ին 5 միլիոն ֆունտ ստերլինգի չափ արտաքին պարտք վերցնել[75][76]։ Պատերազմը հանգեցնում է Ղրիմի թաթարների տեղահանության, որոնցից 200,000 տեղափոխվեց Օսմանյան կայսրություն[77]։ Կովկասյան պատերազմների ավարտին ադիգեացիների 90% էթնիկ զտման ենթարկվեց[78]. նրանք զրկվեցին իրենց Կովկասյան տներից, և 500-700 հազար բնակչությունը հաստատվեց Օսմանյան կայսրությունում[79][80][81]։ Շատ ադիգեական կազմակերպություններ ավելի մեծ թվեր են առաջարկում ընդհուպ մինչև 1-1.5 միլիոն։ Ղրիմի թաթար փախստականները 19-րդ դարում կարևորագույն դեր խաղացին օսմանյան կրթության մոդեռնիզացման գործում, ինչպես նաև առաջ քաշեցին պանթուրքիզմի և թուրքական ազգայնականության գաղափարները[82]։

Նկար Կոնստանդին Մակովսկու կողմից, որտեղ պատկերված են թուրք բաշիբոզուկների կողմից բռնաբարվող բուլղարացի կանայք (1877 թվական)

Այս շրջանում Օսմանյան կայսրությունը շատ քիչ քանակությամբ ներդրումներ է կատարում կրթական ոլորտում, օրինակ՝ 1860-1861 թվականներին պետական բյուջեից ընդամենը 0.2 տոկոս ներդրում է կատարվել կրթության մեջ[83]։ Օսմանյան պետության փորձերը արդիականացնելու պետական ենթակառուցվածքները և բանակը արտաքին միջոցներով մի նոր խնդիր առաջացրին։ Օսմանյան կայսրությունը սկսեց մեծ քանակությամբ պարտքեր վերցնել և 1875 թվականին հայտարարեց սնանկ լինելու մասին[84]։ Մինչև 1881 թվականը Օսմանյան կայսրությունը համաձայնվեց թույլ տալ, որ պետական պարտքերը վերահսկվեն օսմանյան Հանրային պարտքերի վարչության կողմից։

Օսմանյան բաշիբոզուկները դաժանաբար ճնշեցին 1876 թվականին սկսած բուլղարական ապստամբությունը՝ սպանելով ավելի քան 100,000 մարդ[85]։ Ռուս-թուրքական պատերազմը (1877–1878 թվականներ) ավարտվեց Ռուսաստանի շոշափելի հաղթանակով։ Արդյունքում՝ Եվրոպայում օսմանյան տիրույթները կտրուկ նվազեցին. Բուլղարիան վերածվեց անկախ իշխանության Օսմանյան կայսրության ներսում, Ռումինիան ձեռք բերեց ամբողջական անկախություն, Սերբիան և Մոնտենեգրոն ի վերջո անկախություն ձեռք բերեցին, սակայն ավելի փոքր տարածքներում։ 1878 թվականին Ավստրո-Հունգարիան միակողմանիորեն գրավեց Բոսնիա և Հերցոգովինայի և Նովի Փազարի օսմանյան նահանգները։

Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ Բենջամին Դիզրայելին հանձն առավ վերականգնել օսմանյան տիրույթները Բալկաններում Բեռլինի կոնգրեսի ժամանակ, իսկ դրա դիմաց Բրիտանիան ստանալու էր Կիպրոս կզղին 1878 թվականին[86]։ Բրիտանիան ավելի ուշ՝ 1882 թվականին, զորքեր է ուղարկում Եգիպտոս Ուրաբի ապստամբությունը ճնշելու համար։ Սուլթան Աբդուլ Համիդ II-ը չէր ցանկանում ուղարկել իր զորքերը, քանի որ վախենում էր, թե դա կարող է հանգեցնել երկրում հեղաշրջման փորձի, որն էլ կզրկեր նրան իշխանությունից։ Աբդուլ Համիդ II-ը, որը հայտնի էր «Աբդուլ Համիդ Անիծված» անունով իր ցնորվածության և դաժանության համար, այնքան էր վախենում հեղաշրջման հնարավորությունից, որ թույլ չէր տալիս իր զորքին մասնակցել ռազմական գործողությունների։ 1883 թվականին գերմանական ռազմական առաքելության շրջանակներում գեներալ բարոն Քոլմար ֆոն դեր Գոլցը ժամանում է Օսմանյան կայսրություն օսմանյան բանակը վարժեցնելու համար։ Սրա շնորհիվ ստեղծվում է «Գոլցի սերունդը», այսինքն՝ գերմանական վարժանք անցած և վերապատրաստված սպաների սերունդը[87]։

1894-1896 թվականներին Արևմտյան Հայաստանի մի շարք գավառներում տեղի ունեցան Համիդյան ջարդերը, որոնք կարելի է համարել նախացեղասպանական գործողություններ, քանի որ ավելի քան 300,000 խաղաղ բնակչություն դաժանաբար սրի մատնվեց։ Տարբեր շրջաններում եղան ինքնապաշտպանական մարտեր, որոնց շնորհիվ շատ ավելի քիչ մարդիկ ջարդի ենթարկվեցին։ Համիդիե զորքերին դիմադրություն ցույց տրվեց Զեյթունում, Վանում, Սասունում, որտեղ հայերը կենաց մահու գնով պայքարեցին հանուն իրենց գոյության և հայրենիքի փրկության։ Համիդյան ջարդերի արդյունքում 300,000 մարդ զոհվեց, 100,000 հոգի բռնի իսլամացվեց, իսկ ևս 100,000 մարդիկ տարագրվեցին տարբեր երկրներ[88]։

Երբ Օսմանյան կայսրությունը իր չափերով սկսում էր մեծապես նվազել, 7-9 միլիոն մուսուլմաններ իրենց նախկին բնակավայրեր Կովկասից, Ղրիմից, Բալկաններից և Միջերկրական ծովի կղզիներից ստիպված եղան գաղթել Օսմանյան կայսրության կենտրոնական շրջաններ և Արևելյան Թրակիա[89]։ Բալկանյան առաջին պատերազմի (1912–1913 թվականներ) ժամանակ կրած պարտությամբ կայսրությունը կորցրեց Բալկաններում բոլոր տարածքները բացի Արևելյան Թրակիայից։ Սրա պատճառով 400,000 մուսուլմաններ հեռացան օսմանյան բանակների հետ, իսկ 400,000 ոչ մուսուլմաններ հեռացան այն տարածքներից, որոնք գտնվում էին օսմանյան տիրապետության տակ[90] :

  • Սուլթան Աբդուլ Համիդ II-ը գնում է ուրբաթօրյա աղոթքի
    Սուլթան Աբդուլ Համիդ II-ը գնում է ուրբաթօրյա աղոթքի
  • 1876 թվականին օսմանյան առաջին խորհրդարանի բացման արարողությունը Դոլմաբահչեի պալատում: Առաջին սահմանադրության շրջանը տևեց ընդամենը 2 տարի՝ մինչև 1878 թվականը: Օսմանյան սահմանադրությունն ու խորհրդարանը վերականգնվեցին 30 տարի անց երիտթուրքերի կողմից:
    1876 թվականին օսմանյան առաջին խորհրդարանի բացման արարողությունը Դոլմաբահչեի պալատում: Առաջին սահմանադրության շրջանը տևեց ընդամենը 2 տարի՝ մինչև 1878 թվականը: Օսմանյան սահմանադրությունն ու խորհրդարանը վերականգնվեցին 30 տարի անց երիտթուրքերի կողմից:
  • Օսմանյան զորքերը հարձակում են գործում Շեֆթեքլի նավահանգստի վրա Ղրիմի պատերազմի ժամանակ 1853–1856 թվականներ
    Օսմանյան զորքերը հարձակում են գործում Շեֆթեքլի նավահանգստի վրա Ղրիմի պատերազմի ժամանակ 1853–1856 թվականներ
  • 1867 թվականին Բրիտանիան և Ֆրանսիան ստիպեցին Օսմանյան կայսրությանը ռազմական ուժերը դուրս բերել Սերբիայի տարածքաից՝ ճանաչելով նրա դե յուրե անկախությունը
    1867 թվականին Բրիտանիան և Ֆրանսիան ստիպեցին Օսմանյան կայսրությանը ռազմական ուժերը դուրս բերել Սերբիայի տարածքաից՝ ճանաչելով նրա դե յուրե անկախությունը

Պարտություն և կազմաքանդում (1908–1922)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Օսմանյան կայսրության պարտությունների ու կազմալուծման շրջանը սկսեց երկրորդ սահմանադրության ժամանակաշրջանից։ Երիտթուրքերը վերականգնեցին 1876 թվականի օսմանյան սահմանադրությունը և առաջ քաշեցին բազմակուսակցականությունը երկաստիճան ընտրական համակարգով։ Նոր սահմանադրությունը հույս էր տալիս կայսրության քաղաքացիներին, որ պետության ինստիտուցիոնալ կառույցները արդիականացվելու են։ Բազմաթիվ խոստումներով և հույսերով լեցուն այս շրջանը իրականում դարձավ պատմության մեջ կայսրության պայքարների շրջան։

Մեհմեդ V-ը դարձել է օսմանյան սուլթան երիտթուրքերի հեղաշրջումից հետո

Երիտթուրքական շարժման մասնակիցները, որոնք մի ժամանակ ընդհատակ էին անցել, կրկին սկսեցին կուսակցություններ ստեղծել[91]։ Դրանցից ամենախոշորները Միություն և առաջադիմությունն էր և Ազատություն և համաձայնություն կուսակցությունը։ Մյուս կողմից առկա էին էթնիկ կուսակցությունները՝ ի դեմս Հրեական սոցիալ-դեմոկրատական աշխատավորական կուսակցության, Ալ-Ֆաթաթի, Հայ ֆիդայական շարժման, որը ստեղծվել էր Հայ Յեղափոխական Դաշնակցության կողմից։ Օգտվելով ստեղծված իրավիճակից՝ Ավստրո-Հունգարիան պաշտոնապես անեքսիայի ենթարկեց Բոսնիան և Հերցոգովինան 1908 թվականին։ Օսմանյան վերջին մարդհամարը իրականացվեց 1914 թվականին։ Չնայած ռազմական բարեփոխումներին, որոնք հիմք դրեցին ժամանակակից օսմանյան բանակին, Իտալա-թուրքական պատերազմի (1911 թվական) ժամանակ կայսրությունը կորցրեց իր տիրույթները Հյուսիսային Աֆրիկայում և Դոդեկանեսյան կղզիները, իսկ Բալկանյան պատերազմների (1912–1913 թվականներ) ժամանակ կայսրությունը կորցրեց գրեթե ողջ տիրույթները Եվրոպայում։ Շարունակաբար թուլացող կայսրությանը սպասվում էր Առաջին համաշխարհային պատերազմը. 1909 թվականի օսմանյան հակահեղաշրջումը, Մարտի 31 դեպքը և 1912 և 1913 թվականների ընթացքում ևս երկու հեղաշրջումներ։

Երիտթուրքերի հեղաշրջումը 1908 թվականին
Մեհմեդ VI-ը՝ Օսմանյան կայսրության վերջին սուլթանը, 1922 թվականի նոյեմբերի 17-ին հեռանում է երկրից այն բանից հետո, երբ վերացվում է օսմանյան սուլթանությունը

Օսմանյան կայսրության մասնակցությունը Առաջին համաշխարհային պատերազմին սկսվեց 1914 թվականի հոկտեմբերի 29-ին Ռուսաստանի սևծովյան ափերի վրա օսմանյան անակնկալ հարձակումով։ Սրան ի պատասխան Ռուսաստանը և նրա դաշնակիցները՝ Ֆրանսիան և Բրիտանիան, պատերազմ հայտարարեցին օսմանցիների դեմ։ Պատերազմի առաջին տարիներին օսմանցիները բազմաթիվ հաղթանակներ տարան, օրինակ՝ Գալիպոլիի ճակատամարտում, Էլ-Քութի պաշարման ժամանակ։

1915 թվականին օսմանյան կառավարությունը սկսում է տեղահանել հայ բնակչությանը երկրի ողջ տարածքից, բռնագաղթեցնում Սիրիական անապատ՝ ճանապարհին կոտորելով շատերին։ Գործողությունները կատարվում են մի քանի փուլով, նախապես տղամարդկանց հավաքագրում են պատերազմի դաշտ ուղարկելու անվան տակ և ոչնչացնում, այնուհետև բոլոր հնարավոր առաջնորդ-ղեկավարներին, քաղաքական, մշակութային գործիչներին, այնուհետև՝ հոգևորականությանը, որը կարող էր այս կամ այն կերպ համախմբել հայ ժողովրդին։ Իսկ ամենավերջում, երբ հայ ժողովուրդը գլխատված էր, բռնագաղթեցնում են կանանց, երեխաներին և ծերերին՝ ճանապարհներին չարաչար տանջանքների մատնելով նրանց։ Այս արյունալի և սարսռազդու գործողությունների արդյունքում 1.5 միլոին հայեր են սպանվում։ Հայոց ցեղասպանությունը[92], որը կատարվել է Առաջին համաշխարհային պատերազմի ողջ ընթացքում և նաև շարունակվել է դրանից հետո, պատճառ է դարձել հայ ժողովրդի պատմական հայրենիքի կորստի, հայրենազրկման, միլիոնավոր մարդկանց սպանության և մի քանի հարյուր հազար մարդկանց արտագաղթի, որոնք սփռվել են ամբողջ աշխարհում՝ հիմք դնելով Հայկական սփյուռքին։ Զանգվածային սպանությունների գոծողություններ են կատարվել նաև հույների և ասորիների նկատմամբ[93]։ Այս ամենի նպատակն էր էթնիկ զտման ենթարկել քրիստոնյա բնակչությանը։

Հայոց ցեղասպանության ժամանակ օսմանյան կառավարությունը կանխապես ծրագրել և իրականացրել է 1.5 միլիոն հայերի ոչնչացումը:

1916 թվականին սկսվում է Արաբական ապստամբությունը, որը օսմանցիների ուշադրությունը կենտրոնացնում է մերձավորարևելյան ճակատի վրա, որտեղ պատերազմի առաջին երկու տարիներին բավականին հաջողություններ էր գրանցել։ 1918 թվականի հոկտեմբերի 30-ին ստորագրվում է Մուդրոսի զինադադարը, որով Օսմանյան կայսրությունը մասնատվելու էր։ Սևրի պայմանագիրը թույլ էր տալիս սուլթանին վերականգնել իր դիրքն ու տիտղոսը։ Անտանտի պետությունների կողմից Կ.Պոլսի և Իզմիրի գրավումից հետո սկիզբ է առնում թուրքական ազգայանական շարժումը, որը ղեկավարում էր Մուսթաֆա Քեմալը։ 1922 թվականի նոյեմբերի 1-ին վերացվում է սուլթանությունը, իսկ վերջին սուլթանը՝ Մեհմեդ VI Վահիդդեդինը (1918–1922 թվականներ), 1922 թվական նոյեմբերի 17-ին հեռանում է երկրից։ 1924 թվականի մարտի 3-ին վերացվում է խալիֆայությունը[94]։

Կառավարություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Դեսպանները Թոփքափը պալատում

