Ռուսաստան

Ռուսաստանի Դաշնություն Российская Федерация
Դրոշ Զինանշան
Ազգային օրհներգ՝ «Государственный гимн России» Ռուսաստանի ազգային օրհներգ  (տառադարձությամբ՝) Գասուդարստվեննիյ գիմն Ռասիսկըյ Ֆեդերացիյի
Ռուսաստանի դիրքը Ռուսաստանի Դաշնության տեղագրություն
Մայրաքաղաք և ամենամեծ քաղաք		Մոսկվա
Պետական լեզուներ		ռուսերեն
Էթնիկ խմբեր		71.7%՝ ռուսներ 3.2%՝ թաթարներ 1.1%՝ բաշկիրներ 1.1%՝ չեչեններ 11.3%` այլ 11.6%՝ չհրապարակված
Կառավարում		Կիսանախագահական դաշնային հանրապետություն
-	Նախագահ	Վլադիմիր Պուտին
-	Վարչապետ	Միխայիլ Միշուստին
Կազմավորում
-	Կիևյան Ռուսիա	882
-	Մոսկվայի մեծ իշխանություն	1283
-	Ռուսական թագավորություն	հունվարի 16, 1547
-	Ռուսական կայսրություն	հոկտեմբերի 22, 1721
-	Ռուսաստանի հանրապետություն	սեպտեմբերի 14, 1917
-	Ռուսաստանի ԽՖՍՀ	նոյեմբերի 7, 1917
-	Խորհրդային Միություն	դեկտեմբերի 30, 1922
-	Ռուսաստանի Դաշնություն	դեկտեմբերի 25, 1991
Տարածք
-	Ընդհանուր	16,376,870 կմ²  (1-ին[2])
-	Ջրային (%)	13 (այդ թվում ճահիճները)
Բնակչություն
-	2022 նախահաշիվը	▲ 152,157,123 (2022-ի մարդահամար) (ներառյալ՝ Ղրիմը) ▲ 147,152,123 (առանց Ղրիմ)
-	Խտություն	8.3 /կմ² (209-րդ) 21.8 /մղոն²
ՀՆԱ (ԳՀ)		2021 գնահատում
-	Ընդհանուր	$4.323 տրիլիոն (4-րդ)
-	Մեկ շնչի հաշվով	$30,040 (49-րդ)
ՀՆԱ (անվանական)		2019 գնահատում
-	Ընդհանուր	$1.754 տրիլիոն (12-րդ)
-	Մեկ շնչի հաշվով	$12,191 (67-րդ)
Ջինի (2015)		37.7 (98)
ՄՆԶԻ (2017)		0.816 (49-րդ)
Արժույթ		Ռուբլի (RUB)
Ժամային գոտի		(ՀԿԺ+2 to +12)
-	Ամռանը (DST)	(ՀԿԺ+3 to +13)
Ազգային դոմեն		.ru, .su, .рф
Հեռախոսային կոդ		+7

Ռուսաստան (ռուս.՝ Россия), պաշտոնական անվանումը՝ Ռուսաստանի Դաշնություն (ռուս.՝ Российская Федерация), միջմայրցամաքային պետություն Եվրասիայի հյուսիսարևմտյան հատվածում։ Տարածքի հիմնական մասը գտնվում է Հյուսիսային Ասիայում, իսկ մի մասը՝ Եվրոպայի արևելքում։ Ռուսաստանն աշխարհի խոշորագույն պետությունն է և զբաղեցնում է երկրագնդի ցամաքային տարածքի 1/8-ը՝ ներառելով տասնմեկ ժամային գոտիներ։ Բնակչության թվով 9-րդն է աշխարհում․ ըստ 2024 թվականի տվյալների՝ Ռուսաստանի բնակչության թիվը կազմում է ավելի քան 152 մլն մարդ։ Երկրի ազգաբնակչության 77 %-ը կենտրոնացված է արևմուտքում՝ եվրոպական հատվածում, որտեղ էլ տեղակայված է մայրաքաղաք Մոսկվան։ Վերջինս համարվում է Եվրոպայի խոշորագույն քաղաքը, ինչպես նաև խոշորագույններից մեկն ամբողջ աշխարհում։ Ռուսաստանի նշանավոր քաղաքների թվում են նաև Սանկտ Պետերբուրգը, Նովոսիբիրսկը, Եկատերինբուրգը և Նիժնի Նովգորոդը։ Պետական լեզուն ռուսերենն է, հիմնական բնակիչները՝ ռուսները։ Խոշոր ազգային փոքրամասնություններն են թաթարները, ուկրաինացիները, բաշկիրները, հայերը, չուվաշները, չեչենները և այլն։

Ռուսաստանի Դաշնությունը սահմանակցում է տասնութ պետությունների՝ այդ չափանիշով ևս զբաղեցնելով առաջին տեղը։ Մասնավորապես՝ ցամաքային սահման ունի Նորվեգիայի, Ֆինլանդիայի, Էստոնիայի, Լատվիայի, Լիտվայի, Լեհաստանի (Կալինինգրադի երկրամասով), Բելառուսի, Ուկրաինայի, Վրաստանի, Ադրբեջանի, Ղազախստանի, Չինաստանի, Մոնղոլիայի և Հյուսիսային Կորեայի հետ։ Օխոտի ծովով սահմանակցում է Ճապոնիային, իսկ Բերինգի նեղուցով՝ ԱՄՆ-ի Ալյասկա նահանգին։ Որպես իրեն սահմանակից երկիր Ռուսաստանը ճանաչում է նաև Վրաստանի մաս համարվող Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի Հանրապետություններին, որոնք անկախություն են ստացել 2008 թվականի ռուս-վրացական պատերազմի արդյունքում, սակայն մինչ օրս միջազգային ճանաչում չունեն։

Մերօրյա ռուսների նախահայրերի՝ արևելյան սլավոնների գաղթը դեպի Եվրոպա տեղի է ունցել 3-8-րդ դարերում։ 9-րդ դարում հիմնադրվել է Կիևյան Ռուսիան, որի Ռյուրիկովիչ արքա Վլադիմիրը 988 թվականին ընդունել է ուղղափառ քրիստոնեություն։ Ռուսիայում մոնղոլական տիրապետության ավարտից հետո ստեղծվել է Մոսկվայի մեծ իշխանությունը, որը Իվան IV Ահեղ արքայի ջանքերով դարձել է կենտրոնացված ռուսական պետություն։ Միապետությունը Ռուսաստանում պահպանվել է մինչև 1917 թվականի մարտը, երբ պատմության ասպարեզ է դուրս եկել Ռուսաստանի հանրապետությունը, որը վերահսկում էր նախկին Ռուսական կայսրության տարածքը։ Հոկտեմբերյան և փետրվարյան հեղափոխությունների արդյունքում ստեղծվել է Խորհրդային Միությունը, որն առաջին սոցիալիստական պետությունն էր աշխարհում։ Հետագայում խորհրդային բանակը հաղթանակել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի վերջին վճռորոշ ճակատամարտում՝ ազդարարելով Գերմանիայի կապիտուլյացիան։ Ներկայիս Ռուսաստանը դաշնային կառուցվածքով կիսանախագահական հանրապետություն է, որը համարվում է ԽՍՀՄ իրավահաջորդը։ 20-րդ դարավերջից Ռուսաստանի քաղաքական համակարգում գերիշխում է Վլադիմիր Պուտինի վարչակարգը, որի օրոք երկիրն ապրում է ժողովրդավարական հետընթաց և ավտորիտարիզմի վերելք։ Վերջին տասնամյակներում Ռուսաստանը ռազմական ներգրավվածություն է ունեցել նախկին ԽՍՀՄ տարածքում ընթացող շարք հակամարտություններում, ներառյալ՝ 2008 թվականի ռուս-վրացական պատերազմը, 2014 թվականի Ղրիմի բռնակցումը, ինչպես նաև արևելյան Ուկրաինայի չորս այլ շրջանների անեքսիան 2022 թվականից ընթացող ներխուժման շրջանակներում։

Միջազգային վարկանշային աղյուսակներում Ռուսաստանը զբաղեցնում է ստորին հորիզոնականներ ժողովրդավարության, մարդու իրավունքների և մամուլի ազատության ցուցանիշներով․ բնութագրական է կոռուպցիայի բարձր մակարդակը։ Ռուսաստանն աշխարհի տասներկուերորդ խոշորագույն տնտեսությունն ունեցող երկիրն է, իսկ ըստ ՀՆԱ-ի ցուցանիշի՝ վեցերորդը։ Հանքային և էներգետիկ հսկայածավալ ռեսուրսների պաշարներով այս երկիրը խոշորագույնն է աշխարհում և համարվում է նավթի և բնական գազի առաջատար արտադրողներից մեկը։ Ռուսաստանի Դաշնությունը համաշխարհային հինգ միջուկային տերություններից է, որը տարածաշրջանային ուժ լինելուց բացի նաև պոտենցիալ գերտերություն է։ Ներկայումս ԱՄՆ-ի հետ սառը պատերազմը, որը մեծապես բնութագրվում է սպառազինության մրցավազքով, էլ ավելի է ընդգծում Ռուսաստանի ազդեցությունը տարբեր տարածաշրջաններում։