Նախքան 19-20-րդ դարերի բարեփոխումները Օսմանյան կայսրության ղեկավարությունը կազմված էր երկու մասից՝ ռազմական վարչություն և քաղաքացիական վարչություն։ Այս համակարգում սուլթանը ամենաբարձր պաշտոնն էր զբաղեցնում։ Քաղաքացիական համակարգը հիմնվում էր տեղական կառավարման միավորների վրա։ Պետությունը վերահսկում էր հոգևորականությանը։ Օսմանյան ընկալման համաձայն պետության գլխավոր պատասխանատվությունն էր պաշտպանել և ընդլայնել մուսուլմաննական տարածքները և ապահովել անվտանգությունն ու ներդաշնակությունը երկրի ներսում[95]։

Օսմանյան կայսրությունը կամ Օսմանի տունը աննախադեպ է եղել իսլամական աշխարհում իր չափերով և գոյատևմամբ[96]։ Եվրոպայում միայն Հաբսբուրգների տունն է ունեցել թագավորների և կայսրերի անընդհատ շարք միևնույն ընտանիքից, որոնք կառավարել են բավականին երկար ժամանակ։ Օսմանյան արքայատոհմը ծագումով թուրքական էր։ 11 անգամ սուլթանը փոխարինվել է (գահ է բարձրացել նույն արքայատոհմից այլ սուլթան, որը եղել է կա՛մ նախորդ սուլթանի եղբայրը, կա՛մ որդին, կա՛մ էլ զարմիկը), քանի որ նա ներկայացվել է որպես սպառնալիք պետության համար։ Օսմանյան պատմության ընթացքում եղել է երկու դեպք, երբ փորձ է կատարվել իշխանությունից հեռացնել օսմանյան արքայատոհմին, սակայն երկուսն էլ անհաջողության են մատնվել։ Սա ցույց է տալիս, որ քաղաքական համակարգը կարողացել է կառավարել հնարավոր հեղափոխությունները[95]։ Օսմանյան վերջին սուլթան Մեհմեդ VI-ը եղել է հայրական գծով օսանյան առաջին սուլթան Օսման I-ի ժառանգը։ Նման երևույթ նույնիսկ չի եղել Հաբսբուրգների արքայատոհմում, ինչպես նաև իսլամական աշխարհում։ Սուլթանական հարեմի նշանակությունն այն էր, որ ապահովեն տղամարդ ժառանգներ օսմանյան գահի համար։

Իսլամում, խալիֆայությունում, ամենաբարձր պաշտոնը սուլթանինն էր՝ սկսած Մուրադ I-ից[97]։ Հենց վերջինիս օրոք էլ Օսմանյան կայսրությունը դարձավ նաև խալիֆայություն։ Օսմանյան սուլթանը՝ փադիշահ կամ «արքաների արքա», հանդիսանում է կայսրության միակ խնամակալ և կառավարության մարմնացում, չնայած որ նա միշտ չէ ամբողջական ղեկավարությունը իր ձեռքը պահում։ Կայսերական հարեմը օսմանյան դատարանի ամենակարևոր ուժերից մեկն էր։ Այն ղեկավարում էր Վալիդե սուլթանը։ Որոշ դեպքերում Վալիդե սուլթանը մասնակցություն է ունենում պետական քաղաքականությանը։ «Կանանց սուլթանություն» կոչվող ժամանակաշրջանում կանայք բարեհաջող ձևով իրականացրել ե երկրի ղեկավարումը։ Նոր սուլթանները միշտ ընտրվում էին նախորդ սուլթանի որդիներից։ Պալատի խիստ կրթական համակարգը հեռացնում էր անհամապատասխան թագաժառանգներին և ղեկավարող էլիտայի շրջանում պաշտպանություն էր ստեղծում հավանական գահաժառանգի համար։ Մեդրեսեն կրթում էր մուսուլմաններին՝ տալով գիտնականի և պետական գործչի գիտելիքներ, որոնք համապատասխանում էին իսլամական ավանդույթին։ Մեդրեսեների ֆինանսական բեռը հոգում էին վաքըֆները՝ թույլ տալով աղքատ ընտանիքների երեխաներին բարձրանալ ավելի բարձր սոցիալական մակարդակի և եկամուտ ունենալ[98]։ Մյուս տեսակի դպրոցները քրիստոնյաների համար նախատեսված Էնդերուն կոչվող դպրոցներն էին, որոնք հավաքում էին տարեկան 8-20 տարեկան 3000 քրիստոնյա տղաների։ Այս գործընթացը կոչվում էր դևշիրմե[99]։

Բաբ-ը Ալի՝ Բարձր Դուռ

Չնայած սուլթանը բարձրագույն միապետն էր՝ սուլթանին լիազորվում էր իր քաղաքական և գործադիր իշխանությունը։ Սուլթանները ունենում էին դիվան, որտեղ հավաքվում էին սուլթանի խորհրդատուներն ու նախարարները։ Այն ժամանակ, երբ Օսմանյան պետությունը դեռևս բեյլիքություն էր, դիվանը կազմված էր տոհմի մեծերից։ Դրա կառուցվածքը հետագայում փոփոխության է ենթարկվել՝ ներառելով ռազմական գործիչների և տեղական վերնախավի ներկայացուցիչների։ Ավելի ուշ՝ սկսած 1320 թվականից, մեծ վեզիրը կատարում էր սուլթանի որոշ պարտականություններ։ Մեծ վեզիրը որոշակի անկախություն ուներ սուլթանից, գրեթե անսահման իրավունքներ։ 16-րդ դարից սկսած սուլթանները դուրս են եկել քաղաքականությունից, իսկ մեծ վեզիրը դարձել է պետության դե ֆակտո ղեկավարը[100]։

Օսմանյան պատմության ընթացքում բազմաթիվ դեպքեր են եղել, երբ տեղական կառավարիչները անկախական քայլեր են կատարել և հակադրվել են պետության ղեկավարին։ 1908 թվականի երիտթուրքերի հեղաշրջումից հետո Օսմանյան պետությունը դարձել է սահմանադրական միապետություն։ Սուլթանը այլևս գործադիր իշխանություն չուներ։ Ստեղծվում է կառավարություն, որի ներկայացուցիչները ընտրվում էին նահանգներից։ Այս ներկայացուցիչները կազմում էին Օսմանյան կայսրության կայսերական խորհրդարանը։

Յուսուֆ Զիյա փաշան՝ ԱՄՆ-ում Օսմանյան կայսրության դեսպանը 1913 թվականին

Այս էկլեկտիկ վարչական կառուցվածքը ակնհայտ էր նույնիսկ կայսրության դիվանագիտության մեջ, որը իրականացվում էր հունարենով[101]։

Թուղրան վայելչագրության մոնոգրամ կամ օսմանյան սուլթանների ստորագրությունն է եղել, որոնք 35 հատ են եղել։ Դրանք փորագրվում էին սուլթանների կնիքի վրա և իրենցից ներկայացնում էին սուլթանի և նրա հոր անունները։ Շատերի վրա նաև լինում էր աղոթք և «միշտ հաղթանակած» արտահայտությունը։ Ամենահին թուղրան պատկանում էր Ղազի Օրհանին։

Իրավունք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Օսմանյան իրավական համակարգը հիմնվել է կրոնական իրավունքի վրա։ Միևնույն ժամանակ քանունը կամ աշխարհիկ իրավական համակարգը գոյակցել է կրոնական օրենքների և Շարիաթի հետ[102]։ Օսմանյան կայսրությունը մշտապես հիմնված է եղել տեղական իրավական մարմինների վրա։ Օսմնայան կայսրությունում իրավական վարչությունը ունեցել է կենտրոնական և տեղական իշխանությունների հավասարակշռման նշանակությունը[103]։ Օսմանյան կայսրության իրավական խառնաշփոթը նպատակ ուներ հնարավորություն ընձեռնելու մշակութային և կրոնական տարբեր խմբերին հարմարվել և ինտեգրվել համակարգին[103]։ Օսմանյան համակարգը ուներ երեք տիպի դատարաններ՝ մեկը մուսուլմանների համար, մեկը՝ ոչ մուսուլմանների, որը ներառում էր հրեաներին և քրիստոնյաներին, իսկ երրորդը կոչվում էր «առևտրական դատարան»։

Օսմանյան դատավարություն, 1877 թվական

Սակայն այս երեք կատեգորիաները խիստ տարանջատված և սահմանված չէին, օրինակ՝ իսլամական դատարանները, որոնք սուլթանի գլխավոր դատարաններն էին, կարող էին նաև օգտագործվել առևտրական խնդիրները լուծելու կամ կրոնական այլ ներկայացուցիչների վեճերը լուծելու համար։ Օսմանյան պետությունը աշխատում էր չխառնվել ոչ մուսուլմանների կրոնական իրավական հարցերին, չնայած նրանք իրավական տեսանկյունից այդ իրավունքը ունեին։ Իսլամական շարիաթական իրավունքի համակարգը բխում է Ղուրանից. իրենից ներկայացնում է հադիսների կամ Մուհամմադ մարգարեի խոսքերի, իջմայի կամ մուսուլմանական համայնքի անդամների միջև փոխզիջման, քիյասի, որը հիմնված է ավելի վաղ շրջանի նախադեպերի նմանության վրա, և տեղական սովորույթների համակցություն։ Երկու համակարգերն էլ ուսուցանվում էին կայսրության իրավական դպրոցներում, որոնք գտնվում էին Ստամբուլում և Բուրսայում։

Օսմանյան իսլամական իրավական համակարգը Եվրոպական դատարաններից խիստ տարբերվում էր։ Իսլամական դատավորները կոչվում էին կադի։ Իջթիհադի, որը Ղուրանի մեկնաբանություններ կատարելու հնարավորությունն էր, փակվելուց հետո կադին Օսմանյան կայսրության ողջ ընթացքում խնդիրները լուծելիս ավելի շատ հենվում էր տեղական սովորույթների և ավանդույթների վրա, քան նախադեպերի վրա[103]։ Սակայն օսմանյան դատական համակարգում բացակայում էր բողոքարկման հնարավորությունը, որի պատճառով հայցվորները ստիպված էին լինում իրենց հայցը տանել մի դատական համակարգից մյուսը մինչև որ հաջողության էին հասնում։

19-րդ դարում օսմանյան իրավական համակարգը մակերեսային բարեփոխումների ենթարկվեց։ Իրավական արդիականացման այս գործընթացը սկսվեց 1839 թվականի Գյուլհանեի հաթթը շերիֆով։ Այս բարեփոխումը շնորհում էր «արդար և հանրային դատավարությունների իրավունք բոլորին անկախ կրոնական պատկանելությունից»[104]։ Ընդունվեցին հատուկ հողային (1858 թ.), քաղաքացիական օրենսգրքեր (1869–1876 թթ.)[104]:

ijma

Տխուր կինը դժգոհում է կադիին իր ամուսնու սեռական անկարողության համար, օսմանյան մանրանկար

Այս բարեփոխումները հիմնված էին ֆրանսիական օրինակի վրա, ինչպես օրինակ՝ եռաստիճան դատական համակարգը։ Այս համակարգը, որը կոչվում էր Նիզամիյե, ընդլայնվում է տեղական իշխանությունների մակարդակով։ Մաջալլան, որը մուսուլմանական իրավունքի նորմերի ամենակարևոր օրենսգիրքն է, կարգավորում էր ամուսնության, բաժանման, կտակի և անձնական նման այլ հարցեր[104]։ Դատական իրավասությունների բաժանումը պարզելու փորձերում վարչական խորհուրդը սահմանեց, որ կրոնական գործերը պետք է վարվեին կրոնական դատարանների կողմից, իսկ կարգավիճակի մասին հարցերը պետք է կանոնակարգվեին Նիզամիյե դատարանների կողմից[104]։

Բանակ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Օսմանյան սիփահիները պատերազմի ժամանակ
Օսմանյան սպաները Ստամբուլում, 1897 թվական
Սելիմ III-ը դիտում է, թե ինչպես է շքերթով անցնում նոր բանակը՝ նիզամ-ի ջեդեդը, 1793 թվական
Օսմանյան օդաչուները 1912 թվականին
Ահմեդ Ալի Ջելիքթեն պատմության մեջ առաջին սևամորթ օդաչուներից մեկն է, որը ցույց է տալիս Օսմանյան կայսրության ռազմական դիվերսիֆիկացիան:
Օսմանյան կայսերական բանակը 1900 թվականին

Օսմանյան պետության ռազմական առաջին միավորը ստեղծել է Օսման I 13-րդ դարում Փոքր Ասիայի արևելյան շրջաններում բնակվող ցեղերից։ Կայսրության զարգացմանը զուգընթաց ռազմական համակարգը ավելի բարդ կառույցի վերածվեց։ Օսմանյան ռազմական համակարգի հիմնական միավորներն էին ենիչերիները, սիփահիները, աքընջիները և մեհթերան։ Մի ժամանակ օսմանյան բանակը աշխարհում ամենամարտունակներից էր, որը առաջիններից էր, որ օգտագործել է թնդանոթներ և մուշկետներ։ Օսմանյան թուրքերը Կ.Պոլսի պաշարման ժամանակ սկսեցին օգտագործել թնդանոթներ, որոնք ավելի կարճ էին, բայց ավելի լայն։ Օսմանյան հեծելազորը հույսը ավելի շատ դնում էր բարձր արագության և շարժունակության վրա, քան ծանր սպառազինության. օգտագործում էին նետ, կարճ թուր, հեծնում էին թուրքմենական և արաբական ձիեր, որոնք զտարյուն ցեղատեսակներ էին[105][106]։ Օսմանյան բանակը հաճախ էր օգտագործում մարտավարություններ, որոնք նման էին Մոնղոլական կայսրության ժամանակ օգտագործվածներին, օրինակ՝ ձևացնում էին, թե նահանջում են, բայց միևնույն ժամանակ շրջապատում էին թշնամու ուժերը կիսալուսնաձև, այնուհետև անցնում հարձակման։ Օսմանյան բանակը շարունակեց լուրջ կռվող ուժ մնալ ողջ 17-18-րդ դարի սկզբին[107], միայն 1740-1768 թվականների խաղաղության ժամանակ սկսեց հետ ընկնել եվրոպական պետություններից[9]։

19-րդ դարում Օսմանյան կայսրության արդիականացումը սկսեց հենց բանակից։ 1826 թվականին Մահմուդ II-ը վերացնում է ենիչերիների բանակը և ստեղծում է օսմանյան ժամանակակից բանակը։ Սուլթանը այն կոչել է Նիզամի-ի ջեդիդ (Նոր կարգ)։ Օսմանյան բանակը նաև առաջինն էր, որ վարձում էր օտարերկրյա մասնագետների իրենց զորքը վարժեցնելու համար, կամ էլ սպաներին ուղարկում էր արևմտաեվրոպական երկրներ։ Հետևաբար երիտթուրքերի շարժումը սկսվեց այն ժամանակ, երբ այս համեմատաբար երիտասարդ և նոր վերապատրաստված մարդիկ վերադարձան իրենց կրթությունից։