Դաշնությունն անդամակցում է այնպիսի միջազգային կազմակերպությունների, ինչպիսիք են ՄԱԿ-ը, Շանհայի համագործակցության կազմակերպությունը, մեծ քսանյակը, Եվրոպայի խորհուրդը, Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության կազմակերպությունը, ԱՀԿ-ը և այլն։ ՌԴ նախաձեռնությամբ ստեղծված կազմակերպություններից նշանավոր են Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպությունն ու ԵՏՄ-ն

Անվանում

«Ռուսաստան» երկրանվանումը ծագում է արևելյան սլավոններից ամենահայտնի ժողովրդի՝ ռուսների անունից։ Որպես պետական-պաշտոնական անվանում սկսել է շրջանառվել ավելի ուշ շրջանում։ Կա տարբերակ, որ Կիևյան Ռուսիա անվանումը գալիս է ռուս կոչվող մարդկանց անունից, որը սկանդինավյան ժողովուրդներից՝ շվեդների ցեղախմբերից մեկն է, և ոչ թե տարածաշրջանի բնիկ ռուս ժողովրդի։ Այս բացատրությունը պատաճառաբանվում է նրանով, որ Ռուսաստանն իշխած առաջին արքայատոհմը՝ Ռյուրիկովիչների դինաստիան, ուներ շվեդական ծագում։ Առաջին անգամ «Ռոսիա» տերմինը (հունարեն՝ Ρωσία) հանդիպում է բյուզանդական կայսր, Հայկական կամ Մակեդոնական արքայատոհմի ներկայացուցիչ Կոստանդին VII Ծիրանածինի «Արարողակարգերի մասին» և «Կայսրության ղեկավարման մասին» աշխատություններում՝ որպես Ռուսաստանի հունական անվանում։ Հետագայում «Ռոսիա» (հին ռուսական տարեգրության մեջ «Россія» կամ «Россіа») տերմինով կոչվում է Կիևյան Ռուսիայից հյուիսիս-արևմուտք ընկած տարածքները, որոնք չեն մտել Լեհաստանի և Լիտվական մեծ իշխանության կազմի մեջ, և միացվել էր Ռուսաստանին Մոսկվայի մեծ իշխանության օրոք։ Ռուսաստանի հունական անվանումը օգտագործվում է մինչև Իվան III իշխանի կառավարման տարիները (1462–1505), իսկ որպես պաշտոնական տերմին «Россия» (Ռուսաստան) է սկսում կոչվել Իվան IV Ահեղ-ի (1533–1584) թագադրոումից՝ 1547 թվականից ի վեր։ Արևմտյան Եվրոպայում 16-17-րդ դարերում լատինականացված հունական անվան՝ «Russia»-ին զուգահեռ օգտագործվում է նաև «Մոսկովիա»-ն։ Լատինական տարբերակը հնչում էր որպես «Ruthenia»՝ Ռուտենիա։

Պատմություն

Հիմնական հոդված՝ Ռուսաստանի պատմություն

Վաղ շրջանի պատմություն

Հիմնական հոդվածներ՝ Սկյութական պետություն և Արևելյան սլավոններ

Ռուսաստանի ներկայիս տարածքում մարդիկ բնակություն են հաստատել շուրջ 700 հազար տարի առաջ, և դրա հետքերը հայտնաբերվել են Հյուսիսային Կովկասում ու Մերձկուբանում, ուր մարդիկ հաստատվել են Հարավային Կովկասից՝ Հայկական լեռնաշխարհի տարածքից։ Անտիկ ժամանակաշրջանում Պոնտոկասպյան երկրամասում և հարակից շրջաններում ձգվում էր ընդարձակ Սկյութների թագավորությունը, որը զբաղեցնում էր մերօրյա Ռուսաստանի տարածքի մի մասը։ Հնագույն աղբյուրները հավաստում են այն մասին, որ հին հույները բազմաթիվ գաղութներ են ստեղծել այս տարածաշրջանում։ Խոսվում է նաև այն մասին, որ նշանավոր գաղութարար Պիթեասը հասել է մինչև Բալթիկ ծովի ավազան՝ ժամանակակից Կալինինգրադի երկրամաս։ Ավելի ուշ հռոմեացիները հաստատվել են Կասպից ծովի արևմտյան հատվածում, որտեղով էլ վերջիններիս ստեղծած աշխարհակալությունը ծավալվում էր դեպի արևելք։ 3-4-րդ դարերում գոթերի Ֆիլիմեր արքան հարավային Ռուսաստանում ստեղծում է Օյում պետությունը, որը, սակայն, կարճ ժամանակ անց նվաճվում է հոների կողմից։ 3-6-րդ դարերում այս տարածաշրջանում աչքի էր ընկնում նաև Բոսֆորի թագավորությունը, որն իր բնույթով հելլենիստական պետություն էր և միավորում էր Սև ծովի ափին ընկած հունական գաղութները։ Իր գոյության ընթացքում Բոսֆորի արքաները քանիցս առճակատվել են երկրի արևելյան հողերն ասպատակող քոչվոր ցեղերի՝ հոների և ավարների հետ։ 10-րդ դարում Վոլգայի ավազանից մինչև Կասպից և Սև ծովեր ընկած ընդարձակ տափաստաններում հիշատակվում են թյուրքական ծագմամբ խազարները, ովքեր 650 թվականին միավորվելով ստեղծում են Խազարական խաքանությունը։ 7-րդ դարի երկրորդ կեսին խազարներն իրենց են ենթարկում մերձազովյան բուլղարների մի մասին, ինչպես նաև Դաղստանում գտնվող սավիրների ու հոների թագավորություններին։ Ներկայիս ռուսների նախնինները համարվում են արևելասլավոնական վաչկոտուն ցեղերը, ովքեր սկզբնապես բնակվել են Պինսկի ճահճուտների հարակից շրջաններում։ Այս ժամանակաշրջանում սլավոնների գաղթը դեպի արևմտյան Ռուսիա տեղի է ունեցել երկու հիմնական ուղղություններով․ մի մասը շարժվում էր դեպի Կիև, իսկ մյուս մասը՝ Պոլոցկ, Նովգորոդ և Ռոստով։ 7-րդ դարից ի վեր արևելյան սլավոնները կազմել են Արևմտյան Ռուսաստանի բնակչության զգալի մասը և ժամանակի ընթացքում ձուլվել տեղի ուգրո-ֆիննական ժողովուրդներին։

Կիևյան Ռուսիա

Հիմնական հոդվածներ՝ Կիևյան Ռուսիա, Ռյուրիկովիչների արքայատոհմ, և Քրիստոնեության ընդունումը Ռուսաստանում

Վիկտոր Վասնեցով. «Դյուցազունները»։ Նկարում պատկերված են բիլինաների հերոսներ Իլյա Մուրոմեցը, Ալյոշա Պոպովիչը և Դոբրինյա Նիկիտիչը։

Կյուրեղ և Մեթոդիոս՝ ռուս ուղղափառ եկեղեցու սրբեր, ազգությամբ՝ բյուզանդացի։ Ի սկզբանե եղել են քրիստոնեության քարոզիչներ, սակայն հետագայում ստեղծել են նաև սլավոնական գրերը։

9-րդ դարում արևելասլավոնական առաջին պետության ստեղծումը համընկնում է վարյագների արշավանքի հետ։ Վարյագները բալթիկ ծագմամբ ժողովուրդներ էին, ովքեր երբեմն ասոցացվում են վիկինգների հետ։ Վերջիններս 9-11-րդ դարերում Արևելյան Եվրոպայի գետերով արշավում էին ներկայիս Ուկրաինայի և Բելառուսի տարածք՝ նպատակ ունենալով դուրս գալ Սև և Կասպից ծով։ Ըստ հին ռուսական տարեգրության՝ Ռյուրիկ անունով մի վարյագ 862-ին դառնում է Նովգորոդի կառավարիչը։ 882 թվականին նրա իրավահաջորդ Օլեգը արշավում է հարավ և խազարներից նվաճում Կիևը։ Հետագա տարիներին Օլեգ Մարգարեն, Իգոր Ռյուրիկովիչը և Սվյատոսլավ Իգորևիչը կարողանում են Կիևյան Ռուսիայի իշխանության ներքո միավորել տեղի բոլոր արևելասլավոնական ցեղերին և ապա նպաստել Խազարական խաքանության կործանմանը։ Ամրապնդելով երկրի սահմանները՝ ռուսները ձեռնամուխ են լինում դեպի Բյուզանդիա և Պարսկաստան արշավանքների կազմակերպման։ 10-11-րդ դարերում Կիևյան Ռուսիան դառնում է Եվրոպայի ամենախոշոր և բարգավաճ երկրներից մեկը։ 978 թվականին իշխանության գլուխ անցնում է Վլադիմիրը, ով հետագայում հորջորջվում է «Մեծ» պատվանունով։ Վլադիմիր Մեծի կառավարման տարիներին Ռուսիան 988 թվականին ընդունում է քրիստոնեությունը։ Հայտնի է, որ առաջին եպիսկոպոսարանները ստեղծվում են Կիևում և ապա Նովգորոդում։