Օսմանյան նավատորմը մեծապես օգնեց կայսրության տարածքների ընդլայնմանը Եվրոպա մայրցամաքում։ Սրա արդյունքու Օսմանյան կայսրությունը 1917 թվականին կարողացավ նվաճել և իրել Ալժիրին և Եգիպտոսին։ 1821 թվականին Հունաստանի, իսկ 1830 թվականին Ալժիրի կորստով սկսվել օսմանյան նավատորմի հզորության և վերահսկողության անկումը կայսրության հեռավոր տարածքներում։ Սուլթան Աբդուլ Ազիզը (1861–1876 թվականներ) փորձեց վերականգնել օսմանյան նավատորմի երբեմնի հզորությունը, կառուցել ավելի մեծ նավատորմ, քան ունեն Ֆրանսիան և Բրիտանիան։ Անգլիայում գտնվող Բարրո նավաշինարան 1886 թվականին կառուցել է իր առաջին սուզանավը, որը նախատեսված էր Օսմանյան կայսրության համար[108]։

Այնուամենայնիվ, անկում ապրող օսմանյան տնտեսությունը չէր կարող պահպանել նավատորմը իր նախկին հզորությամբ։ Սուլթան Աբդուլ Համիդ II-ը չէր վստահում այն ծովակալներին, որոնք բարեփոխիչ Միդհատ փաշայի թիկունքում էին, ուստի հայտարարում է, որ մեծ ծախսեր պահանջող նավատորմը անհրաժեշտ չէ ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ։ Նավատորմի մեծ մասը մնում է Ոսկե եղջյուրում, որտեղ 30 տարվա ընթացքում նավերը պարզապես փտում են։ 1908 թվականի երիտթուրքերի հեղաշրջումից հետո Միություն և առաջադիմություն կուսակցությունը փորձել է վերականգնել օսմանյան երբեմնի հզոր նավատորմը։ 1910 թվականին ստեղծվել է Օսմանյան նավատորմի ընկերությունը, որը նոր նավեր էր գնելու հանրային նվիրատվություններով։

Օսմանյան ռազմական ավիացիայի ստեղծումը տեղի է ունեցել 1909 թվականի հունիսին և 1911 հուլիսին[109][110]։ Օսմանյան կայսրությունը սկսում է պատրաստել իր օդաչուներին և ինքնաթիռները, իսկ 1912 թվականի հուլիսի 3-ին Յեշիլքյոյում ստեղծվում է Ավիացիոն դպրոցը։ Վերջինիս ստեղծումը ավելի խթանեց ռազմական ավիացիայի զարգացում։ 1914 թվականի հունիսին ստեղծվում է նոր ռազմական ակադեմիա՝ Ռազմածովային ավիացիայի դպրոցը։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում արդիականացման գործընթացը միանգամից կանգ առավ։ Օսմանյան ավիաջոկատները կռվել են ամենատարբեր ճակատներում՝ սկսած արևմուտքում Գալիցիայից մինչև արևելքում՝ Կովկաս, իսկ հարավում՝ Եմեն։

Վարչական բաժանում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Էյալեթները 1795 թվականին

14-րդ դարում Օսմանյան կայսրությունը նախապես բաժանված է եղել նահանգների, որոնց կառավարիչները նշանակվում էին սոլթանների կողմից[111]։

Էյալեթը տարածքային միավորներից մեկն էր, որը գտնվում էր բեյլերբեյների (կառավարիչ) վերահսկողության տակ. այն հետագայում բաժանվել է սանջակների[112]։

Վիլայեթները ի հայտ եկան «Վիլայեթի մասին օրենքի»[113] հաստատումից հետո 1864 թվականին՝ որպես թանզիմաթական բարեփոխումների մաս[114]։ Ի տարբերություն էյալեթների համակարգի՝ 1864 թվականի օրենքը ստեղծեց վարչական միավորների աստիճանակարգություն՝ վիլայեթ, լիվա կամ սանջակ, քազաք և գյուղական խորհուրդ, որին 1871 թվականին Վիլայեթի օրենքով ավելացվեց նաև նաբիյեն[115]։

Տնտեսություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Օսմանյան կառավարությունը վարում էր օսմանյան նախկին մայրաքաղաքների՝ Էդիրնեի, Բուրսայի, ինչպես նաև Ստամբուլի զարգացման քաղաքականություն. ըստ այս քաղաքականության վերոնշյալ քաղաքները վերածվելու էին առևտրական և արդյունաբերական կենտրոնների[116]։ Սուլթաններ Մեհմեդը և նրան հաջորդած Բայազեդը քաջալերում էին և ողջունում Եվրոպայի տարբեր մասերից հրեաների ներգաղթը Ստամբուլ և այլ նավահանգստային քաղաքներ, ինչպիսին էր Սալոնիկը։ Եվրոպայի շատ մասերում հրեաները ենթարկվում էին հալածանքների քրիստոնյաների կողմից, հատկապես Իսպանիայում Ռեկոնկիստայի ավարտից հետո։ Թուրքերի կողմից ցուցաբերվող հանդուրժողականությունը ողջունվում էր հրեաների կողմից։

Օսմանյան տնտեսությունը հենվում էր այն գաղափարի վրա, որ պետության հիմնական նպատակն էր սուլթանի իշխանության ամրապնդումն ու ընդարձակումը, իսկ դրան հասնելու համար անհրաժեշտ էր արտադրող դասին դարձնել բարգավաճ[117]։ Վերջնական նպատակն էր պետության եկամուտները աճեցնել առանց սոցիալական անկարգություն առաջացնելու և հասարակության ավանդական կառուցվածքին ձեռք տալու։ Օսմանյան տնտեսությունը մեծապես աճեց Վաղ միջնադարյան շրջանում, հատկապես 18-րդ դարի սկզբին. Կայսրության տարեկան եկամուտը 1523 թվականից մինչև 1748 թվականը քառապատկվեց գնաճի նկատմամբ[118]։

Եվրոպական բրոնզե շքանշան սուլթան Մեհմեդ Ֆաթիհի ժամանակներից, 1481 թվական

Գանձապետարանի և պետական գրանցումների գրասենյակը Օսմանյան կայսրությունում շատ զարգացած էին. մինչև 17-րդ դարը դրանք ժամանակակից աշխարհի բոլոր իսլամական կառավարությունների մեջ առաջադար կառույցներն էին[100]։ Այս կառույցները ստեղծել էին գրագիրների բյուրոկրատիա (հայտնի են «գրչի մարդիկ» անունով), որոնք ձևավորում էին լավ վարժեցված գիտնականների գրասենյակի (ուլեմա), որոնք ավելի ուշ վերածվեցին մասնագիտացված մարմինների[100]։ Այս մասնագիտացված ֆինանսական կառույցները կանգնած են եղել օսմանյան բազմաթիվ հաջողակ գործիչների հետևում[119]։

Ժամանակակից օսմանագիտությունը նշում է, որ օսմանցիների և կենտրոնական Եվրոպայի միջև հարաբերությունները փոփոխվել են շնորհիվ նոր ծովային ուղու հայտնաբերման հետ։ Կարելի է նկատել, որ Արևելքի և Արևմտյան Եվրոպայի միջև ցամաքային ճանապարհի նշանակության անկումը, իր ուղղակի ազդեցությունն է ունեցել Օսմանյան կայսրության նշանակության վրա, քանի որ նոր ճանապարհները պարզապես շրջանցում էին Մերձավոր Արևելքն ու Միջերկրականը[120]։ Անգլո-օսմանյան պայմանագիրը, որը հայտնի է նաև Բալթա-Լիմանի պայմանագիր անունով, բացեց օսմանյան շուկան Անգլիայի և Ֆրանսիայի համար, իսկ սա վերոնշյալ զարգացումների մի փուլն էր։

Օսմանյան բանկը հիմնադրվել է 1856 թվականին Ստամբուլում. 1896 թվականին օգոստոսին ՀՅԴ-ն գրավել է այս բանկը։

Զարգացնելով առևտրական կենտրոններ և ուղիներ, քաջալերելով մարդկանց ընդարձակել մշակելի հողերը և ընդլայնելով միջազգային առևտուրը իր վասալների միջոցով՝ պետությունը կայսրությունում իրականացնում էր հիմնական տնտեսական գործառույթներ։ Բայց իրականում այս բոլորի մեջ գերիշխողը ֆինանսական և քաղաքական շահերն էին։ Օսմանյան ղեկավարները, ապրելով սոցիալ-քաղաքական համակարգում, այդպես էլ չտեսան Արևմտյան Եվրոպայում զարգացող կապիտալիստական և առևտրային տնտեսությունների դինամիկայի և սկզբունքների կարևորությունը[121]։

19-րդ դարի սկզբներին օսմանյան վասալ Եգիպտոսը ուներ զարգացած տնտեսություն, որի միջին եկամուտը համարժեք էր Արևմտյան Եվրոպայի այնպիսի պետության եկամտին, ինչպիսին էր Ֆրանսիան, միևնույն ժամանակ այն ավելին էր, քան Եվրոպայի և Ճապոնիայի միջին եկամուտը[122]։ Տնտեսական պատմաբան Ժան Բարոն հաշվարկել է, որ 1960-ական թվականների դոլարով 1800 թվականին Եգիպտոսի միջին եկամուտը կազմում էր 232 դոլար։ Համեմատության համար կարելի է ասել, որ Ֆրանսիայի միջին եկամուտը նույն թվականին կազմում էր 240 դոլար, մինչդեռ Արևելյան Եվրոպայինը 177 դոլար էր, իսկ Ճապոնիայինը՝ 180[123][124]:

Տնտեսական պատմաբան Փոլ Բայրոքը այն տեսակետն էր արտահայտում, որ ազատ առևտուրը Օսմանյան կայսրությունը առաջացրեց հակաարդյունաբերացման գործընթաց։ Ի տարբերություն Չինաստանի, Ճապոնիայի և Իսպանիայի պահպանողականությանը, Օսմանյան կայսրությունը վարում էր լիբերալ առևտրի քաղաքականություն, որը բաց էր օտարերկրյա ներմուծումների համար։ Սրա խորքերը կապված են Օսմանյան կայսրության կապիտուլյացիաների հետ, որոնցից առաջինը 1536 թվականին Ֆրանսիայի հետ կնքած առևտրական պայմանագրերի արդյունք էր, որն ավելի խորացվեց 1673 թվականին և 1740 թվականին. վերջիններս նաև նվազեցրին մաքսերը ներմուծման և արտահանման համար։ Օսմանյան լիբերալ քաղաքականությունը բարձր էր գնահատվում բրիտանացի տնտեսագետների կողմից, սակայն հետագայում քննադատության է ենթարկվել բրիտանացի քաղաքական գործիչների, բայց մասնավորապես վարչապետ Բենջամին Դիզրայելիի կողմից, որը Օսմանյան կայսրությունը ներկայացնում էր որպես «վնասվածքի օրինակ՝ ձեռք բերված անսահման մրցակցության արդյունքում»[125]։

Թուրքիայում կար ազատ առևտուր, և դա ինչի՞ հանգեցրեց։ Այն ոչնչացրեց աշխարհի ամենալավ արտադրություններից մեկը։ 1812 թվականին դրանք դեռ կային, սակայն ոչնչացվեցին։ Դա Թուրքիայում մրցակցության հետևանքն էր։ Այդ հետևանքները նույնքան կործանարար եղան, որքան հակառակ սկզբունքը Իսպանիայում։

Ժողովրդագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1520-1535 թվականների տվյալներով կայսրության բնակչության թիվը շուրջ 11,692,480. հաշվարկները կատարվել էին տասանորդ հարկի գանձման գրանցամատյանների համաձայն, իսկ այդ թիվն էլ բազմապատկվել էր 5-ով[126]։ Անհայտ պատճառներով 18-րդ դարում բնակչությունը շատ ավելի քիչ էր, քան 16-րդ դարում[127]։ 1831 թվականի առաջին մարդահամարի տվյալներով բնակչության թիվը հաշվարկվել է 7,230,660, սակայն իրականում այս մարդահամարով հաշվարկվել է միայն զորակոչման ենթակաների թիվը[126]։

Օսմանյան կայսրության բոլոր հատվածներում մարդահամարները սկսեցին 19-րդ դարում։ Սակայն այս վաղ մարդահամարներ հավաստի և ճշմարտանման չէին, քանի որ դրանք հաճախ վերաբերում էին բնակչության միայն որոշ հատվածին[128]։

Սմիրնան օսմանյան տիրապետության տակ 1900 թվականին

Մինչև 1800-ական թվականները բնակչության թիվը հասնում էր 25–32 միլիոնի, որից շուրջ 10 միլիոնը բնակվում էր եվրոպական նահանգներում, 11 միլիոնը բնակվում էր ասիական նահանգներում, իսկ 3 միլիոնը աֆրիկյան նահանգներում։ Բնակչության խտությունը եվրոպական հատվածում շատ ավելի բարձր էր՝ Փոքր Ասիայից երկու անգամ ավելի, որն էլ իր հերթին Իրաքի և Սիրիայի բնակչության խտությունից երեք անգամ էր ավելի, իսկ Արաբիայից՝ 5 անգամ[129]։

Կյանքի միջին տևողությունը 49 տարի էր[130]։ Ժողովրդագրական ցուցանիշներում փոփոխություններ են եղել հատկապես համաճարակների և սովի պատճառով։ 1785 թվականին եգիպտական բնակչության շուրջ մեկ վեցերորդը մահացել է ժանտախտից, իսկ 18-րդ դարում Հալեպի բնակչությունը 20 %-ով նվազել է։ 1687-1731 թվականների ընթացքում Եգիպտոսը 6 անգամ սով է տեսել, իսկ 4 տասնամյակ անց Փոքր Ասիայում է սով տարածվել[131]։

Գալաթայից տեսարան. Գալաթայի կամուրջը Ոսկե եղջյուրում

Նավահանգստային քաղաքների զարգացմանը զուգընթաց նկատվել է բնակչության կենտրոնացում նման քաղաքներում։ 1700-ից 1922 թվականին ուրբանիզացման կտրուկ աճ է նկատվել, որը տեղի էր ունենում քաղաքների աճի հետ զուգընթաց։ Առողջապահական և սանիտարական պայմանների զարգացմանը զուգընթաց քաղաքների ապրելու և աշխատելու համար ավելի գրավիչ տեղ էին դառնում։ Նավահանգստային քաղաք Սալոնիկի բնակչությունը 1800 թվականի 55.000-ից 1912 թվականին հասնում է 160.000-ի, իսկ Իզմիրում բնակչությունը նույն թվականներին 150.000-ից դառնում է 300.000[132][133]: Սակայն որոշ քաղաքներում էլ հակառակ երևույթն էր նկատվում, օրինակ Բելգրադում բնակչությունը 25.000 դարձել է 8000 քաղաքական պայքարների պատճառով[132]։

Տնտեսական և քաղաքական միգրացիան լուրջ ազդեցություն էր ունենում կայսրության վրա։ Օրինակ՝ Ղրիմի և Բալկանյան շրջանների՝ Ռուսաստանի և Հաբսբուրգյան Ավստրիայի կողմից անեքսիայի ենթարկվելուց հետո մուսուլման փախստականների՝ հատկապես 200.000 Ղրիմի թաթարների ներհոսք եղավ Դոբրուջա[134]։ 1783-1913 թվականների ընթացքում շուրջ 5-7 միլիոն փախստականներ տեղափոխվում են Օսմանյան կայսրություն, որոնցից ամենաքիչը 3.8 միլիոնը Ռուսաստանից էին։ Այս միգրացիաները անջնջելի հետք են թողել կայսրության մի շարք շրջանների միջև (օրինակ՝ Թուրքիայի և Բուլղարիայի) քաղաքական լարվածության տեսանկյունից։ Միևնույն ժամանակ կենտրոնախույս տրամադրություններ էին նկատվում նաև երկրի այլ շրջաններում, որոնք ծագում էին տարբեր ազգության բնակչությունների պատճառով։ Ուրբանիզացիայի պատճառով տնտեսության վրա մեծ ազդեցություն ունեցավ առևտրականների, արհեստավորների, հողագործների պակասը[135]։ 19-րդ դարից սկսած մուսուլման բնակչության բավականին մեծ զանգված Բալկաններից տեղափոխվեցին Օսմանյան կայսրություն։ Այս մարդիկ հայտնի են մուհաջիրներ անունով[136]։ Մինչև Օսմանյան կայսրության կործանումը Թուրքիայի քաղաքային բնակչության կեսը կազմում էին Ռուսաստանից եկած մուսուլման փախստականները[72]։

1911 թվականի օսմանյան օրացույց օսմաներենով, արաբերենով, հունարենով, հայերենով, եբրայերենով, ֆրանսերենով և բուլղարերենով

Լեզուներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Օսմաներենը կայսրության լեզուն էր։ Այն պատկանում է ալթայան լեզվաընտանիքի թյուրքական խմբի օղուզական ենթախմբին և իր վրա մեծապես կրել է պարսկերենի և արաբերենի ազդեցություն։ Օսմաներենի վրա մի շարք այլ լեզուներ էլ են ազդել՝ թուրքերենը, որով խոսում էր Փոքր Ասիայի բնակչության որոշ մասը, ինչպես նաև Բալկաններում մուսուլման բնակչությունը, բացի Ալբանիայից և Բոսնիայից, պարսկերենը, որով խոսում էր բարձր դասը[137], արաբերենը, որն օգտագործվում էր Արաբիայում, Իրաքում, Քուվեյթում, Լևանտում և Աֆրիկայի եղջյուրի այլ մասերում և բերբերը՝ Հյուսիսային Աֆրիկայում։ Պարսկերենը օգտագործվում էր կրթված բարձր դասի կողմից[137], իսկ արաբերենն օգտագործվում էր իսլամական աղոթքների համար։ Թուրքերենը ռազմական և վարչական մարմինների լեզուն էր դեռ Օսմանյան կայսրության նոր սկզբնավորման օրերից։ 1876 թվականի օսմանյան սահմանադրությունը թուրքերենի պաշտոնական կարգավիճակի համար պայմաններ ստեղծեց[138]։

Այն պատճառով, որ թուրք հասարակության շրջանում գրագիտության մակարդակը շատ ցածր էր (19-րդ դարի սկզբներին 2-3%, իսկ 19-րդ դարի վերջին 15%), հասարակ մարդիկ ստիպված էին դպիրներ վարձել կառավարության հետ հաղորդակցվելու համար[139]։ Էթնիկ խմբերը իրենց ընտանիքներում և թաղամասերում շարունակում էին օգտագործել իրենց մայրենի լեզուն (հունարեն, հայերեն)։ Գյուղերում, որտեղ երկու տարբեր ազգություններ խառը բնակվում էին, բնակիչները խոսում էին միմյանց լեզուներով։ Ավելի մեծ քաղաքներում մարդիկ խոսում էին իրենց մայրենի լեզուներով, իսկ թուրքերենը նրանց համար, ովքեր էթնիկ թուրքեր չէին, երկրորդ լեզու էր։ Միևնույն ժամանակ պետք է նշել, որ գրագիտության մակարդակը էթնիկ այլ խմբերում շատ ավելի բարձր էր, քան թուրքերի շրջանում։

Կրոն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չնայած օսմանյան կայսերական համակարգում մուսուլմանները ղեկավարում ուժ ունեին ոչ մուսուլման բնակչության նկատմամբ, ոչ մուսուլման համայնքները որոշակի կարգավիճակ ունեին, որը կոչվում էր միլլեթների համակարգ։ Օսմանյան կայսրության պետական կրոնը իսլամն էր սուննիական ուղղությամբ[140]։

Աբդուլ Մեջիդ II՝ կայսրության վերջին խալիֆը և օսմանյան դինաստիայի անդամ։

Մինչև 15-րդ դարի կեսերը երկրում բնակչության մեծամասնությունը քրիստոնյա էր, մինչդեռ իշխող դասակարգը մուսուլման փոքրամասնությունն էր[103]։ Մինչև 19-րդ դարի կեսերը ոչ մուսուլման բնակչության թվաքանակը սկսեց նվազել, որը պայմանավորված էր կայսրության վարած քաղաքականությամբ, որի արդյունքում արտագաղթի բազմաթիվ դեպքեր եղան[141]։ 1820-ական թվականներին մուսուլմանների թիվը 60% էր, 1870-ական թվականներին դարձավ 69%, իսկ 1890-ական թվականներին՝ 76%[141]: 1914 թվականին կայսրության բնակչության միայն 19.1% էր ոչ մուսուլման, որն էլ հիմնականում կազմված էր հայերից, հույներից, ասորիներից և հրեաներից[141]։

Իսլամ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մինչ իսլամի ընդունում թյուրքերի հավատքը շամանականությունն էր։ Աբբասյանների ազդեցությունը Կենտրոնական Ասիայի վրա ամրապնդվեց մի գործընթացքով, որին օգնեց մուսուլմանների կողմից Տրանսոխանիայի նվաճումը։ Թյուրքական ցեղերից շատերը, այդ թվում օղուզ թյուրքերը, որոնք սելջուկների և օսմանցիների նախնիներն էին, աստիճանաբար ընդունում են իսլամը և այն իրենց հետ 11-րդ դարի սկզբներին բերում Փոքր Ասիա։

Մուսուլմանական աղանդները, ինչպիսին էին դրուզները, իսմայիլականները, ալևիներ, համարվում էին հրեաներից և քրիստոնյաներից էլ ցածր[142]։ 1514 թվականին սուլթան Սելիմ I-ի հրամանով իրականացվում է 40.000 ալևիների (քըզըլբաշներ) կոտորած. սուլթանը նրանց համարում էր հինգերորդ շարասյուն, որոնք գործում էին հօգուտ Սեֆյան կայսրության։ Սուլթան Սելիմի ջանքերով Օսմանյան կայսրությունը մեծապես ընդարձակեց իր տարածքները դեպի Մերձավոր Արևելք, հատկապես Եգիպտոսի մամլուքյան սուլթանությունը գրավելուց հետո։ Դրանից հետո Սելիմը Օսմանյան կայսրությունը հռչակեց իսլամական խալիֆայություն չնայած այն բանի, որ օսմանյան սուլթանները դեռևս Մուրադ I-ի ժամանակներից՝ 14-րդ դարից, արդեն կրում էին խալիֆի տիտղոսը[97]։ Այնուամենայնիվ, Օսմանյան կայսրությունը սուլթան Սելիմի օրոք հռչակվեց նաև խալիֆայություն և այս կարգավիճակը պահպանեց մինչև 1924 թվականի մարտի 3-ը, երբ Թուրքիայի ազգային մեծ ժողովը պաշտոնապես վերացրեց խալիֆայությունը, իսկ վերջին խալիֆ Աբդուլ Մեջիդ II-ը արտաքսվեց երկրից՝ տեղափոխվելով Ֆրանիսա։

Ալլահի, Մուհամմադի և առաջին խալիֆների անունները՝ պատկերված սալիկի վրա[143]։

Քրիստոնեություն և հուդայականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Օսմանյան կայսրությունում մուսուլմանական զիմմի համակարգի համաձայն քրիստոնյաները ունեին սահմանափակ ազատություն (օրինակ՝ իրենց աստծուն երկրպագելու իրավունք)։ Նրանց արգելված էր զենք կրել կամ ձի հեծնել, նրանց տները չէին կարող ավելի բարձր լինել, քան մուսուլմաններինը, կային նաև այլ սահմանափակումներ[144]։ Որոշ քրիստոնյաներ և հրեաներ կրոնափոխ եղան միայն որոշակի իրավունքներ ձեռք բերելու համար, շատերը, սակայն, շարունակում էին պահպանել իրենց կրոնը՝ չնայած սահմանափակումներին[145]։

Մեհմեդ Ֆաթիհ և Գենադիուս II պատրիարք

Ոչ մուսուլման փոքրամասնությունների համար կայսրությունում գործում էր միլլեթների համակարգը։ Գոյություն ունեին երեք միլլեթներ՝ հայկական միլլեթ, ուղղափառ միլլեթ և հրեաների միլլեթ։ Այս համակարգը, փաստորեն, որոշակի կարգավիճակ էր շնորհում ոչ մուսուլման այս բնակչությանը։ Ուղղափառ միլլեթը, օրինակ, շարունակում էր օգտագործել Կորպուս յուրիս ցիվիլիսը, որը Բյուզանդական կայսրությունն օգտագործել էր ավելի քան 900 տարի։ Հրեական միլլեթի ղեկավարը կոչվում էր Հահամբաշը։ Հունական և հայկական միլլեթների ղեկավարները կոչվում էին պատրիարքներ։ Ոմանք այն տեսակետն են հայտնում, թե միլլեթների համակարգը կրոնական պլյուրալիզմի օրինակ է[146]։

Սոցիալ-քաղաքական կրոնական կառուցվածք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1800 թվականից հետո հասարակությունը, կառավարությունը և կրոնը փոխկապակցված կուռ համակարգ էին։ Այս անարդյունավետ համակարգը Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրքը սկսեց աստիճանաբար վերացնել 1922 թվականից հետո[147][148]։ Սուլթանը ղեկավարում էր աշխարհիկ կառավարությունը և կրոնական հիերարխիան։ Կրոնական գործիչները ստեղծում են ուլեման, որը զբաղվում էր կրոնական կրթությամբ և աստվածաբանությամբ, ինչպես նաև կարգավորում էր կայսրության դատական համակարգը։ Այս կրոնական գործիչները և ուլեման բավականին հզոր էին, որպեսզի մերժեր սուլթան Սելիմ III-ի առաջարկած ռազմական բարեփոխումները։ Նրան հաջորդած Մահմուդ II-ը (կառավարել է 1808–1839 թվականներին) առաջին անգամ ստացավ ուլեմայի հավանությունը նախքան նմանատիպ բարենորոգումները առաջարկելը[149]։ Քեմալի՝ պետության աշխարհիկացման գործընթացը ուլեմային և նմանատիպ այլ կառույցներին վերջ դրեց։ Խալիֆայությունը վերացվեց, մեդրեսեները փակվեցին, իսկ շարիաթի դատարանները ոչնչացվեցին։ Նա արաբական այբուբենը փոխարինեց լատինականով, դպրոցներում կրոնական առարկաների փոխարեն աշխարհիկ առարկաներ մտցրեց, ինչպես նաև կանանց որոշակի քաղաքական իրավունքներ շնորհեց։ Բավականին շատ պահպանողականներ, հատկապես գյուղական շրջաններում, այդպես էլ այս աշխարհիկությունը չընդունեցին և 1990-ական թվականներին պահանջեցին բարձրացնել իսլամի դերակատարումը[150]։

Քաղաքական համակարգը փոփոխության ենթարկվեց 1826 թվականին ենիչերիների կորպուսի վերացումից հետո։ Սրանք համարվում էին ռազմական, կառավարական, ոստիկանական ամենահզոր ուժերը, որոնք ապստամբել էին։ Սուլթան Մահմուդ II-ին հաջողվում է ճնշել ապստամբությունը, գլխատել ղեկավարներին և ցրել այս մեծ կազմակերպությունը։ Սա քիչ թե շատ օգնեց, որ կառավարությունը թևակոխի արդիականացման փուլ, իսկ կառավարությունը ճանապարհներ էր փնտրում արևմտյան բյուրոկրատիայի և ռազմական տեխնիկայի որոշ տարրեր յուրացնելու համար։ Ենիչերիները հավաքագրվում էին քրիստոնյաներից և այլ փոքրամասնություններից. կառույցի վերացումը անհրաժեշտ դարձրեց թուրքական էլիտայի կողմից Օսմանյան կայսրության ղեկավարումը, սակայն խնդիրն այն էր, որ թուրքական տարրը անկիրթ էր, չուներ բարձրագույն կրթություն և սահմանափակվում էր թուրքերենով, որը հիմնված էր արաբական այբուբենի վրա, որն էլ արգելակում էր առավել լայն ուսուցումը։ Էթնիկ-կրոնական փոքրամասնությունները շարունակում էին պահպանել իրենց միլլեթների համակարգը[151]։ Յուրաքանչյուր միլլեթ ինքնակառավարվող էր, օգտագործում էր սեփական լեզուն, ստեղծում էր սեփական դպրոցները, կրոնական և մշակութային կառույցները, սակայն վճարում էր համեմատաբար բարձր հարկեր։ Միլլեթից դուրս նրանք որևէ իրավասություններ չունեին։ Միևնույն ժամանակ մուսուլման այլ խմբեր, որոնք միլլեթների համակարգի մեջ չէին մտնում, հատկապես արաբները և քրդերը, թուրքական մշակույթի մեջ չէին տեղավորվում և զարգացնում էին սեփական նացիոնալիզմը։ Մեծ Բրիտանիան հովանավորում էր արաբական նացիոնալիզմը Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ՝ խոստանալով ստեղծել արաբական անկախ պետություն արաբական աջակցության դիմաց։ Արաբների մեծ մասը աջակցեց սուլթանին, սակայն Մեքքայի մոտակայքի արաբները, բրիտանական խոստմանը հավատ ընծայելով, խաբվեցին[152]։

Տեղական ինքնակառավարումը կատարվում էր այանների կամ տեղական պաշտոնյաների կողմից։ Այանները հավաքում էին հարկերը, կազմակերպում էին տեղական զինաջոկատները, քաղաքական և տնտեսական փոփոխություններին արձագանքում էին և հաճախ էլ չէին հնազանդվում սուլթանի կողմից առաջարկված քաղաքականության հետ[153]։

Տնտեսական համակարգում զարգացումը աննշան էր։ Մինչև 18-րդ դարը տպագրությունը արգելված էր։ Միլլեթներին, այնուամենայնիվ, թույլատրված էր ունենալ մամուլ՝ օգտագործելով հունարենը, հայերենը, եբրայերենը և այլ լեզուներ։ Եկամուտ ստեղծելու նկատմամբ կրոնական արգելքն էր պատճառը, որ մուսուլմանները ձեռնարկատիրությամբ չէին զբաղվում, սակայն հենց այս ոլորտում էլ ծաղկում էին հրեաներն ու քրիստոնյաները։