Վիկտոր Վասնեցով․ «Վլադիմիր իշխանի մկրտությունը»։ Նկարում պատկերված է Վլադիմիր Մեծի օծումը Փոտ պատրիարքի կողմից։

Որոշ տարածքներում քրիստոնեությունը ընդունվում էր ստիպողաբար, որի ընթացքում վերացվում էին հեթանոսական կուռքային կառույցները, իսկ ընդդիմացողները ճնշումների էին ենթարկվում։ Վլադիմիրին հաջորդում է Յարոսլավը, որի օրոք Կիևյան Ռուսիան հասնում է իր հզորության գագաթնակետին։ Յարոսլավ Իմաստունի օրոք կազմվում է ռուսական իրավունքի առաջին հայտնի օրենքների ժողովածուն, որը պատմությանը հայտնի է դառնում «Ռուսկայա պրավդա» անվանմամբ։ 11-12-րդ դարը Ռուսիայի պատմության մեջ նշանավորվում է քոչվոր թյուրքական ցեղերի շարունակական հարձակումներով, որի արդյունքում տեղի սլավոնական բնակչությունը զանգվածային կերպով գաղթում է հյուսիսային ավելի ապահով շրջաններ։ Յարոսլավի օրոք Կիևյան Ռուսիայի բանակը 1030-1040 թվականներին արշավում է Լեհաստանում բնակվող լիտվական ցեղերի դեմ, իսկ 1036-ին ջախջախում պեչենեգներին։ Ռուս շատ պատմիչներ Վլադիմիրի և Յարոսլավի կառավարման տարիները համարում են Ռուսաստանի պատմության ոսկեդարը։ 12-րդ դարում Կիևյան Ռուսիան տրոհվում է մի քանի խոշոր իշխանությունների և կորցնում երբեմնի հզորությունը։ 1236 թվականին սկսվում է թաթար-մոնղոլների արշավանքը դեպի Ռուսիա։ Ռուսները կազմակերպված դիմադրություն են ցույց տալիս հրոսակախմբերին, սակայն ի վերջո անձնատուր են լինում քանակապես մի քանի անգամ գերազանցող թշնամուն։ Գրեթե նույն ժամանակ Ռուսիան հարձակման է ենթարկվում արևմուտքից․ 1240 թվականին հյուսիսից երկիր են ներխուժում շվեդական զորքերը, իսկ 1242 թվականին՝ գերմանացի ասպետները։ Վերջիններիս դեմ պայքարում Ալեքսանդր Նևսկու ղեկավարած ռուսական դրուժինաները հաղթանակում են, սակայն չեն կարողանում պահել երկրի անկախությունը և հայտնվում են մոնղոլական լծի տակ։

Մոսկվայի մեծ իշխանություն

Հիմնական հոդվածներ՝ Մոսկվայի մեծ իշխանություն, Ռուսիայի պայքարն ընդդեմ մոնղոլական տիրապետության, և Կուլիկովոյի ճակատամարտ

Մոսկվայի իշխան Դմիտրի Իվանովիչ Դոնսկոյը Կուլիկովոյի ճակատամարտից առաջ օրհնություն է ստանում ռուսիո պատրիարքից։

14-րդ դարի վերջին ռուսները դառնում են աշխարհի պատմության ամենաընդարձակ պետության՝ Մոնղոլական կայսրության կործանման պատճառը։ Մոնղոլական լծի տակ գտնվող ռուսները թաթարների անտարբերության պայմաններում 1263 թվականին ստեղծում են Մոսկվայի իշխանությունը, որը սկսում է իր ազդեցությունը հաստատել Ռուսաստանի կենտրոնական շրջաններում՝ աստիճանաբար դառնալով մի պետություն, որը պետք է ստանձներ ռուսական հողերի միավորման և ընդլայնման գործընթացները։ Ռուսական հողերի վրա իշխող Մոսկվայի ամենահզոր մրցակիցը՝ Նովգորոդի հանրապետությունը, բարգավաճել էր որպես մորթյա առևտրի կենտրոն և հանդիսանում էր Հանզայական միության արևելյան նավահանգիստը։

Ռուսական բանակի կորիզն էին կազմում ստրելեցները, որոնք ստեղծվել են պիշչալնիկների (երկարափող հրացանավորներ) ջոկատների հիման վրա։

Մոնղոլական լծի դեմ պայքարի գլխավոր առաջամարտիկն էր Դմիտրի Դոնսկոյը, որի անվան հետ էլ կապված է Մոսկվայի առաջին քարակերտ կրեմլի կառուցումը։ 1375 թվականիին Դմիտրին Տվերի իշխանին ստիպում է ճանաչել իր ավագությունը և միություն կազմում ընդդեմ Ոսկե Հորդայի։ 1376 թվականին վերջինս իր ազդեցությանն է ենթարկում Կամավոլգյան Բուլղարիան և ամրացնում իշխանապետության սահմանները։ Մոնղոլական լուծը քայքայել էր երկրի տնտեսությունը՝ կասեցնելով սոցիալական, տնտեսական և մշակութային զարգացումը։ Երկրի տնտեսությունը փլուզվել էր մոնղոլների շարունակական թալանի հետևանքով։ Գյուղատնտեսությանը մեծ վնաս է հասցնում նաև փոքր սառցե դարաշրջանի սկիզբը։ 14-րդ դարավեջին Ռուսիայում վերստին ահագնանում է հակամոնղոլական շարժումը, որը կարճ ժամանակում վերածվում է ազգային-ազատագրական պայքարի։ 1380 թվականին տեղի է ունենում Կուլիկովոյի վճռորոշ ճակատամարտը, որտեղ Դմիտրի Դոնսկոյի գլխավորած ռուսական դրուժինան կարողանում է ծանր պարտության մատնել թաթարական հորդաներին և վտարել երկրի տարածքից։ Մոնղոլական տիրապետության վերացումից հետո Մոսկվայի իշխանությունը սկսում է նախկին մրցակիցների՝ Տվերի և Նովգորոդի հպատակեցումն ու միավորումը մեկ ընդհանուր ռուսական պետության կազմի մեջ։ Մոնղոլ-թաթարների դեմ հաղթանակից հետո Մոսկվայի իշխան Դմիտրի Դոնսկոյը ավելի է ամրապնդում Մոսկվայի գերիշխող դիրքը։ Նա առանց Ոսկե հորդայի խաների համաձայնության Մոսկվայի մեծ իշխանության կառավարումը հանձնում է իր որդուն՝ Վասիլի Դմիտրիևիչին։ Վերջինիս կառավարման տարիներին ևս իշխանապետության տարածքն ընդարձակվում է դեպի հարավ և արևելք։ Մոսկվայի մեծ իշխանությունն իր հզորության գագաթնակետին հասնում է Իվան III Վասիլևիչի կառավարման տարիներին։ Նա 1480 թվականին վերջնականապես թոթափում է թաթար-մոնղոլական լուծը՝ գրավելով վերջին թաթարական հենակետերը Ռուսիայի տարածքում։ Վերջինս նաև պատերազմում է Ռեչ Պոսպոլիտայի լեհ-լիտվական պետության դեմ և նվաճում Ուկրաինայի տարածքը։ Այս ամենից հետո Իվանը ստանում է «Համայն Ռուսիայի մեծ իշխան» անվանումը, հետագայում որի հիմքի վրա էլ ստեղծվում է ռուսական ցարի տիտղոսը։ Գահի ժառանգության շուրջ սկսված պայքարի արդյունքում 1502 թվականին Իվան III-ն գահը կտակում է իր երկրորդ կնոջից՝ Բյուզանդիայի կայսերական գահաժառանգ Սոփիա Պալեոլոգոս իշխանուհուց ծնված ավագ որդուն՝ Վասիլիին։ 1453 թվականին օսմանյան թուրքերի կողմից Կոստանդնուպոլսի նվաճումից և Արևելյան Հռոմեական կայսրության անկումից հետո Մոսկվան հավակնում էր դառնալ այսպես կոչված Երրորդ Հռոմը։

Ցարական Ռուսաստան

Հիմնական հոդված՝ Ռուսական թագավորություն

Միխայիլ Ֆեոդորովիչ Ռոմանով՝ Ռոմանովների դինաստայի առաջին ներկայացուցիչը։Լեհ ինտերվենտներին Մոսկվայից վտարելուց հետո, 1613 թվականի փետրվարին Զեմստվային ժողովում ընտրվել է համայն ռուսիո ցար։