18-րդ դարից հետո պարզ էր, որ Օսմանյան կայսրությունը փլուզվում է։ Ռուսաստանը սկսեց ճնշում գործադրել և շարժվել դեպի հարավ. Եգիպտոսը 1805 թվականին դարձավ անկախ, սակայն Մեծ Բրիտանիան շուտով այն Կիպրոսի հետ միասին վերցրեց։ Հունաստանը անկախություն ձեռք բերեց, Սերբիայում և Բալկանյան այլ տարածքներում իրավիճակը գնալով լարված էր դառնում։ Ֆրանսիան իր տիրապետության տակ է առնում Ալժիրն ու Թունիսիան։ Եվրոպացիները մտածում էին, որ հիվանդ մարդու վերջը եկել է։ Միայն գերմանացիներն էին օգնում այս կամ այն կերպ և հենց սա էր պատճառը, որը կայսրությունը միացավ հենց Գերմանիային Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին[154]։

Մշակույթ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նարգիլեի խանութի նկար Լիբանանում, Օսմանյան կայսրություն

Օսմանցիները յուրացրել էին այն տարածքների բնակչների սովորույթները, արվեստը և մշակութային երևույթներ, որոնք նրանք գրավել էին։ Նախորդ կայսրությունների ավանդույթներին և մշակութին բնորոշ բազմաթիվ գծեր յուրացնելով՝ օսմանցիները դրանց նոր ձև էին հաղորդել՝ ստեղծելով նոր և բոլորովին առանձնահատուկ օսմանյան մշակութային ինքնություն։ Չնայած կատարված փոփոխություններին օսմանյան դինաստիան, ինչպես նրանց նախորդները Ռումի սուլթանությունում և Սելջուկյան պետությունում, ամբողջությամբ պարսկական ազդեցության տակ էին իրենց մշակույթով, լեզվով, սովորույթներով ու ավանդույթներով. սա էր պատճառը, որ կայսրությունը նկարագրվում էր որպես պարսկական[155][156][157][158]։ Միջմշակութային ամուսնությունները ևս կարևոր դեր էին խաղում օսմանյան էլիտայի մշակույթի ձևավորման վրա։ Երբ համեմատում ենք թուրքական ժողովրդական մշակույթը, պարզ կարելի է տեսնել օսմանյան էլիտայի մշակույթի վրա նոր մշակույթների ազդեցությունը։

Նոր մզկիթը և Էմինոնյու տոնավաճառը, Կ. Պոլիս

Ստրկատիրությունը օսմանյան հասարակության բաղկացուցիչ մասն էր կազմում[159]։ Գյուղատնտեսական ստրակտիրությունը, որը տարածված էր հատկապես Ամերիկաներում, բացառիկ երևույթ էր այստեղ։ Ի տարբերություն ստրկության այն տեսակների, երբ ստրուկը համարվում էր սեփականատիրոջ շարժական գույքը, իսլամական իրավունքի համաձայն ստրուկը չէր համարվում շարժական գույք և ուներ որոշակի, ճիշտ է, չնչին իրավունքներ։ Սա ստրուկներին պաշտպանություն էր ապահովում բռնությունների դեմ[160]։ Կին ստրուկների վաճառքը դեռևս մինչև 1908 թվականի վերջերը կայսրությունում շարունակվում էր[161]։ 19-րդ դարի ընթացքում Արևմտյան Եվրոպայի պետությունների ճնշման ներքո կայսրությունը ստիպված եղավ արգելել ստրկությունը։ Տարբեր սուլթանների կողմից 19-րդ դարի ընթացքում կատարված քայլերը նպատակ ունեին կրճատել ստրկավաճառությունը, սակայն այն բանի պատճառով, որ ստրկությունը ուներ դարերի կրոնական հենք, սուլթանները չկարողացան լիակատար ձևով վերացնել այդ պրակտիկան[162]։

Ժանտախտը շարունակում էր մնալ օսմանյան հասարակության գլխին կախված կատարյալ պատուհաս մինչև 19-րդ դարի երկրորդ քառորդը։ «1701-1750 թվականների ընթացքում 37 մեծածավալ և փոքրածավալ ժանտախտի համաճարակներ են գրանցվել Ստամբուլում, իսկ 1751-1801 թվականների ընթացքում՝ 31 հատ»[163]։

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Օսմանյան գրավոր գրականության երկու հիմնական ուղղություններն են պոեզիան և արձակը։ Պոեզիան հիմնական ուղղությունն էր։ Մինչև 19-րդ դարը օսմանյան արձակը գեղարվեստականության օրինակներ չուներ. դրանք նման չէին եվրոպական սիրավեպերին և պատմվածքներին։ Սակայն նմանատիպ ժանրեր առկա էին թե՛ թուրքական ժողովրդական գրականության մեջ և թե՛ դիվանի պոեզիայում։

Օսմանյան դիվանի պոեզիան մեծապես արարողակարգային և սիմվոլիկ արվեստի եղանակ էր։ Այն իր վրա կրել էր պարսկական պոեզիայի ազդեցությունը, այն ժառանգել էր հարուստ խորհրդանշային համակարգ, որի նշանակությունն ու փոխհարաբերությունները քիչ, թե շատ պահպանվել էին։ Դիվանի պոեզիան ստեղծվում էր այս սիմվոլների համադրությամբ, պահպանվում էր մետրական կառուցվածքը։ Դիվանի պոեզիայի մեծամասնությունը լիրիկական բնույթի էր՝ գազելներ և քասիդներ։ Կային նաև այլ ժանրեր, օրինակ՝ մեսնևին՝ ասպետական վեպի նմանության և պոեմի ձևով. այս ձևի ամենաականավոր օրինակներն են Ֆիզուլիի Լեյլի և Մեջնունը և Շեյխ Գալիբի Հյուսն և Աշքը։

Մինչև 19-րդ դարը օսմանյան արձակը չի զարգացել այն աստիճան, որքան որ դիվանի պոեզիան։ Հիմնական պատճառն այն է, որ արձակը ստիպված էր կառչած մնալ ռիթմական արձակի[164] օրենքներին, որը արաբական սաջից առաջացած գրության եղանակ էր, երբ ածականի և գոյականի միջև պետք է ռիթմ լիներ։ Այնուամենայնիվ, այդ ժամանակի գրականության մեջ արձակի որոշակի ավանդույթներ գոյություն ունեին, որոնք բացառապես ոչ գեղարվեստական բնույթի էին։ Միակ բացառությունը Գիրիթլի Ալի Ազիզ էֆենդու «Երևակայություններն» էր, որը 1796 թվականին գրված պատմությունների հավաքածու էր. այն չի տպագրվել մինչև 1867 թվականը։ Առաջին նովելը, որ տպագրվել է Օսմանյան կայսրությունում, եղել է Վարդան փաշա անունով հայի կողմից։ 1851 թվականին տպագրված այս նովելը, որի վերնագիրն էր Աքաբիի պատմությունը, գրված էր հայատառ թուրքերենով[165][166][167][168]։

Ահմեդ Նեդիմ էֆենդի, օսմանյան հայտնի պոետ

Ֆրանսիայի հետ պատմական սերտ կապերի արդյունքում ֆրանսիական գրականությունը ամենամեծ ազդեցությունն է ունեցել օսմանյան գրականության վրա ողջ 19-րդ դարի ընթացքում։ Արդյունքում այն բոլոր գրական հոսանքները, որոնք եղել են Ֆրանսիայում, իրենց արտահայտությունն են ունեցել նաև օսմանյան գրականության մեջ։ Օրինակ՝ ռոմանտիզմի արտահայտությունը արձակում կարելի է տեսնել թանզիմաթական շրջանում, իսկ հաջորդող շրջաններում արդեն ակնհայտ էին ռեալիզմի և նատուրալիզմի տարրերը, իսկ պոեզիայում գերիշխում էր սիմվոլիզմը։

Թանզիմաթի շրջանի տարբեր հեղինակներ ստեղծագործում էին միաժամանակ տարբեր ժանրերում՝ Նամըք Քեմալը 1876 թվականին գրում է İntibâh («Արթնացում») նովելը, Իբրահիմ Շինասին 1860 թվականին գրում է թուրքական առաջին պիեսը՝ "Şair Evlenmesi" («Պոետի ամուսնությունը»)։ Արձակագիր Ահմեդ Միդհատ էֆենդին գրել է կարևոր շարժումների մասին նովելներ՝ ռոմանտիզմ («Նավաստի Հասան կամ գաղտնիք գաղտնիքի մեջ», 1873), ռեալիզմ («Դեռևս 17 տարեկան», 1881), նատուրալիզմ («Դիտարկումներ», 1891)։ Այս բազմազանությունը այն պատճառով էր ձևավորվել, որ թանզիմաթի գրողները աշխատում էին տարածել նոր գրականությունը այն հույսով՝ թե դա կարող է օգնել օսմանյան հասարակական կառուցվածքի վերականգնմանը[169]։

Ճարտարապետություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Դոլմաբահչե պալատի հիմնական մուտքը, 1862 թվական, նկարը արված է Ֆրանցիս Բեդֆորդի կողմից

Օսմանյան ճարտարապետությունը իր վրա կրել է պարսկական, բյուզանդա-հունական և իսլամական ճարտարապետությունների ազդեցությունը։ Օսմանյան ճարտարապետությունը բավականին երկար ժամանակ գտնվում էր նոր գաղափարների փնտրտուքների մեջ։ Կայսրության վերելքի տարիներին ճարտարապետությունը, ինչպես և արվեստի մյուս ճյուղերը աչքի էին ընկնում իրենց յուրօրինակությամբ։ Արդեն լճացման տարիներին օսմանյան ճարտարապետությունը կորցնում է իր յուրօրինակությունը։

Մեհմեդ փաշա Սոկոլովիչի կամուրջ, ավարտին է հասցվել 1577 թվականին օսմանյան հայտնի ճարտարապետ Միմար Սինանի կողմից:

Կակաչների ժամանակաշրջանում օսմանյան ճարտարապետության մեջ գերիշխում էր Արևմտյան Եվրոպայի զարդաքանդակներով հարուստ ոճը՝ ռոկոկո, բարոկկո, ամպիր։ Օսմանյան ճարտարապետությունը հիմնականում կենտրոնանում էր մզկիթների կառուցման վրա, իհարկե կան նաև ճաշարանների, թուրքական բաղնիքների, աստվածաբանական դպրոցների նմուշներ։

Դասական շրջանի օսմանյան ճարտարապետության օրինակներ կարելի է տեսնել ոչ միայն Ստամբուլում և Էդիրնեում, այլև Եգիպտոսում, Էրիթրեայում, Թունիսում, Ալժիրում, Բալկաններում, Ռումինիայում, որտեղ կառուցվել են դպրոցներ, կամուրջներ, շատրվաններ և մզկիթներ։ Օսմանյան կայսրությունում ապրող տարբեր էթնիկ խմբերի պատկանող մարդիկ իրենց յուրահատուկ ազդեցությունն են ունեցել օսմանյան արվեստի զարգացման վրա։

Դեկորատիվ արվեստ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Օսմանյան մանրանկարիչներ

Օսմանյան մանրանկարչական արվեստի ավանդույթը իր վրա մեծապես կրել է պարսկական արվեստի ազդեցությունը, որոշ չափով էլ վերցրել է բյուզանդական նկարչության և ծաղկելու արվեստի ավանդույթների տարրեր։ 15-րդ դարում նկարիչների հունական ակադեմիա է ստեղծվել Թոփքափը պալատում՝ Nakkashane-i-Rum, ավելի ուշ ստեղծվել է նաև նմանատիպ պարսկական ակադեմիա՝ Nakkashane-i-Irani:

Օսմանյան ծաղկելու արվեստը օգտագործվում էր այն գրքերում և մուրաքքաներում՝ ալբոմներում, որտեղ մարդկային կերպարներ պատկերված չէին՝ ի տարբերություն օսմանյան մանրանկարչության։ Այն կազմում էր օսմանյան գրքի արվեստի մասը օսմանյան մանրանկարչության, վայելչագրության, իսլամական վայելչագրության, գրքերի կազմարարության հետ միասին։ Օսմանյան կայսրությունում ծաղկված և նկարազարդված ձեռագրերը հանձնարարվում էին սուլթանի կողմից։ Թոփքափը պալատում այս ձեռագրերը ստեղծվում էին Նաքքաշհանեի արվեստագետների կողմից։ Նկարազարդել կարելի էր և՛ կրոնական, և՛ ոչ կրոնական գրքերը։ Ալբոմների էջերը իրենցից ներկայացնում էին նկարազարդումներ, կրոնական տեքստեր, բանաստեղծություններից և ասացվածքներից հատվածներ և զուտ դեկորատիվ նկարներ։

Գորգագործությունը ևս կարևոր տեղ էր զբաղեցնում օսմանյան արվեստում. դրանք իրենցից ներկայացնում էին ինչպես զուտ դեկորատիվ տարրեր, այնպես էլ հարուստ էին կրոնական սիմվոլիզմով, սակայն դրանք գործնական նշանակություն ունեին, քանի որ այցելուները իրենց կոշիկներն էին հանում և թողնում դրանց վրա[170]։ Գորգագործությունը առհասարակ շատ տարածված էր Փոքր Ասիայում ապրող ժողովուրդների մոտ, ուստի կարելի է տեսնել հենց բնիկ ժողովուրդների ազդեցությունը օսմանյան արվեստի այս ճյուղի վրա։ Գորգերը օգտագործվում էին ոչ միայն հատակը ծածկելու համար, այլև կախվում էին պատերին՝ տան ջերմությունը պահպանելու համար։

Երաժշտություն և կատարողական արվեստ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շատ օսմանյան սուլթաններ ունեցել են երաժշտական տաղանդ, օրինակ՝ Սելիմ III-ը։ Օսմանյան դասական երաժշտությունը ևս իր վրա կրել է բյուզանդական, հայկական, արաբական և պարսկական երաժշտության ազդեցությունը։ Ռիթմական միավորները կոչվում էին ուսուլ և դրանք նման էին արևմտյան երաժշտության մեջ տարածված մետրին, իսկ մեղեդային միավորները կոչվում էին մաքամ և նման էին արևմտյան երաժշտական լադին։

Օսմանյան երաժշտական գործիքները նույնպես վերցված էին Փոքր Ասիայում, Մերձավոր Արևելքում և Բալկաններում ապրող ժողովուրդներից՝ սազ, քամանչա, ուդ, քանոն. կային նաև արևմտյան մշակույթին բնորոշ գործիքներ՝ ջութակ, դաշնամուր։ Աշխարհագրական և մշակութային կտրվածության պատճառով երկրի տարբեր մասերում ձևավորվել են երկու տեսակի երաժշտական մշակույթ՝ օսմանյան դասական երաժշտություն՝ հիմնված տեղական ժողովուրդների ազդցեության վրա և թուրքական ազգային երաժշտություն։ Վերջինս հիմնականում պահպանվում էր գյուղական շրջաններում։ Տարբերում էին երաժշտության հետևյալ տեսակները՝ ենիչերիական երաժշտություն, պորտապար, թուրքական ազգային երաժշտություն և ռոմանական երաժշտություն։

Օսմանյան կայսրությունում գոյություն ուներ նաև ստվերային թատրոն՝ Քարագյոզ և Հաջիվաթ, որտեղ ներկայացվում էր կայսրության էթնիկ և սոցիալական տարբեր խմբերի մշակույթը[171][172]։ Ներկայացումը կատարվում էր մեկ անձի կողմից, որն էլ խաղացնում էր տիկնիկներին և ձայնավորում էր բոլոր կերպարները։ Ներկայացումները կատարվում էին դափի ուղեկցությամբ։ Այս թատրոնի ծագումը հստակ հայտնի չէ։

  • Սուլթան Աբդուլ Ազիզը նաև երաժշտություններ էր գրում
    Սուլթան Աբդուլ Ազիզը նաև երաժշտություններ էր գրում
  • Ենիչերիների երաժշտական խումբը ներկայացված է մանրանկարում
    Ենիչերիների երաժշտական խումբը ներկայացված է մանրանկարում
  • Քարագյոզ և Հաջիվաթի ստվերների թատրոնը շատ տարածված էր Օսմանյան կայսրությունում
    Քարագյոզ և Հաջիվաթի ստվերների թատրոնը շատ տարածված էր Օսմանյան կայսրությունում

Խոհանոց

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հարեմում կանայք սուրճ խմելիս
Հաց թխելիս, 1790 թվական

Օսմանյան խոհանոց ասելով հասկանում են Ստամբուլում և մոտակա այլ քաղաքներում տարածված տարբեր մշակույթների պատկանող ուտելիքների ամբողջությունը, որը բնորոշ էր դառնում կայսրությունում ապրող բոլոր ժողովուրդների համար անկախ էթնիկ պատկանելությունից։ Կայսրության տարբեր հատվածներից բերված բաղադրատոմսերը փորձարկվում էին կայսերական պալատի խոհանոցներում։ Օսմանյան խոհանոցի վրա մեծ ազդեցություն են ունեցել հունական, բալկանյան, հայկական և մերձավորարևելյան խոհանոցները[173]։ Այսօր տարածաշրջանում առկա բանավեճերը, թե որ ուտելիքը իրականում որ ազգին է պատկանում, հենց ծագում է այստեղից, օրինակ՝ տոլմա, շաուրմա, փախլավա, լահմաջո, քյուֆթա, սուջուխ։

Գիտություն և տեխնոլոգիա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Օսմանյան կայսերական թանգարան, այժմ՝ Ստամբուլի հնագիտության թանգարան

Օսմանյան պատմության ընթացքում օսմանցիները ստեղծել են գրադարաններ՝ հարուստ թարգմանական գրականությամբ, ինչպես նաև օրիգինալ ձեռագրերով[174]։ Տեղական և օտարագիր ձեռագրերի անհրաժեշտությունը առաջացավ 15-րդ դարում։ Սուլթան Մեհմեդ II հրամայեց Տրապիզոնից հույն գիտնական Գեորգիս Ամիրոտզիսին թարգմանել Պտղոմեոսի աշխարհագրության դասագիրքը և այն հասանելի դարձնել կրթական հաստատությունների համար։ Սամարղանդից Ալի Քուշչին՝ աստղագետ, մաթեմատիկոս և ֆիզիկոս, պրոֆեսոր էր դարձել երկու մեդրեսեներում և իր ազդեցությունն էր թողել օսմանյան շրջանակների վրա իր ձեռագրերով և իր աշակերտների գործունեությամբ[175]։

Թաքի ադ-Դինի անվան Ստամբուլի աստղադիտարանը, 1577 թվական

Թաքի ադ-Դինը 1577 թվականին կառուցել է Ստամբուլի Թաքի աս-Դին աստղադիտարանը, որը գործել է մինչև 1580 թվականը։ Նա հաշվարկել է Արեգակի ուղեծրի ոչ կենտրոնական դիրքը և ապոկենտրոնությունը[176]։ Իրականում աստղադիտարանը սկզբնապես ուներ աստղագուշական և ոչ թե աստղագիտական նշանակություն։ Այն պատճառով, որ աստղագուշակությունը կրոնական տեսանկյունից արգելվեց[177], աստղադիտարանն էլ դադարեց գոյություն ունենալ։

1660 թվականին օսմանյան գիտնական Իբրահիմ էֆենդի ազ-Զիգեթվարի Թեզքիրեջին արաբերեն է թարգմանել Նոել Դուրեթի ֆրանսիական աստղագիտական աշխատանքը[178]։ Իսլամական աշխարհի բժշկական հանրագիտարանի հեղինակն է Սերաֆեդդին Սաբունջուօղլուն, որը հեղինակել է նաև վիրաբուժական ատլաս։

19-րդ դարում Եգիպտոսը Մուհամմադ Ալիի գլխավորությամբ սկսում է օգտագործել շոգեմեքենա արդյունաբերական նպատակներով՝ տեսքտիլի, թղթի արտադրություն, երկաթի ձուլում[179]։ Տնտեսագետ պատմաբան Ժան Բատոն պնդում է, որ Եգիպտոսում գոյություն ունեցող տնտեսական պայմանները անհրաժեշտ դարձրին նավթի օգտագործումը շոգեմեքենաների համար արդեն 19-րդ դարի վերջերին[179]։

Սպորտ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Թոփքափը պալատի այգում օսմանյան ըմբշամարտ, 19-րդ դար

Օսմանյան կասյրության հիմնական սպորտաձևերն էին ըմբշամարտը, որսորդությունը, նետաձգությունը, ձիավարությունը, լողը, բազկամարտը և ձիով նիզականետությունը։ Արդեն 19-րդ դարի վերջերին արևմտյան ազդեցությամբ ֆուտբոլը տարածում գտավ Կ.Պոլսում։ Հայտնի սպորտային ակումբներն էին Բեշիքթաշի գիմնաստիկայի ակումբը (1903 թ.), Գալաթասարայի սպորտային ակումբը (1905 թ.), Ֆեներբահչեի սպորտային ակումբը (1907 թ.): Ֆուտբոլային ակումբներ ստեղծվում էին նաև այլ քաղաքներում, օրինակ Իզմիրի Թուրքական ազգային սպորտային ակումբը (1914 թ.), Քարշըքայայի և Ալթայի սպորտային ակումբները և այլն։