Զարգացնելով Երրորդ Հռոմի ստեղծման գաղափարը՝ Վասիլիի որդի Իվան IV Ահեղը 1547 թվականին պաշտոնապես օծվում է Ռուսաստանի առաջին ցար (համահունչ է Հռոմի կայսեր տիտղոսին)։ Պետական կառավարմանը նրա գործուն մասնակցությունն սկսվում է այսպես կոչված ընտրյալ ռադայի ստեղծմամբ։ Ինքնակալական իշխանությունն ամրապնդելու և ուժեղ կենտրոնացված պետություն ստեղծելու նպատակով Իվան Ահեղը բարեփոխումներ է կատարում կենտրոնական ու տեղական կառավարման, իրավունքի, բանակի և այլ ոլորտներում։ 1550-ին Իվանը հրապարակում է Ցարական Ռուսաստանի օրենքների ժողովածուն՝ «Դատաստանագիրք» անվանմամբ։ Իվան IV-ի կառավարման տարիներին ռուսական պետության տարածքը գրեթե կրկնապատկում է․ վերջինս Ռուսաստանին է միացնում իր տիրակալությունից արևելք ընկած մոնղոլական պետությունները՝ Կազանի, Աստրախանի, ինչպես նաև Սիբիրի թաթարական խանությունները։ Արդյունքում՝ 16-րդ դարավերջին Ռուսաստանը վերածվում է բազմազգ և բազմամշակութային միապետության։

Իվան Ահեղը Ռուսաստանի առաջին ցարն է, ականավոր պետական գործիչ, ռուսական կենտրոնացված պետության հիմնադիրը։

Խանությունների անեքսիայից հետո Բալթիկ ծովի ավազանին տիրանալու նպատակով Իվան IV-ը պատերազմ է սկսում Լեհաստանի, Լիտվայի, Նորվեգիայի և Դանիայի կազմած ռազմական դաշինքի դեմ։ Լիվոնյան երկարատև և հյուծիչ պատերազմում ռուսները պարտվում են, իսկ Իվանը կարողանում է պահպանել միայն Նևայի գետաբերանը։ Պատերազմից ուշքի չեկած ռուսական բանակի համար շուտով նոր խնդիրներ են ծառանում երկրի հարավում, որտեղ Ոսկե հորդայից նոր անջատված Ղրիմի խանության թաթարական խառնիճաղանջ բանակը ներխուժել էր կենտրոնական Ռուսաստան։ Օսմանյան կայսրության զինակցությունը վայելող ղրիմյան թաթարները 1571 թվականին հասնում են Մոսկվա և հրկիզում քաղաքը։ Հաջորդ տարում ռուսական բանակը կարողանում է բարեհաջող կերպով հակահարված հասցնել Ղրիմի խանությանը՝ ջախջախելով Մոլոդոյի ճակատամարտում։ Բոյարաիշխանական ընդդիմությանը վերացնելու և ինքնակալությունն ամրապնդելու նպատակով 1565–1572 թվականներին Իվան ցարը ապավինում է այսպես կոչված օպրիչնինայի քաղաքականությանը, որը ծայրահեղ դաժան միջոցառումների համակարգն էլ ավելի է վատթարացնում Ռուսաստանի տնտեսական ու քաղաքական դրությունը։ Աշխարհաքաղաքական նման պայմաններում 17-րդ դարի սկզբին Ռուսաստանում բռնկվում է գյուղացիական պատերազմն, որն էլ որպես շարժառիթ օգտագործելով 1604 թվականին Ռուսաստան են ներխուժում լեհ-շվեդական միացյած զորքերը։ Արդյունքում՝ լեհերն առանց որևէ դիմադրության հանդիպելու նվաճում են թագավորանիստ Մոսկվան։ Ռուսները Մոսկվան զավթիչներից կարողանում են ազատագրել միայն 1612 թվականին, երբ Կուզմա Մինինի ու Դմիտրի Պոժարսկու գլխավորած ժողովրդական աշխարհազորը պարտության է մատնում լեհական կանոնավոր բանակին։ Այնուամենայնիվ, երկրի արևմտյան և հյուսիսարևմտյան որոշ տարածքներ շարունակում էին մնալ Ռեչ Պոսպոլիտայի և Շվեդիայի տիրապետության տակ։ Ռոմանովների վերջին գահակալ Ֆեոդոր Իվանովիչի անժառանգ մահվանից հետո 1613 թվականին Ռուսաստանում հաստատվում է Ռոմանովների դինաստիան։

17-րդ դարում Ռուսաստանը թևակոխում է պատմության նոր շրջան, որը բնութագրվում է բուրժուական հարաբերությունների և ազգային կապերի աստիճանական ձևավորմամբ։ Ընդլայնվում է ժողովրդական զանգվածների վերաբնակեցումը պետության հարավային և արևելյան շրջաններում, որի արդյունքում ակտիվորեն յուրացվում է Սիբիրը։ Ռուս երկրագնացները հասնում են մինչև Խաղաղ օվկիանոսի ափերը։ Ռուսական պետության կազմի մեջ են մտնում յակուտները, բուրյաթները, խակասները, ալթայցիները, արևմտասիբիրական թաթարները և այլք։ Ազնվականության ուժեղացումը և բոյարության դիրքերի թուլացումը, ապրանքադրամային հարաբերությունների զարգացումը և ֆեոդալական պետության տնտեսական դիրքերի ամրապնդումը դառնում են հասարակարգային փոփոխության նախադրյալներ։

Ցարական Ռուսաստանի պատմության նշանավոր դեպքեր և իրադարձություններ

Լեհերը մոսկովյան Կրեմլը հանձնում են արքայազն Պոժարսկուն 1612 թվականին։ Մինչ այդ, ռուսական պետության մայրաքաղաքը նվաճվել էր լեհ-շվեդական միացյալ բանակների կողմից և գտնվում էր Ռեչ Պոսպոլիտայի վերահսկողության ոլորտում	Կեղծ Դմիտրիի և նրա ղեկավարած զորախմբերի մուտքը Մոսկվա։ 1608 թվականին պարտության է մատնում Վասիլի Շույսկու դրուժինաներին։ 1609 թվականին Ռուսաստանի դեմ լեհական բացահայտ ինտերվենցիայից հետո վարկաբեկվում է և սպանվում։	Մոսկվայի 1662 թվականի մեծ ապստամբությունը, որի պատճառը Լիվոնյան պատերազմներին հաջորդած օպրիչնինայի քաղաքականության դժնդակ հետևանքներն էին, ինչպես նաև գյուղացիական խավի հարկային ծանր պարտավորությունները։

Ռուսական կայսրություն

Հիմնական հոդված՝ Ռուսական կայսրություն

Պետրոս (ռուսական իրականության մեջ՝ Պյոտր) I Ռոմանով՝ համայն ռուսիո առաջին կայսրը։

Ելիզավետա Պետրովնա՝ Պետրոս I կայսեր դուստրը։ Կայսրուհիների դարաշրջանի Ռուսաստանի կարկառուն ներկայացուցիչներից մեկը։

Նիկոլայ Պավլովիչ՝ ռուսաց գահին բազմել է եղբոր՝ Ալեքսանդր I-ի հանկարծամահ լինելուց հետո։

1682 թվականին ռուսական պետության գահն անցնում է Պետրոս I Ռոմանովին։ 1721 թվականին վերջինս թագադրվում է կայսերական թագով և Ռուսաստանը դառնում է համաշխարհային գերտերություն։ 1700-1721 թվականներին Պետրոսը Հյուսիսային պատերազմում մարտնչում է Շվեդիայի թագավորության դեմ և վերջինիս պարտության մատնելով զավթում է արևմտայն Կարելիան և Ինգրիան (այդ տարածքները ռուսները կորցրել էին դժվարությունների ժամանակաշրջանում)։ Էստոնիայի և Լիվոնիայի միջոցով ռուսական նավատորմը կարողանում է դուրս գալ Բալթիկ ծով և առևտրական կապեր հաստատել Արևմտյան Եվրոպայի հետ։ Նույն տարում Պետրոս Մեծը Նևայի գետաբերանին հիմնադրում է Պետերբուրգ քաղաքը, որը դառնում է կայսերական Ռուսաստանի նոր մայրաքաղաքը։ Հետագայում Պետերբուրգը հայտնի է դառնում որպես Ռուսաստանի «պատուհանը դեպի Եվրոպա»։ Կայսերական հրովարտակով 1724 թվականին բացվում է Ռուսաստանի առաջին բարձրագույն ուսումնական հաստատությունը՝ Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանը։ Պետրոսի Ռոմանովի բարեփոխումների արդյունքում Ռուսաստանը մերձենում է արևմտաեվրոպական մշակույթի հետ, որն էլ ապահովում է այս երկրի համընթաց քայլը ժամանակի հետ։ 1721 թվականին կայսեր եղերական մահը ցնցում է ամբողջ Ռուսաստանը։ Պետրոսին հաջորդում է կինը՝ Եկատերինա I-ը, իսկ ավելի ուշ՝ նրանց դուստրը՝ Ելիզավետա Պետրովնան։ Վերջինիս օրոք Ռուսաստանը ներքաշվում է Յոթնամյա պատերազմի ռազմական գործողությունների մեջ։ Հակամարտության ընթացքում ռուսական բանակները անեքսիայի են ենթարկում արևելյան Պրուսիան և նույնիսկ պաշարում Բեռլինը։ Սակայն Ելիզավետայի հանկարծամահ լինելուց հետո գրավյալ բոլոր տարածքները վերադարձվում են Պրուսիայի թագավորությանը։ Ռուսաստանի հաջորդ զորեղ կայսրուհին Եկատերինա II-ն էր, ում օրոք Սանկտ Պետերբուրգում բացվում է աշխարհահռչակ Էրմիտաժը։ Նրան բախտ էր վիճակված կառավարել Ռուսաստանի լուսավորության դարաշրջանում։ 1768 թվականին սանձազերծվում է ռուս-թուրքական արյունարբու պատերազմ, որը տևում է վեց տարի և ավարտվում ռուսական կողմի հաղթանակով։ Պատերազմների ընթացքում ռուսները գրավում են Ղրիմը, Սև ծովի հյուսիսը և Հյուսիսային Կովկասը։ Կայսրության սահմանների մեջ է ներառվում Ազովի ծովը և ռուսները ելք են ունենում արդեն ոչ միայն Կասպից, այլ նաև Սև ծով։ Բուլղարիայի Քյուչուկ Կայնարջի գյուղում կնքվում է հաշտության պայմանագիր, որով սուլթանը հրաժարվում է վերոնշյալ տարածքներից և Ղրիմի խանությունը հանձնում Ռուսաստանի հովանավորությանը։ Ռուսաստանը իր տիրապետությունը հաստատում է նույնիսկ Ամերիկա աշխարհամասում՝ Հյուսիսային Ամերիկայի Ալյասկա երկրամասում և հարակից շրջաններում հիմնելով ռուսական գաղութավայր։ 1820-ին ռուսական հետազոտական էքսպեդիցիան՝ Ֆաբիան Գոթլիբ Բելլինգսհաուզենի գլխավորությամբ, հայտնագործում է Անտարկտիդա մայրցամաքը և առաջին անգամ ոտք դնույն անտեղ։ 19-րդ դարը կայսրության պատմության մեջ նշանավորվում է նրանով, որ իրար ետևից գահ են բարձրանում գերմանական ծագում ունեցող կայսրեր։ Դեռ 1762 թվականին գահ բարձրացած Պետրոս III-ը հոր կողմից հոր կողմից ուներ գերմանական ծագում էր, իսկ նրա կինը՝ Եկատերինա II Մեծը, զտարյուն գերմանացի էր։ Վերջինիս մահից հետո գահ է բարձրանում Պավել I-ը։ Հաջորդ կես դարում իշխում են իր որդիները՝ Ալեքսանդր I-ը և Նիկոլայ I-ը։ Կայսր եղբայրները հավատարմորեն շարունակել են իրենց նախորդների որդեգրած նվաճողական քաղաքականությունը։

Դասակարգային պայքարը և կապիտալիզմի հաստատումը կայսերական Ռուսաստանում

Պետրոս I Մեծի մահից հետո ազնվականական խմբավորումների միջև պայքար բորբոքվում իշխանության համար, որը 18-րդ դարի 2-րդ քառորդում հանգեցնում է մի շարք պալատական հեղաշրջումների։ 18-րդ դարի երկրորդ կեսին Ռուսաստանում արդեն պարզորոշ նշմարվում էին կապիտալիստական զարգացման տարրեր, որոնք արտահայտվում էին ապրանքադրամային հարաբերությունների ծավալմամբ, ազատ վարձու աշխատանքի վրա հիմնված մանուֆակտուրաների տարածումով։ Կենտրոնական սևահողային նահանգները, որտեղ կոռային աշխատանք էր կատարում կալվածատիրական գյուղացիների 3/4-ը, ավելի ու ավելի մեծ քանակությամբ հացահատիկ էին արտադրում ներքին և արտաքին շուկայի համար։ Կենտրոնական ոչ սևահողային նահանգներում զարգանում էր գյուղացիական արդյունագործությունը։ 18-րդ դարի 2-րդ կեսին ռուսական առաջավոր մտավորականությունը ավելի ու ավելի վճռականորեն է հանդես գալիս ճորտատիրության բոլոր դրսևորումների դեմ։ 18-րդ դարի վերջին ռուս առաջին հեղափոխական-հանրապետական Ա․ Ն․ Ռադիշչևը, որպես ճորտատիրության վերացման անհրաժեշտ պայման, առաջ է քաշում հեղափոխությամբ ինքնակալության տապալման պահանջը։

Ալեքսանդր I Պավլովիչի հանդիպումը պարտված Նապոլեոնի, ինչպես նաև Պրուսիայի միապետի հետ։

Կայսր թագադրվելու առաջին իսկ տարում՝ 1801 թվականին, Ալեքսանդրը Ռուսաստանին է միացնում Արևելյան Վրաստանը՝ Քարթլի-Կախեթի թագավորությունը, իսկ երեք տարի անց սկսվում է ռուս-պարսկական առաջին պատերազմը։ Այն ավարտվում է 1813 թվականի Գյուլիստանի պայմանագրով, որով Ղաջարիական Իրանը ճանաչում էր Ռուսաստանի իրավունքները Հարավային Կովկասի նկատմամբ՝ բացառությամբ Երևանի ու Նախիջևանի խանությունների։ 1806 թվականին, ռուս-պարսկական պատերազմի ընթացքում, Անգլիայի և Ֆրանսիայի հրահրմամբ, Օսմանյան կայսրությունը պատերազմ է հայտարարում Ռուսաստանին։ Դա թվով վեցերորդ ռուս-թուրքական պատերազմն էր, որն ավարտվում է 1812 թվականին՝ Ռուսաստանի փայլուն հաղթանակով։ Ռուսները ոչ միայն չեն կորցնում Ղրիմը և Սև ծովի հյուսիսային ափերը, այլև նվաճում են Մոլդավիայի ժամանակակից տարածքը՝ Բեսարաբիան։ 1808-1809 թվականներին տեղի է ունենում ռուս-շվեդական պատերազմը, և Ռուսաստանը ստիպված է լինում պատերազմել եռաճակատ ձևաչափով։ Մեկ տարի տևած պատերազմում ռուսները ծնկի են բերում շվեդական կայազորներին՝ նրանից խլելով Ֆինլանդիայի իշխանության տարածքը։ Ռազմական նմանօրինակ չտենված հաջողությունների արդյունքում կայսերական բանակը Եվրոպայում ձեռք է բերում անհաղթելի համբավ։ 1812 թվականին Ռուսաստանին պատերազմ է հայտարարում Ֆրանսիայի կայսր Նապոլեոն Բոնապարտը։ Նա նվաճել էր ցամաքային Եվրոպայի հսկայական մասը, և նպատակ ուներ գրավել նաև Ռուսաստանը։ Ֆրանսիական բանակի դեմ ռուսների մղած առյուծամարտը ռուս պատմիչների կողմից նշանավորվում է որպես հայրենական առաջին պատերազմ։

Հաջողությունը սկզբում ֆրանսիացիների կողմն էր, ովքեր հասնում են մինչև Ռուսաստանի կենտրոնական նահանգները և մոտենում Մոսկվայի մատույցներին։ 1812 թվականի օգոստոսի 26-ի տեղի ունեցած Բորոդինոյի ճակատամարտում երկու կողմերն էլ կրում են մեծ կորուստներ և նախաձեռնությունը փոքրիշատե անցնում է ռուսների կողմը։ Ականավոր զորահրամանատար Միխայել Կուտուզովը կարողանում է զարգացնել ռազմավարական հաջողությունները և հիմնովին ջախջախել ֆրանսիական բանակը։ Նապոլեոնին պարտության մատնելուց հետո կնքվում է համաեվրոպական հաշտություն, որով եվրոպական տերությունները համաձայնում են Ռուսաստանին զիջել Վարշավայի դքսությունը։ 1825 թվականի դեկտեմբերին հանկարծամահ է լինում Ալեքսանդր կայսրը, և նրան փոխարինում է եղբայրը՝ Նիկոլայը։ Ռուս զինվորականության մի մասը ապստամբում է և չի ճանաչում նրա իշխանությունը։ Պատմության մեջ այս ընդվզումը հայտնի է «Դեկաբրիստների ապստամբություն» անունով։ 1828 թվականին սկսվում է ռուս-թուրքական հերթական պատերազմը։ Բալկանյան թերակղզում ռուսական զորքերն նվաճում են Ռումինիայի և Բուլղարիայի տարածքը, գրավում Ադրիանապոլիսը և մոտենում մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլսին։ Կովկասյան ճակատում ռուսները գրավում են Սև ծովի արևելյան ափերը՝ Աբխազիան, Իմերեթիան և Քութայիսը, ինչպես նաև՝ Ախալցխան և Ախալքալաքը։ 1829 թվականի Ադրիանապոլսի պայմանագիրը նվաճյալ տարածքները հաստատում է Ռուսաստանի կազմում։ 1904-1905 թվականների ռուս-ճապոնական պատերազմում կրած պարտությունը սրում է իրավիճակը երկրում և հեղափոխական ալիք ստեղծում երկրում։ Հեղափոխության արդյունքում Ռուսաստանը դառնում է սահմանադրական հանրապետություն, հիմնադրվում է առաջին խորհրդարանը՝ պետական դուման։