Պատկերասրահ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Hamish Scott (2015). The Oxford Handbook of Early Modern European History, 1350–1750: Volume II. էջ 612."The Ottoman Empire-also known in Europe as the Turkish Empire"
  2. ↑ Raphaela Lewis (1988). Everyday Life in Ottoman Turkey. Dorset Press. ISBN 978-0-88029-175-0.
  3. ↑ Godfrey Goodwin (1977). Ottoman Turkey. Scorpion Publications.
  4. ↑ Finkel, Caroline (2006). Osman's Dream: The Story of the Ottoman Empire, 1300–1923. Basic Books. էջեր 2, 7. ISBN 978-0-465-02396-7.
  5. ↑ Quataert, Donald (2005). The Ottoman Empire, 1700–1922 (2 ed.). Cambridge University Press. էջ 4. ISBN 978-0-521-83910-5.
  6. ↑ «Ottoman Empire». Oxford Islamic Studies Online. 2008 թ․ մայիսի 6. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 25-ին. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 26-ին.
  7. ↑ Hathaway, Jane (2008). The Arab Lands under Ottoman Rule, 1516–1800. Pearson Education Ltd. էջ 8. ISBN 978-0-582-41899-8. «historians of the Ottoman Empire have rejected the narrative of decline in favor of one of crisis and adaptation»
    • Tezcan, Baki (2010). The Second Ottoman Empire: Political and Social Transformation in the Early Modern Period. Cambridge University Press. էջ 9. ISBN 978-1-107-41144-9. «Ottomanist historians have produced several works in the last decades, revising the traditional understanding of this period from various angles, some of which were not even considered as topics of historical inquiry in the mid-twentieth century. Thanks to these works, the conventional narrative of Ottoman history – that in the late sixteenth century the Ottoman Empire entered a prolonged period of decline marked by steadily increasing military decay and institutional corruption – has been discarded.»
    • Woodhead, Christine (2011). «Introduction». In Christine Woodhead (ed.). The Ottoman World. էջ 5. ISBN 978-0-415-44492-7. «Ottomanist historians have largely jettisoned the notion of a post-1600 'decline'»
  8. ↑ Ágoston, Gábor (2009). «Introduction». In Ágoston, Gábor; Bruce Masters (eds.). Encyclopedia of the Ottoman Empire. էջ xxxii.
    • Faroqhi, Suraiya (1994). «Crisis and Change, 1590–1699». In İnalcık, Halil; Donald Quataert (eds.). An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300–1914. Vol. 2. Cambridge University Press. էջ 553. ISBN 0-521-57456-0. «In the past fifty years, scholars have frequently tended to view this decreasing participation of the sultan in political life as evidence for "Ottoman decadence," which supposedly began at some time during the second half of the sixteenth century. But recently, more note has been taken of the fact that the Ottoman Empire was still a formidable military and political power throughout the seventeenth century, and that noticeable though limited economic recovery followed the crisis of the years around 1600; after the crisis of the 1683–99 war, there followed a longer and more decisive economic upswing. Major evidence of decline was not visible before the second half of the eighteenth century.»
  9. ↑ 9,0 9,1 Aksan, Virginia (2007). Ottoman Wars, 1700–1860: An Empire Besieged. Pearson Education Ltd. էջեր 130–5. ISBN 978-0-582-30807-7.
  10. ↑ Quataert, Donald (1994). «The Age of Reforms, 1812–1914». In İnalcık, Halil; Donald Quataert (eds.). An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300–1914. Vol. 2. Cambridge University Press. էջ 762. ISBN 0-521-57456-0.
  11. ↑ Findley, Carter Vaughn (2010). Turkey, Islam, Nationalism and Modernity: A History, 1789–2007. New Haven: Yale University Press. էջեր 200. ISBN 978-0-300-15260-9.
  12. ↑
     • Quataert, Donald (2005). The Ottoman Empire, 1700-1922. Cambridge University Press (Kindle edition). էջ 186.
     • Schaller, Dominik J; Zimmerer, Jürgen (2008). «Late Ottoman genocides: the dissolution of the Ottoman Empire and Young Turkish population and extermination policies – introduction». Journal of Genocide Research. 10 (1): 7–14. doi:10.1080/14623520801950820. ISSN 1462-3528.
  13. ↑ Howard, Douglas A. (2016). A History of the Ottoman Empire. Cambridge University Press. էջ 318.
  14. ↑ «Ottoman banknote with Arabic script». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 28-ին. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 26-ին.
  15. ↑ Soucek, Svat (2015). Ottoman Maritime Wars, 1416–1700. Istanbul: The Isis Press. էջ 8. ISBN 978-975-428-554-3. «The scholarly community specializing in Ottoman studies has of late virtually banned the use of "Turkey", "Turks", and "Turkish" from acceptable vocabulary, declaring "Ottoman" and its expanded use mandatory and permitting its "Turkish" rival only in linguistic and philological contexts.»
  16. ↑ Moosa, Matti (1987 թ․ հոկտեմբերի 28). «Extremist Shiites: The Ghulat Sects». Syracuse University Press – via Google Books.
  17. ↑ Stavrianos, Leften Stavros (2017 թ․ հոկտեմբերի 28). «The Balkans Since 1453». Hurst – via Google Books.
  18. ↑ Vucinich, Wayne S. (1979 թ․ հունիսի 1). «The Ottoman Empire, its record and legacy». R. E. Krieger Pub. Co. – via Google Books.
  19. ↑ Kafadar, Cemal (2007). «A Rome of One's Own: Cultural Geography and Identity in the Lands of Rum». Muqarnas. 24: 11.
  20. ↑ Kermeli, Eugenia (2009). «Osman I». In Ágoston, Gábor; Bruce Masters (eds.). Encyclopedia of the Ottoman Empire. էջ 444.
  21. ↑ Lowry, Heath (2003). The Nature of the Early Ottoman State. SUNY Press. էջ 59.
  22. ↑ Finkel, Caroline (2005). Osman's Dream: The History of the Ottoman Empire. Basic Books. էջեր 5, 10. ISBN 978-0-465-00850-6.
    • Lindner, Rudi Paul (2009). «Anatolia, 1300–1451». In Kate Fleet (ed.). The Cambridge History of Turkey. Vol. 1, Byzantium to Turkey, 1071–1453. Cambridge: Cambridge University Press. էջ 104.
  23. ↑ Robert Elsie (2004). Historical Dictionary of Kosova. Scarecrow Press. էջեր 95–96. ISBN 978-0-8108-5309-6.
  24. ↑ David Nicolle (1999). Nicopolis 1396: The Last Crusade. Osprey Publishing. ISBN 978-1-85532-918-8.
  25. ↑ Gábor Ágoston; Bruce Alan Masters (2009). Encyclopedia of the Ottoman Empire. Infobase Publishing. էջ 363. ISBN 978-1-4381-1025-7.
  26. ↑ Mesut Uyar; Edward J. Erickson (2009). A Military History of the Ottomans: From Osman to Atatürk. ABC-CLIO. էջ 29. ISBN 978-0-275-98876-0.
  27. ↑ 27,0 27,1 Stone, Norman (2005). «Turkey in the Russian Mirror». In Mark Erickson, Ljubica Erickson (ed.). Russia War, Peace And Diplomacy: Essays in Honour of John Erickson. Weidenfeld & Nicolson. էջ 94. ISBN 978-0-297-84913-1. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 11-ին.
  28. ↑ Savory, R. M. (1960). «The Principal Offices of the Ṣafawid State during the Reign of Ismā'īl I (907-30/1501-24)». Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London. 23 (1): 91–105. doi:10.1017/S0041977X00149006. JSTOR 609888.
  29. ↑ Hess, Andrew C. (1973 թ․ հունվար). «The Ottoman Conquest of Egypt (1517) and the Beginning of the Sixteenth-Century World War». International Journal of Middle East Studies. 4 (1): 55–76. doi:10.1017/S0020743800027276. JSTOR 162225.
  30. ↑ «Origins of the Magyars». Hungary. Britannica Online Encyclopedia. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 26-ին.
  31. ↑ «Encyclopædia Britannica». Britannica Online Encyclopedia. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ դեկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 26-ին.
  32. ↑ Imber, Colin (2002). The Ottoman Empire, 1300–1650: The Structure of Power. Palgrave Macmillan. էջ 50. ISBN 0-333-61386-4.
  33. ↑ The Reign of Suleiman the Magnificent, 1520–1566, V.J. Parry, A History of the Ottoman Empire to 1730, ed. M.A. Cook (Cambridge University Press, 1976), 94.
  34. ↑ A Global Chronology of Conflict: From the Ancient World to the Modern Middle East, Vol. II, ed. Spencer C. Tucker, (ABC-CLIO, 2010). 516.
  35. ↑ Lokman (1588). «Battle of Mohács (1526)». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 29-ին.
  36. ↑ Imber, Colin (2002). The Ottoman Empire, 1300–1650: The Structure of Power. Palgrave Macmillan. էջ 53. ISBN 0-333-61386-4.
  37. ↑ Ágoston, Gábor (2009). «Süleyman I». In Ágoston, Gábor; Bruce Masters (eds.). Encyclopedia of the Ottoman Empire. էջ 545.
  38. ↑ Faroqhi, Suraiya (1994). «Crisis and Change, 1590–1699». In İnalcık, Halil; Donald Quataert (eds.). An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300–1914. Vol. 2. Cambridge University Press. էջեր 507–8. ISBN 0-521-57456-0.
  39. ↑ Davies, Brian L. (2007). Warfare, State and Society on the Black Sea Steppe: 1500–1700. Routledge. էջ 16. ISBN 978-0-415-23986-8. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 11-ին.
  40. ↑ Matsuki, Eizo. «The Crimean Tatars and their Russian-Captive Slaves» (PDF). Mediterranean Studies Group at Hitotsubashi University. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ հունվարի 15-ին. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 11-ին.
  41. ↑ Fernand Braudel, The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Philip II, vol. II ( University of California Press: Berkeley, 1995).Կաղապար:Page
  42. ↑ Kunt, Metin; Woodhead, Christine (1995). Süleyman the Magnificent and His Age: the Ottoman Empire in the Early Modern World. Longman. էջ 53. ISBN 978-0-582-03827-1.
  43. ↑ Itzkowitz, 1980, էջ 67
  44. ↑ Halil İnalcık (1997). An Economic And Social History of the Ottoman Empire, Vol. 1 1300–1600. Cambridge University Press. էջ 24. ISBN 978-0-521-57456-3. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 12-ին.
  45. ↑ Kinross, 1979, էջ 281
  46. ↑ Ga ́bor A ́goston, Bruce Alan Masters Encyclopedia of the Ottoman Empire pp. 23 Infobase Publishing, 1 jan. 2009 1438110251
  47. ↑ «Armenians: Past and Present in the Making of National Identity». Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 30-ին.
  48. ↑ «Genocide and the Modern Age: Etiology and Case Studies of Mass Death». Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 30-ին.
  49. ↑ Itzkowitz, 1980, էջեր 74–75
  50. ↑ Itzkowitz, 1980, էջեր 80–81
  51. ↑ Kinross, 1979, էջ 357
  52. ↑ Itzkowitz, 1980, էջ 84
  53. ↑ Itzkowitz, 1980, էջեր 83–84
  54. ↑ 54,0 54,1 Kinross, 1979, էջ 371
  55. ↑ Kinross, 1979, էջ 372
  56. ↑ Kinross, 1979, էջ 392
  57. ↑ «History». Istanbul Technical University. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 18-ին. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 6-ին.
  58. ↑ 58,0 58,1 58,2 Stone, Norman (2005). «Turkey in the Russian Mirror». In Mark Erickson, Ljubica Erickson (ed.). Russia War, Peace And Diplomacy: Essays in Honour of John Erickson. Weidenfeld & Nicolson. էջ 97. ISBN 978-0-297-84913-1. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 11-ին.
  59. ↑ 59,0 59,1 «Presentation of Katip Çelebi, Kitâb-i Cihân-nümâ li-Kâtib Çelebi». Utrecht University Library. 2009 թ․ մայիսի 5. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 12-ին. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 11-ին.
  60. ↑ Watson, William J. (1968). «Ibrahim Muteferrika and Turkish Incunabula». Journal of the American Oriental Society. 88 (3): 435. doi:10.2307/596868. JSTOR 596868.
  61. ↑ Kinross, 1979, էջ 405
  62. ↑ «Liberation, Independence And Union of Serbia And Montenegro». Serb Land of Montenegro. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 26-ին.
  63. ↑ Berend, Tibor Iván (2003). History Derailed: Central and Eastern Europe in the Long 19th Century. University of California Press. էջ 127. ISBN 978-0-520-93209-8. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 11-ին.
  64. ↑ Karsh, Effraim Islamic Imperialism A History, New Haven: Yale University Press, 2006 page 95.
  65. ↑ 65,0 65,1 65,2 65,3 65,4 Karsh, Effraim Islamic Imperialism A History, New Haven: Yale University Press, 2006 page 96.
  66. ↑ Karsh, Effraim Islamic Imperialism A History, New Haven: Yale University Press, 2006 pages 95–96.
  67. ↑ «PTT Chronology» (Turkish). PTT Genel Müdürlüğü. 2008 թ․ սեպտեմբերի 13. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 11-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  68. ↑ «History of the Turkish Postal Service». Ptt.gov.tr. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 1-ին. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 6-ին.
  69. ↑ «Beylerbeyi Palace». Istanbul City Guide. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հոկտեմբերի 10-ին. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 11-ին.
  70. ↑ «History». Türk Telekom. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ սեպտեմբերի 28-ին. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 11-ին.
  71. ↑ «Sultan Abdülmecid: İlklerin Padişahı» (Turkish) (July 2011). NTV Tarih: 49. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 12-ին. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 11-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  72. ↑ 72,0 72,1 72,2 72,3 72,4 Stone, Norman (2005). «Turkey in the Russian Mirror». In Mark Erickson, Ljubica Erickson (ed.). Russia War, Peace And Diplomacy: Essays in Honour of John Erickson. Weidenfeld & Nicolson. էջ 95. ISBN 978-0-297-84913-1. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 11-ին.
  73. ↑ «Sursock House». Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 29-ին.
  74. ↑ Rogan, Eugene (2011). The Arabs: A History. Penguin. էջ 93.
  75. ↑ V. Necla Geyikdagi (2011 թ․ մարտի 15). Foreign Investment in the Ottoman Empire: International Trade and Relations 1854–1914. I.B.Tauris. էջ 32. ISBN 978-1-84885-461-1. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 12-ին.
  76. ↑ Douglas Arthur Howard (2001). The History of Turkey. Greenwood Publishing Group. էջ 71. ISBN 978-0-313-30708-9. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 11-ին.
  77. ↑ Williams, Bryan Glynn (2000). «Hijra and forced migration from nineteenth-century Russia to the Ottoman Empire». Cahiers du Monde russe. 41 (1): 79–108. doi:10.4000/monderusse.39.
  78. ↑ Memoirs of Miliutin, "the plan of action decided upon for 1860 was to cleanse [ochistit'] the mountain zone of its indigenous population", per Richmond, W. The Northwest Caucasus: Past, Present, and Future. Routledge. 2008.
  79. ↑ Amjad M. Jaimoukha (2001). The Circassians: A Handbook. Palgrave Macmillan. ISBN 978-0-312-23994-7. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 4-ին.
  80. ↑ Charlotte Mathilde Louise Hille (2010). State building and conflict resolution in the Caucasus. BRILL. էջ 50. ISBN 978-90-04-17901-1. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 4-ին.
  81. ↑ Daniel Chirot; Clark McCauley (2010 թ․ հուլիսի 1). Why Not Kill Them All?: The Logic and Prevention of Mass Political Murder (New in Paper). Princeton University Press. էջ 23. ISBN 978-1-4008-3485-3. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 4-ին.
  82. ↑ Stone, Norman "Turkey in the Russian Mirror" pages 86–100 from Russia War, Peace and Diplomacy edited by Mark & Ljubica Erickson, Weidenfeld & Nicolson: London, 2004 page 95.
  83. ↑ Baten, Jörg (2016). A History of the Global Economy. From 1500 to the Present. Cambridge University Press. էջ 50. ISBN 9781107507180.
  84. ↑ Rogan, Eugene (2011). The Arabs: A History. Penguin. էջ 106.
  85. ↑ Jelavich, Charles; Jelavich, Barbara (1986). The Establishment of the Balkan National States, 1804–1920. էջ 139. ISBN 978-0-295-80360-9.
  86. ↑ Taylor, A.J.P. (1955). The Struggle for Mastery in Europe, 1848–1918. Oxford: Oxford University Press. էջեր 228–54. ISBN 978-0-19-822101-2.
  87. ↑ Akmeșe, Handan Nezir The Birth of Modern Turkey The Ottoman Military and the March to World I, London: I.B Tauris page 24
  88. ↑ Akçam, Taner (2006). A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility. New York: Metropolitan Books. էջ 42. ISBN 0-8050-7932-7.
  89. ↑ Kemal H Karpat (2004). Studies on Turkish politics and society: selected articles and essays. BRILL. ISBN 978-90-04-13322-8. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 24-ին.(չաշխատող հղում)
  90. ↑ «Greek and Turkish refugees and deportees 1912–1924» (PDF). NL: Universiteit Leiden: 1. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2007 թ․ հուլիսի 16-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  91. ↑ (Erickson 2013, էջ 32)
  92. ↑ Peter Balakian (2009 թ․ հոկտեմբերի 13). The Burning Tigris. HarperCollins. էջ xvii. ISBN 978-0-06-186017-1. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 8-ին.
  93. ↑ Schaller, Dominik J; Zimmerer, Jürgen (2008). «Late Ottoman genocides: the dissolution of the Ottoman Empire and Young Turkish population and extermination policies – introduction» (PDF). Journal of Genocide Research. 10 (1): 7–14. doi:10.1080/14623520801950820. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ նոյեմբերի 3-ին. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 29-ին. «The genocidal quality of the murderous campaigns against Greeks and Assyrians is obvious»
  94. ↑ Hakan Ozoglu (2011 թ․ հունիսի 24). From Caliphate to Secular State: Power Struggle in the Early Turkish Republic. ABC-CLIO. էջ 8. ISBN 978-0-313-37957-4. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 8-ին.
  95. ↑ 95,0 95,1 Naim Kapucu; Hamit Palabiyik (2008). Turkish Public Administration: From Tradition to the Modern Age. USAK Books. էջ 77. ISBN 978-605-4030-01-9. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 11-ին.
  96. ↑ Black, Antony (2001). The History of Islamic Political Thought: From the Prophet to the Present. Psychology Press. էջ 199. ISBN 978-0-415-93243-1. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 11-ին.
  97. ↑ 97,0 97,1 Lambton, Ann; Lewis, Bernard (1995). The Cambridge History of Islam: The Indian sub-continent, South-East Asia, Africa and the Muslim west. Vol. 2. Cambridge University Press. էջ 320. ISBN 978-0-521-22310-2.
  98. ↑ Lewis, Bernard (1963). Istanbul and the Civilization of the Ottoman Empire. University of Oklahoma Press. էջ 151. ISBN 978-0-8061-1060-8. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 11-ին.
  99. ↑ Karpat, Kemal H. (1973). Social Change and Politics in Turkey: A Structural-Historical Analysis. BRILL. էջ 204. ISBN 978-90-04-03817-2. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 11-ին.
  100. ↑ 100,0 100,1 100,2 Antony Black (2001), «The state of the House of Osman (devlet-ı al-ı Osman)» in The History of Islamic Political Thought: From the Prophet to the Present, p. 199
  101. ↑ Naim Kapucu; Hamit Palabiyik (2008). Turkish Public Administration: From Tradition to the Modern Age. USAK Books. էջ 78. ISBN 978-605-4030-01-9. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 12-ին.
  102. ↑ «Balancing Sharia: The Ottoman Kanun». BBC. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 5-ին.
  103. ↑ 103,0 103,1 103,2 103,3 Benton, Lauren (2001 թ․ դեկտեմբերի 3). Law and Colonial Cultures: Legal Regimes in World History, 1400–1900. Cambridge University Press. էջեր 109–110. ISBN 978-0-521-00926-3. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 11-ին.
  104. ↑ 104,0 104,1 104,2 104,3 Epstein, Lee; O'Connor, Karen; Grub, Diana. «Middle East» (PDF). Legal Traditions and Systems: an International Handbook. Greenwood Press. էջեր 223–224. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ մայիսի 25-ին.
  105. ↑ Milner, Mordaunt (1990). The Godolphin Arabian: The Story of the Matchem Line. Robert Hale Limited. էջեր 3–6. ISBN 978-0-85131-476-1.
  106. ↑ Wall, John F. Famous Running Horses: Their Forebears and Descendants. էջ 8. ISBN 978-1-163-19167-5.
  107. ↑ Murphey, Rhoads (1999). Ottoman Warfare, 1500–1700. UCL Press. էջ 10.
    • Ágoston, Gábor (2005). Guns for the Sultan: Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire. Cambridge University Press. էջեր 200–2.
  108. ↑ «Petition created for submarine name». Ellesmere Port Standard. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ ապրիլի 23-ին. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 11-ին.
  109. ↑ «Story of Turkish Aviation». Turkey in the First World War. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 6-ին.
  110. ↑ «Founding». Turkish Air Force. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հոկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 6-ին.
  111. ↑ Imber, Colin (2002). «The Ottoman Empire, 1300–1650: The Structure of Power» (PDF). էջեր 177–200. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2014 թ․ հուլիսի 26-ին.
  112. ↑ Raymond Detrez; Barbara Segaert (2008 թ․ հունվարի 1). Europe and the historical legacies in the Balkans. Peter Lang. էջ 167. ISBN 978-90-5201-374-9. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 1-ին.
  113. ↑ Naim Kapucu; Hamit Palabiyik (2008). Turkish Public Administration: From Tradition to the Modern Age. USAK Books. էջ 164. ISBN 978-605-4030-01-9. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 1-ին.
  114. ↑ Maḥmūd Yazbak (1998). Haifa in the Late Ottoman Period 1864–1914: A Muslim Town in Transition. BRILL. էջ 28. ISBN 978-90-04-11051-9. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 1-ին.
  115. ↑ Mundy, Martha; Smith, Richard Saumarez (2007 թ․ մարտի 15). Governing Property, Making the Modern State: Law, Administration and Production in Ottoman Syria. I.B.Tauris. էջ 50. ISBN 978-1-84511-291-2. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 1-ին.
  116. ↑ İnalcık, Halil (1970). «The Ottoman Economic Mind and Aspects of the Ottoman Economy». In Cook, M. A. (ed.). Studies in the Economic History of the Middle East: from the Rise of Islam to the Present Day. Oxford University Press. էջ 209. ISBN 978-0-19-713561-7.
  117. ↑ İnalcık, Halil (1970). «The Ottoman Economic Mind and Aspects of the Ottoman Economy». In Cook, M. A. (ed.). Studies in the Economic History of the Middle East: from the Rise of Islam to the Present Day. Oxford University Press. էջ 217. ISBN 978-0-19-713561-7.
  118. ↑ Darling, Linda (1996). Revenue-Raising and Legitimacy: Tax Collection and Finance Administration in the Ottoman Empire, 1560–1660. E.J. Brill. էջեր 238–9. ISBN 90-04-10289-2.
  119. ↑ İnalcık, Halil; Quataert, Donald (1971). An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300–1914. էջ 120.
  120. ↑ Donald Quataert, The Ottoman Empire 1700–1922" (2005) p 24
  121. ↑ İnalcık, Halil (1970). «The Ottoman Economic Mind and Aspects of the Ottoman Economy». In Cook, M. A. (ed.). Studies in the Economic History of the Middle East: from the Rise of Islam to the Present Day. Oxford University Press. էջ 218. ISBN 978-0-19-713561-7.
  122. ↑ Jean Batou (1991). Between Development and Underdevelopment: The Precocious Attempts at Industrialization of the Periphery, 1800-1870. Librairie Droz. էջեր 181–196. ISBN 9782600042932.
  123. ↑ Jean Batou (1991). Between Development and Underdevelopment: The Precocious Attempts at Industrialization of the Periphery, 1800-1870. Librairie Droz. էջ 189. ISBN 9782600042932.
  124. ↑ M. Shahid Alam (2016). Poverty From The Wealth of Nations: Integration and Polarization in the Global Economy since 1760. Springer Science+Business Media. էջ 33. ISBN 9780333985649.
  125. ↑ Paul Bairoch (1995). Economics and World History: Myths and Paradoxes. University of Chicago Press. էջեր 31–32. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
  126. ↑ 126,0 126,1 Kabadayı, M. Erdem (2011 թ․ հոկտեմբերի 28). «Inventory for the Ottoman Empire / Turkish Republic» (PDF). Istanbul Bilgi University. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ հոկտեմբերի 28-ին.
  127. ↑ Leila Erder and Suraiya Faroqhi (1979 թ․ հոկտեմբեր). «Population Rise and Fall in Anatolia 1550–1620». Middle Eastern Studies. 15 (3): 322–345. doi:10.1080/00263207908700415.
  128. ↑ Shaw, S. J. (1978). The Ottoman Census System and Population, 1831–1914. Cambridge University Press. էջ 325. «The Ottomans developed an efficient system for counting the empire's population in 1826, a quarter of a century after such methods were introduced in Britain, France and America.» {{cite book}}: |work= ignored (օգնություն)
  129. ↑ Quataert, 2000, էջեր 110–111
  130. ↑ Quataert, 2000, էջ 112
  131. ↑ Quataert, 2000, էջ 113
  132. ↑ 132,0 132,1 Quataert, 2000, էջ 114
  133. ↑ Pamuk, S (1991 թ․ օգոստոս). «The Ottoman Empire and the World Economy: The Nineteenth Century». International Journal of Middle East Studies. Cambridge University Press. 23 (3).
  134. ↑ Quataert, 2000, էջ 115
  135. ↑ Quataert, 2000, էջ 116
  136. ↑ McCarthy, Justin (1995). Death and exile: the ethnic cleansing of Ottoman Muslims, 1821–1922. Darwin Press. էջ [Հղում աղբյուրներին]. ISBN 978-0-87850-094-9.
  137. ↑ 137,0 137,1 Bertold Spuler (2003). Persian Historiography And Geography. Pustaka Nasional Pte Ltd. էջ 69. ISBN 978-9971-77-488-2. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 11-ին.
  138. ↑ «The Ottoman Constitution, promulgated the 7th Zilbridge, 1293 (11/23 December, 1876)». The American Journal of International Law. 2 (4): 376. 1908. JSTOR 2212668.
  139. ↑ Kemal H. Karpat (2002). Studies on Ottoman Social and Political History: Selected Articles and Essays. BRILL. էջ 266. ISBN 978-90-04-12101-0. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 11-ին.
  140. ↑ Gunduz, Sinasi Change And Essence: Dialectical Relations Between Change And Continuity in the Turkish Inrtellectual Traditions Cultural Heritage and Contemporary Change. Series IIA, Islam, V. 18, p.104-105
  141. ↑ 141,0 141,1 141,2 Içduygu, Ahmet; Toktas, Şule; Ali Soner, B. (2008 թ․ փետրվարի 1). «The politics of population in a nation-building process: emigration of non-Muslims from Turkey». Ethnic and Racial Studies. 31 (2): 358–389. doi:10.1080/01419870701491937.
  142. ↑ «Why there is more to Syria conflict than sectarianism». BBC News. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 5-ին.
  143. ↑ «Tile». Victoria & Albert Museum. 2009 թ․ օգոստոսի 25. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 26-ին.
  144. ↑ Akçam, Taner (2006). A shameful act: the Armenian genocide and the question of Turkish responsibility. New York: Metropolitan Books. էջ 24. ISBN 0-8050-7932-7.
  145. ↑ «Ottoman Empire». Encyclopædia Britannica.
  146. ↑ Sachedina, Abdulaziz Abdulhussein (2001). The Islamic Roots of Democratic Pluralism. Oxford University Press. էջեր 96–97. ISBN 0-19-513991-7. «The millet system in the Muslim world provided the pre-modern paradigm of a religiously pluralistic society by granting each religious community an official status and a substantial measure of self-government.»
  147. ↑ Philip D. Curtin, The World and the West: The European Challenge and the Overseas Response in the Age of Empire (2002), pp 173-92.
  148. ↑ Fatma Muge Gocek, Rise of the Bourgeoisie, Demise of Empire: Ottoman Westernization and Social Change (1996) pp 138-42
  149. ↑ Kemal H. Karpat, "The transformation of the Ottoman State, 1789-1908." International Journal of Middle East Studies 3#3 (1972): 243-281. online
  150. ↑ Amit Bein (2011). Ottoman Ulema, Turkish Republic: Agents of Change and Guardians of Tradition. Stanford UP. էջ 141.
  151. ↑ Karen Barkey, and George Gavrilis, "The Ottoman millet system: Non-territorial autonomy and its contemporary legacy." Ethnopolitics 15.1 (2016): 24-42.
  152. ↑ Youssef M. Choueiri, Arab Nationalism: A History: Nation and State in the Arab World (2001), pp 56-100.
  153. ↑ Gábor Ágoston and Bruce Alan Masters (2010). Encyclopedia of the Ottoman Empire. Infobase. էջ 64.
  154. ↑ Naci Yorulmaz, Arming the Sultan: German Arms Trade and Personal Diplomacy in the Ottoman Empire Before World War I (IB Tauris, 2014).
  155. ↑ Özgündenli, O. «Persian Manuscripts in Ottoman and Modern Turkish Libraries». Encyclopaedia Iranica (online ed.). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 22-ին.
  156. ↑ «Persian in service of the state: the role of Persophone historical writing in the development of an Ottoman imperial aesthetic», Studies on Persianate Societies, vol. 2, 2004, էջեր 145–63
  157. ↑ «Historiography. xi. Persian Historiography in the Ottoman Empire». Encyclopaedia Iranica. Vol. 12, fasc. 4. 2004. էջեր 403–11.
  158. ↑ Walter, F. «The Departure of Turkey from the 'Persianate' Musical Sphere». Music of the Ottoman court.
  159. ↑ Halil Inalcik. «Servile Labor in the Ottoman Empire». Michigan State University. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ սեպտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 26-ին.
  160. ↑ Fodor, Pál (2007). «Introduction». In Dávid, Géza; Pál Fodor (eds.). Ransom Slavery along the Ottoman Borders. Leiden: Brill. էջեր XII–XVII. ISBN 978-90-04-15704-0.
  161. ↑ «Islam and slavery: Sexual slavery». BBC. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 26-ին.
  162. ↑ Syed, Muzaffar Husain (2011). A Concise History of Islam. New Delhi, India: Vij Books India. էջ 97. ISBN 978-9381411094.
  163. ↑ Faroqhi, Suraiya (1998). «Migration into Eighteenth-century 'Greater Istanbul' as Reflected in the Kadi Registers of Eyüp». Turcica. Louvain: Éditions Klincksieck. 30: 165. doi:10.2143/TURC.30.0.2004296.(չաշխատող հղում)
  164. ↑ Murat Belge (2005). Osmanlı'da kurumlar ve kültür. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. էջ 389. ISBN 978-975-8998-03-6.
  165. ↑ Mignon, Laurent (2005). Neither Shiraz nor Paris : papers on modern Turkish literature. Istanbul: ISIS. էջ 20. ISBN 9754283036. «Those words could have been readily adopted by Hovsep Vartanyan (1813– 1879), the author, who preferred to remain anonymous, of The Story of Akabi (Akabi Hikyayesi), the first novel in Turkish, published with Armenian characters in the same year as Hisarian's novel.»
  166. ↑ Masters, Bruce; Ágoston, Gábor (2009). Encyclopedia of the Ottoman Empire. New York, NY: Facts On File. էջ 440. ISBN 1438110251. «Written in Turkish using the Armenian alphabet, the Akabi History (1851) by Vartan Pasha is considered by some to be the first Ottoman novel.»
  167. ↑ Pultar, Gönül (2013). Imagined identities : identity formation in the age of globalism (First ed.). [S.l.]: Syracuse University Press. էջ 329. ISBN 0815633424. «In fact, one of the first Turkish works of fiction in Western-type novel form, Akabi Hikayesi (Akabi's Story), was written in Turkish by Vartan Pasha (born Osep/Hovsep Vartanian/Vartanyan, 1813– 1879) and published in Armenian characters in 1851.»
  168. ↑ Gürçaglar, Şehnaz; Paker, Saliha; Milton, John (2015). Tradition, Tension and Translation in Turkey. John Benjamins Publishing Company. էջ 5. ISBN 90-272-6847-9. «It is interesting that the first Ottoman novel in Turkish, Akabi Hikayesi (1851, Akabi's Story), was written and published in Armenian letters (for Armenian communities who read in Turkish) by Hovsep Vartanyan (1813–1879), known as Vartan Paşa, a leading Ottoman man of letters and journalist.»
  169. ↑ Moran, Berna. Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış Vol. 1. էջ 19. ISBN 975-470-054-0.
  170. ↑ Faroqhi, Suraiya (2005). Subjects of the Sultan: culture and daily life in the Ottoman Empire (New ed.). London: I.B. Tauris. էջ 152. ISBN 1-85043-760-2.
  171. ↑ «Karagöz and Hacivat, a Turkish shadow play». All About Turkey. 2006 թ․ նոյեմբերի 20. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 20-ին.
  172. ↑ Emin Şenyer. «Karagoz, Traditional Turkish Shadow Theatre». Karagoz.net. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 11-ին.
  173. ↑ Bert Fragner, "From the Caucasus to the Roof of the World: a culinary adventure", in Sami Zubaida and Richard Tapper, A Taste of Thyme: Culinary Cultures of the Middle East, London, Prague and New York, p. 52
  174. ↑ Ágoston and Alan Masters, Gábor and Bruce (2009). Encyclopedia of the Ottoman Empire. Infobase Publishing. էջ 583. ISBN 978-1-4381-1025-7.
  175. ↑ Ragep, F. J. (2005). «Ali Qushji and Regiomontanus: eccentric transformations and Copernican Revolutions». Journal for the History of Astronomy. Science History Publications Ltd. 36 (125): 359–371. Bibcode:2005JHA....36..359R.
  176. ↑ Sevim Tekeli (1997). «Taqi al-Din». Encyclopaedia of the history of science, technology and medicine in non-western cultures. Kluwer. Bibcode:2008ehst.book.....S. ISBN 0-7923-4066-3. {{cite encyclopedia}}: |journal= ignored (օգնություն)
  177. ↑ El-Rouayheb, Khaled (2015). Islamic Intellectual History in the Seventeenth Century: Scholarly Currents in the Ottoman Empire and the Maghreb. Cambridge University Press. էջեր 18–9. ISBN 978-1-107-04296-4.
  178. ↑ Ben-Zaken, Avner (2004). «The Heavens of the Sky and the Heavens of the Heart: the Ottoman Cultural Context for the Introduction of Post-Copernican Astronomy». The British Journal for the History of Science. Cambridge University Press. 37: 1–28. doi:10.1017/S0007087403005302.
  179. ↑ 179,0 179,1 Jean Batou (1991). Between Development and Underdevelopment: The Precocious Attempts at Industrialization of the Periphery, 1800-1870. Librairie Droz. էջեր 193–196. ISBN 9782600042932.