Փետրվարյան հեղափոխություն և հանրապետության հաստատում

Հիմնական հոդվածներ՝ Փետրվարյան հեղափոխություն, Ռուսաստանի ժամանակավոր կառավարություն, և Ռուսաստանի հանրապետություն

Նիկոլայ II՝ Ռուսաստանի վերջին կայսրը։ Փետրվարյան հեղափոխության հաղթանակից հետո զրկվել է իշխանությունից։

Փետրվարյան հեղափոխությունից

Կիրակի օրը՝ հունվարի 9-ին Հայր Գապոնը սկսեց իր երթը։ Երթի մասնակիցները հանգիստ քայլում էին. նրանցից ոմանք ունեին քաղաքական ցուցանակներ, իսկ ոմանք՝ սրբապատկերներ։ Երթի ժամանակ մասնակիցները միասին երգեցին «Աստված պաշտպանի ցարին» օրհներգը։ Ժամը երկուսին նրանք հասան Ձմեռային Պալատի մուտքի մոտ և տեսան, որ այն ամբողջովին պաշարված է զինվորներով և հուսարներով։ Զինվորները սկսեցին կրակել երթի մասնակիցների վրա։

1914 թվականին Ռուսաստանը ներքաշվում է Առաջին համաշխարհային պատերազմի մեջ՝ ի պատասխան դաշնակից Սերբիային Ավստրո-Հունգարիայի կառավարության ներկայացրած վերջնագրի։ Անտանտի դաշնակիցներից մեկուսացած Ռուսաստանը բազմաճակատ մարտեր է մղում Արևելյան Եվրոպայում, Բալկանյան թերակղզում և Մերձավոր Արևելքում։ 1916 թվականին Ալեքսեյ Բրուսիլովի ղեկավարծ ռուսական բանակը ջախջախիչ հարվածքով դասալիքի է վերածում ամբողջ ավստրո-հունգարական զինված ուժերը։ Նման հարվածից հետո Ավստրո-Հունգարիան այլևս չի կարողանում լրջորեն առճակատվել պատերազմի շրջանակներում։ Հընթացս Ռուսաստանի մայրաքաղաքում 1916 թվականի հոկտեմբերից մինչև 1917 թվականի փետրվարը աճում էր աշխատավորական դասակարգային պայքարը։ Գործող վարչակարգը որևէ կերպ չէր վայելում ժողովրդի վստահությունը, քանզի երկրում համատարած տիրում էր պատերազմական մթնոլորտ, կոռուպցիա, անարդարություն և աղքատություն։ Չկարողանալով հանդարտեցնել ցուցարարների հոծ զանգվածներին՝ Նիկոլայ II ցարը ստիպված է լինում մայրաքաղաք մտցնել բանակային կորպուսներին։ Շուտով բանակին հրաման է տրվում կրակ արձակել քաղաքացիական անհնազանդություն իրականացնող ժողովրդի ուղղությամբ։ Սակայն փետրվարի 27-ին զինվորականների ճնշող մեծամասնությունը ևս անցնում են ցուցարարների կողմը։ Որոշ ժամանակ անց չորրորդ վաշտը վերադառնում է զորանոց, որից հետո ամբողջ Պավլովսկի գունդն անցնում է հեղափոխության կողմը։ Չկարողանալով դիմադրել հեղափոխականների ցասումին՝ Նիկոլայ II-ը փետրվարի 27-ին հրաժարական է տալիս և երկրում հաստատվում է պլորետարիատի դիկտատուրայի իշխանությունը։ 1917 թվականի օգոստոսին, Նիկոլայը Եկատերինբուրգում՝ տնային կալանքում գտնվելու ժամանակ, իր ընտանիքի բոլոր անդամների հետ միասին դաժանաբար սպանվում է։ Փետրվարյան հեղափոխության հաղթանակից հետո երկրում հաստատվում է քաղաքական կուսակցությունների անկայուն կոալիցիայի ղեկավարած ժամանակավոր կառավարությունը, իսկ միապետությունն սպառսպուռ անկում է ապրում։ 1917 թվականի սեպտեմբերի 1-ին ժամանակավոր կառավարության որոշմամբ Ռուսաստանը հռչակվում է հանրապետություն։ 1918 թվականի հունվարի 19-ին Ռուսաստանի սահմանադրական ժողովը վավերացնում է դաշնային հանրապետության ստեղծման մասին ժամանակավոր կառավարության որոշումը։

Խորհրդային կարգերի հաստատում և քաղաքացիական պատերազմ

Հիմնական հոդվածներ՝ Հոկտեմբերյան հեղափոխություն, Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմ, և Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն

1917 թվականի բուրժուադեմոկրատական հեղափոխությունից հետո Ռուսաստանում հաստատվում է ժամանակավոր կառավարություն, որը սակայն էլ ավելի է խորացնում Նիկոլայ II-ի կառավարման տարիներից ի վեր սկզբնավորված ճգնաժամային իրադրությունը։ Այս պայմաններում 1917 թվականի նոյեմբերի 7-ին Վլադիմիր Լենինի գլխավորությամբ սկսվում է հեղափոխական շարժում։ Հոկտեմբերի 25-ին Պետրոգրադում բացված խորհուրդների համառուսաստանյան 2-րդ համագումարը հռչակում է Ռուսաստանում խորհրդային կարգերի հաստատումը, ինչն էլ ազդարարում է Հոկտեմբերյան սոցիալիստական հեղափոխության փաստացի հաղթանակը։ Հաջորդ օրը իշխանության եկած բոլշևիկներն ընդունում են «խաղաղության մասին դեկրետ»՝ պատերազմող բոլոր պետություններին հորդորելով գալ փոխհամաձայնության։ Այսպիսով, ժամանակավոր կառավարության տապալումից հետո Վլադիմիր Լենինի նախաձեռնությամբ ստեղծվում է Խորհրդային Միությունը՝ սոցիալիստական ուղով ընթացող առաջին պետությունն աշխարհում։

Հոկտեմբերյան հեղափոխության հաղթանկից հետո Ռուսաստանում հակաբոլշևիկյան դիրքորոշում ունեցող քաղաքացիները սկսում են հակակառավարական զինված պայքար, որը վերաճում է քաղաքացիական պատերազմի։ Քաղաքացիական պատերազմը Ռուսաստանը խոցած հեղափոխական ճգնաժամի արգասիքն էր, որը սկսվել էր Ռուսաստանում 1905-1907 թվականների դեպքերով և խորացել միապետության անկմանը, տնտեսության փլուզմանը, խոր սոցիալական, ազգային, քաղաքական և գաղափարական պառակտմանը հանգեցրած` Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում։ Խորհրդային իշխանությունների դեմ պայքարող գլխավոր ռազմաքաղաքական ուժը «Սպիտակ շարժում»-ն էր, որը միավորում էր բոլշևիկների բռնատիրությունը չհանդուրող սոցիալիստներին, դեմոկրատներին և մոնարխիստներին՝ «Անբաժանելի և միասնական Ռուսաստան» գաղափարախոսության ներքո։ 1918 թվականի մարտի 3-ին նոր իշխանությունները Բրեստ-Լիտովսկում ստիպված են լինում կնքել խայտառակ ծանր պայմաններով հաշտություն՝ հակառակորդներին զիջելով Ուկրաինան, Լեհաստանը, Մերձբալթյան տարածաշրջանը և Ֆինլանդիան։

Իսկ երկրում սկզբնավորված քաղաքացիական անհնազանդություններն ավարտվում են կարմիր ահաբեկչությամբ, որի ժամանակ Խորհրդային պետության ներքին ու արտաքին թշնամիների դեմ ձեռնարկվում է արտակարգ միջոցառումների համակարգ, կիրառվում սաբոտաժը, դիվերսիա, ինչպես նաև կուսակցական-պետական գործիչների դեմ տեռորիստական գործունեությունը։ Այս քայլերը նպատակ ունեին վերացնել երկրում կապիտալիզմի վերականգնման փորձերը։