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ընդհանուր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • The Cambridge History of Turkey
  • Volume 1: Kate Fleet ed., "Byzantium to Turkey 1071–1453." Cambridge University Press, 2009.
  • Volume 2: Suraiya N. Faroqhi and Kate Fleet eds., "The Ottoman Empire as a World Power, 1453–1603." Cambridge University Press, 2012.
  • Volume 3: Suraiya N. Faroqhi ed., "The Later Ottoman Empire, 1603–1839." Cambridge University Pres, 2006.
  • Volume 4: Reşat Kasaba ed., "Turkey in the Modern World." Cambridge University Press, 2008.

Վաղ շրջան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռազմական

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Ágoston, Gábor (2014). «Firearms and Military Adaptation: The Ottomans and the European Military Revolution, 1450–1800». Journal of World History. 25: 85–124.
  • Aksan, Virginia (2007). Ottoman Wars, 1700–1860: An Empire Besieged. Pearson Education Limited. ISBN 978-0-582-30807-7.
  • Rhoads, Murphey (1999). Ottoman Warfare, 1500–1700. Rutgers University Press. ISBN 1-85728-389-9.
  • Soucek, Svat (2015). Ottoman Maritime Wars, 1416–1700. Istanbul: The Isis Press. ISBN 978-975-428-554-3.

Զանազան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Baram, Uzi and Lynda Carroll, editors. A Historical Archaeology of the Ottoman Empire: Breaking New Ground (Plenum/Kluwer Academic Press, 2000)
  • Barkey, Karen. Empire of Difference: The Ottomans in Comparative Perspective. (2008) 357pp Amazon.com, excerpt and text search
  • Davison, Roderic H. Reform in the Ottoman Empire, 1856–1876 (New York: Gordian Press, 1973)
  • Deringil, Selim. The well-protected domains: ideology and the legitimation of power in the Ottoman Empire, 1876–1909 (London: IB Tauris, 1998)
  • Findley, Carter V. Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire: The Sublime Porte, 1789–1922 (Princeton University Press, 1980)
  • Faroqhi, Suraiya. The Ottoman Empire: A Short History (2009) 196pp
  • McMeekin, Sean. The Berlin-Baghdad Express: The Ottoman Empire and Germany's Bid for World Power (2010)
  • Nicolle, David. Armies of the Ottoman Turks 1300–1774 (Osprey Publishing, 1983)
  • Palmer, Alan. The Decline and Fall of the Ottoman Empire. (New York: Barnes and Noble, 1992) 306 p., maps. 0-87131-754-0
  • Pamuk, Sevket. A Monetary History of the Ottoman Empire (1999). pp. 276
  • Somel, Selcuk Aksin. Historical Dictionary of the Ottoman Empire (2003). pp. 399
  • Stone, Norman "Turkey in the Russian Mirror" pages 86–100 from Russia War, Peace and Diplomacy edited by Mark & Ljubica Erickson, Weidenfeld & Nicolson: London, 2004 0-297-84913-1.
  • Uyar, Mesut; Erickson, Edward (2009). A Military History of the Ottomans: From Osman to Atatürk. ISBN 978-0-275-98876-0.

Պատմագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Hartmann, Daniel Andreas. "Neo-Ottomanism: The Emergence and Utility of a New Narrative on Politics, Religion, Society, and History in Turkey" (PhD Dissertation, Central European University, 2013) online Արխիվացված 2022-05-14 Wayback Machine.
  • Lieven, Dominic. Empire: The Russian empire and its rivals (Yale UP, 2002), comparisons with Russian, British, & Habsburg empires. excerpt
  • Mikhail, Alan; Philliou, Christine M. "The Ottoman Empire and the Imperial Turn," Comparative Studies in Society & History (2012) 54#4 pp 721–745. Comparing the Ottomans to other empires opens new insights about the dynamics of imperial rule, periodization, and political transformation
  • Olson, Robert, "Ottoman Empire" in Kelly Boyd, ed (1999). Encyclopedia of Historians and Historical Writing vol 2. Taylor & Francis. էջեր 892–6. ISBN 9781884964336. {{cite book}}: |author= has generic name (օգնություն)
  • Quataert, Donald. "Ottoman History Writing and Changing Attitudes towards the Notion of 'Decline.'" History Compass 1 (2003): 1–9.

Public Domain This article incorporates text from a publication now in the public domain: Chisholm, Hugh, ed. (1911). Encyclopædia Britannica (անգլերեն) (11th ed.). Cambridge University Press. {{cite encyclopedia}}: Missing or empty |title= (օգնություն)

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Օսմանյան կայսրություն» հոդվածին։
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Օսմանյան_կայսրություն&oldid=10097423» էջից