Խորհրդային Միություն

Հիմնական հոդված՝ Խորհրդային Միություն

Կոմունիզմի և սոցիալիզմի գաղափարախոսությունը որդեգրած ԽՍՀՄ երկու ականավոր գործիչներ

Վլադիմիր Լենին` նրա իշխանության օրոք Խորհրդային Միությունը վերածվում է միակուսակցական, կոմունիստական երկրի։

Իոսիֆ Ստալին` Լենինի իրավահաջորդը։ Նրա օրոք ԽՍՀՄ-ում հաստատվել է ավտորիտարիզմ և միահեծան իշխանություն։

1922 թվականի դեկտեմբերի 22-ին, Մոսկվայում տեղի ունեցած համաժողովի ժամանակ, ՌԽՖՍՀ-ի, Ուկրաինական ԽՍՀ-ի, Բելառուսական ԽՍՀ-ի և ԱԽՖՍՀ-ի պատվիրակությունների միջև ստորագրվում է պայմանագիր` ԽՍՀՄ կազմավորման վերաբերյալ։ Այդ փաստաթուղթը հաստատվում է նույն թվականի դեկտեմբերի 30-ին՝ խորհուրդների 1-ին համամիութենական համագումարի ժամանակ։ Այսպիսով՝ պատմության թատերաբեմ է դուրս գալիս աշխարհի առաջին սոցիալիստական գաղափարախոսությամբ զարգացող երկիրը։ ԽՍՀՄ-ի կազմի մեջ մտնում էին սահմանադրորեն «ինքնիշխան» տասնհինգ հանրապետություններ, որոնք էին Ռուսաստանը, Ուկրաինան, Բելառուսը, Մոլդովան, Լատվիան, Էստոնիան, Լիտվան, Հայաստանը, Վրաստանը, Ադրբեջանը, Ուզբեկստանը, Ղրղզստանը, Ղազախստանը, Տաջիկստանը և Թուրքմենստանը։ Հռչակագրում նշվում էր այն մասին, որ ԽՍՀՄ-ն կառուցվ ած է ազգերի ինքնորոշման անօտարելի սկզբունքի հիման վրա և ցանկցած պետություն ազատ է տնօրինել միության կազմում մնալու իր որոշումը։ Այնուամենայնիվ, այս օրենքը միանշանակ ունեցել է ձևական բնույթ։

Վլադիմիր Լենինի մահից հետո՝ 1923 թվականին, երկրի ղեկավար շրջանակներում սկսվում է իշխանության հասնելու համար խիստ քաղաքական պայքար։ Այս հակամարտության արդյունքում երկրում հաստատվում է ավտորիտարիզմ, որն Իոսիֆ Ստալինի կողմից օգտագործվում էր միահեծան իշխանություն ստեղծելու նպատակով։ 1929 թվականին Ստալինյան վարչակարգի զոհ է դառնում «համաշխարհային հեղափոխության» ականավոր գործիչ Լև Տրոցկին, իսկ ԽՍՀՄ-ն վերջնականապես որդեգրում է Վլադիմիր Լենինի կողմից իմպերիալիզմի դարաշրջանի առանձնահատկություններին համապատասխան զարգացրած գիտական սոցիալիզմի գաղափարախոսությունը։ Արդյունքում՝ տասնյակ հազարավոր մարդիկ դատարարտվում են մահապատժի և աքսորի, ենթարկվել բռնաճնշումների։

Խորհրդային Միության բոլշևիկյան կառավարությունն աչքի էր ընկնում իր խիստ կրոնատյաց քաղաքականությամբ։ Բռնազավթվում էին տաճարապատկան հողերն ու կալվածքները, հավատացյալները հալածվում էին, իսկ ուսումնական հաստատություններում քարոզվում էր գիտական աթեիզմ։ ԽՍՀՄ գոյության հիմքում ընկած էին Կառլ Մարքսի և Ֆրիդրիխ էնգելսի կողմից ստեղծված կոմունիզմի և սոցիալիզմի հայեցակետերը։ Վերջիններիս գաղափարական նպատակը պրոլետարիատի վերափոխումն էր բուրժուազիայի դեմ պայքարող ինքնուրույն դասակարգային ուժի։

1935 թվականին ընդունվել է օրենք, որով մահապատիժ էր սահմանվում արտասահման փախչող խորհրդային քաղաքացիների համար։

Հայրենական մեծ պատերազմ

Հիմնական հոդված՝ Հայրենական մեծ պատերազմ

Ջրի հերթ գերմանա-ֆիննական զորքերի կողմից պաշարված Լենինգրադում։ Քաղաքի շրջափակումը տևել է 872 օր՝ սկսվել 1941 թվականին սեպտեմբերին և ավարտվել 1945-ի հունվար ամսին։

Մեծ Բրիտանիայի և Ֆրանսիայի անտարբերության պայմաններում Գերմանիայում իշխանության եկած նացիստները կարողանում է անեքսիայի ենթարկել Ավստրիան և Չեխոսլովակիան՝ համակված լինելով համաշխարհային գերիշխանության հասնելու անսանձ ձգտումով։ Այդ նպատակի իրագործման ճանապարհին Գերմանիայի կառավարությունը դաշնակցում էր Խորհրդային պետության արևելյան ախոյան Ճապոնական կայսրության հետ։ 1939 թվականի օգոստոսին ԽՍՀՄ-ի և Երրորդ Ռայխի միջև կնքվում է Մոլոտով-Ռիբենտրոպ պակտը, որն ինքնին ենթադրում էր փոխադարձ չհարձակման և դաշնակցության նախապայմաններ։ Կողմերը ունեին նաև ներքին պայմանավորվածություն Արևելյան Եվրոպայի բաժանման կապակցությամբ։

1939 թվականի սեպտեմբերի 1-ին գերմանական ուժերը ներխուժում են Լեհաստան․ վերջինիս պաշտպանությամբ հանդես են գալիս Ֆրանսիան և Մեծ Բրիտանիան, ովքեր վերջնագիր են ներկայացնում Ադոլֆ Հիտլերի կառավարությանը։ Միևնույն ժամանակահատվածում խորհրդային կարմիր բանակն օկուպացնում է արևմտյան Ուկրաինան, Հերցայի շրջանը և ապա արևելքից Լեհաստանը ինտերվացիայի ենթարկելով զինակցում Երրորդ Ռայխին։ Նոյեմբերի 30-ին ԽՍՀՄ-ն պատերազմ է հայտարարում Ֆինլանդիային, որի արդյունքում որակվում է ագրեսոր և հեռացվում Ազգերի լիգայից։ Ռազմական առճակատումների արդյունքում կարմիր բանակը վերստին զբաղեցնում է Մերձբալթյան տարածաշրջանը, իսկ ավելի հարավում նաև Բեսարաբիան։

Խորհրդային բանակում ծառայող զինվորը (ըստ հայկական վարկածի՝ Անդրանիկ Չիլինգարյանը) բարձրացնում է ԽՍՀՄ դրոշը Բեռլինի գերմանական Ռայխսթագի գագաթին։

1941 թվականի հունիսի 22-ին Ադոլֆ Հիտլերը խախտում է խորհրդա-գերմանական փոխադարձ չհարձակման պայմանագիրը և աննախադեպ մեծ քանակության զինուժով պատերազմ հայտարարում ԽՍՀՄ-ին։ Սկսվում է խորհրդային ժողովուրդների Հայրենական մեծ պատերազմը՝ միաժամանակ նաև ամբողջ աշխարհամարտի ամենաարյունարբու շրջանը։ Հակամարտության սկզբնամասում հաջողությունները նացիստների կողմն էին, սակայն Մոսկվայի ճակատամարտում կրած ռազմավարական պարտությունից հետո ԽՍՀՄ-ն նախաձեռնությունը վերցնում է իր ձեռքը։ 1942–1943 թվականներին գերմանական վերմախտը ջախջախվում է մարդկության պատմության ամենախոշոր ճակատամարտում՝ Ստալինգրադի դաշտում։ 1943 թվականի ամռանը խորհրդային ուժերը հաղթանակ են տանում նաև Կուրսկի վճռորոշ ճակատամարտում։ Միևնույն ժամանակահատվածում գերմանական մի քանի դիվիզիաներ՝ ֆիննական և իսպանական ուժերի օժանդակությամբ, շրջափակել էին Լենինգրադը։ 872 օր շարունակ ռուսների հյուսիսային մայրաքաղաքը դիմակայում է շրջափակմանը, իսկ 1943 թվականի հունվարի 18-ին խորհրդային ուժերը հասնում են Լենինգրադ և ճեղքում «առանցքի ուժեր»-ի պաշարումը։

Իոսիֆ Ստալինի ղեկավարած պետության զինված ուժերը՝ Գեորգի Ժուկովի և Կոնստանտին Ռոկոսովսկու ղեկավարությամբ, 1944-1945 թվականին ոչ միայն ազատագրում են Ռուսաստանը, այլև զբաղեցնում են Արևելյան Եվրոպայի գերմանահպատակ տարածքները և 1945 թվականին պաշարում Գերմանիայի մայրաքաղաք Բեռլինը։ Նույն տարվա օգոստոսին խորհրդային զորքերը տապալում են Մանջոու-Գոյի խամաճիկային պետությունը՝ ճապոնացիներին դուրս մղելով արևելյան Չինաստանից և Կորեա թերակղզու հյուսիսից։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո ԽՍՀՄ-ն Միացյալ Նահանգների, Մեծ Բրիտանիայի և Չինաստանի հետ միասին ճանաչվում է հաղթանակած կողմ և ձևավորում դաշնակից տերությունների «մեծ քառյակ»-ը։ Հաջորդիվ վերջիններս դառնում են ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի համանախագահող երկրներ։ Երկրորդ աշխարհամարտի շրջանակներում խորհրդային կողմը ունենում է ավելի քան 25 միլիոն մարդկային կորուստ, որը կազմում է ընդհանուր զոհերի շուրջ մեկ երրորդը։ Պատերազմի արդյունքում ԽՍՀՄ տնտեսությունն ու ենթակառուցվածքներն անկում են ապրում, երկիրը բռնում է ետադիմական ուղի։ Այնուամենայնիվ, համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո Խորհրդային Միությունը հայտնի է դառնում որպես մայրցամաքային ռազմական գերտերություն։

Սառը պատերազմ

Հիմնական հոդվածներ՝ Սառը պատերազմ, Սոցիալիստական ճամբար, և ԽՍՀՄ կազմալուծում

ԽՍՀՄ առաջնորդ Լեոնիդ Բրեժնևը և ԱՄՆ նախագահ Ջերալդ Ֆորդը 1974 թվականին Վլադիվոստոկում։

Աշխարհամարտի ավարտից հետո Պոտսդամի վեհաժողովում քննարկվում է կարմիր բանակի կողմից զբաղեցված պետությունների ճակատագիրը։ Արևելյան և Կենտրոնական Եվրոպայի օկուպացված երկրներում, մասնավորապես՝ Լեհաստանում, Չեխոսլովակիայում, Բուլղարիայում, Հունգարիայում, Բուլղարիայում, Ռումինիայում, Ալբանիայում և Արևելյան Գերմանիայում, ԽՍՀՄ հովանու ներքո հաստատվում է կոմունիստական և սոցիալիստական վարչակարգ։ Դառնալով աշխարհի երկրորդ միջուկային տերությունը՝ Խորհրդային Միությունը որպես Հյուսիսատլանտյան դաշինքի (ՆԱՏՕ) հակակշիռ ստեղծում է Վարշավայի պայմանագրի կազմակերպությունը։ Այսպիսով, սկսվում է քաղաքական և գաղափարական առճակատումների ժամանակաշրջանը` մի կողմից ԽՍՀՄ-ի և սոցիալիստական ճամբարի երկրների, իսկ մյուս կողմից արևմուտքի երկրների միջև, որը 1947 թվականին ստանում է «Սառը պատերազմ»անվանումը։ Այն ուղեկցվում էր սպառազինությունների մրցավազքով և երկրագնդի տարբեր հատվածներում տեղային բախումներով։ ԽՍՀՄ-ն իր գոյության ընթացքում մշտապես աջակցում է աշխարհի տարբեր կետերում բռնկված հեղափոխական շարժումներին, այդ թվում՝ Չինաստանի նորաստեղծ ժողովրդական հանրապետությանը, ժողովրդադեմոկրատական Կորեայի հանրապետությանը, իսկ ավելի ուշ նաև Կուբային։ Նիկիտա Խրուշչովի կառավարմամբ սկսվում է Խորհրդային Միության «ձնհալի» ժամանակաշրջանը։ Վերջինս քննադատում է Ստալինի կուլտի պաշտամունքը և վերականգնում բռնաճնշումներին զոհ գնացած մարդկանց արժանապատվությունը։ Վերջինս մեծ ուշադրությում է դարձնում ժողովրդի կենսամակարդակի բարձրացման, գյուղատնտեսության զարգացման, բնակարանային շինարարության և թեթև արդյունաբերության հետ կապված խնդիրներն ու հարցերը։ Գիտական և արդյունաբերական ուժերի, գիտության և տեխնիկայի առանձին ուղղությունների վրա նյութական միջոցների կենտրոնացումը, թույլ տվեցին իրագործել և հասնել նշանակալի ձեռքբերումների։ 1954 թվականին ստեղծվում է աշխարհում առաջին ատոմային էլեկտրակայանը, 1957 թվականին Երկրի ուղեծիր է հանվում առաջին արհեստական արբանյակը, իսկ չորս տարի անց՝ առաջին տիեզերանավը` առաջին տիեզերագնացով։ 1964 թվականին Նիկիտա Խրուշչովը հեռացվում է իշխանությունից, իսկ ԽՄԿԿ կենտրոնական կոմիտեի գլխավոր քարտուղարի պաշտոնը ստանձնում է Լեոնիդ Բրեժնևը։ Բրեժնևյան լճացման ժամանակաշրջանում խորհրդային ուժերը ԱՄՆ ԶՈւ-ի դեմ պատերազմում են Վիետնամում և Աֆղանստանում։ 1985 թվականի մարտին՝ Կոնստանտին Չեռնենկոյի մահվանից հետո, երկրի իշխանության գլուխ անցնում է Միխայիլ Գորբաչովը։ Նրա իշխանավարումը նշանավորվում է վերակառուցման նախադրյալների ի հայտ գալով։ Նրա օրոք է կենսագործվում նաև գլասնոստը՝ վերակառուցման ժամանակաշրջանում հռչակված հասա­րակության գործունեության կարևորագույն ժաղովրդավարական սկզ­բունքներից մեկը։

Միխայիլ Գորբաչովի կողմից իրականացվող վերակառուցման քաղաքականությունը բերեց քաղաքական և տնտեսական ոլորտներում երկրի կառավարումը կորցնելուն, ներքաղաքական դրության կտրուկ սրմանը, մի շարք ազգամիջյան բախումների, Վարշավյան դաշինքի և Տնտեսական փոխօգնության խորհրդի փլուզմանն ու խորհրդային հանրապետությունների ազատատենչ ձգտումներին։ 1991 թվականի դեկտեմբերի 8-ին ԽՍՀՄ-ն անկում է ապրում։

Ռուսաստանի Դաշնություն

Հիմնական հոդված՝ Ռուսաստանի նորագույն պատմություն

Հատվածներ ռուս-չեչնիական հակամարտության ընթացքում տեղի ունեցած ռազմական առճակատումներից

Չեչնիական առաջին պատերազմի ժամանակ իսլամադավան չեչեն գրոհայինները Գրոզդնիում հարձակվում են ՌԴ ռազմաօդային ուժերին պատկանող ինքնաթիռի վրա

Չեչնիական երկրորդ պատերազմի ժամանակ ռուս զինվորը շրջում է ռազմական հրետանու համազարկից հետո դիակակույտի վերածված անջատողականների ճամբարի կողքով

1991 թվականի հունիսին Բորիս Ելցինը դառնում է Ռուսաստանի առաջին նախագահը, իսկ նորաստեղծ Դաշնությունը միջազգային իրավական հարթությունում ճանաչվում է որպես Խորհրդային Միության միակ և օրինական իրավահաջորդ։ ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո հետխորհրդային երկրներում, այդ թվում և Ռուսաստանում, տեղի են ունենում լայնածավալ բարեփոխումներ, որոնք կապված էին կապիտալիստական հարաբերությունների զարգացման հետ։ Մասնավորապես՝ տեղի է ունենում շուկայի և առևտրի ազատականացում, որը կարևոր նախադրյալ էր տնտեսական զարթոնքի համար։ Այնուամենայնիվ, կտրուկ փոփոխություններն ուղեկցվում են տնտեսական ճգնաժամերով (1990–1995 թվականներին), որն էլ արտահայտվում է ՀՆԱ-ի բացասական (շուրջ 50% նվազում) ցուցանիշներում։ Տնտեսության լճացումը հանգեցնում է ծառայությունների ոլորտի փլուզմանը, ծնելիության մակարդակի նվազմանն ու մահացության մակարդակի աճին։

Աննախադեպ ծավալներ է ընդունում աղքատությունը․ Ռուսական ՖԽՍՀ-ի 1,5 %-ը 1993 թվականին կեսերին վերաճում է մինչև 39-49 %-ի։ 1990-ական թվականների Ռուսաստանի սոցիալ-տնտեսական միջավայրի բնութագրիչներն են դառնում ծայրահեղ կոռումպացվածությունն ու համատարած անօրինականությունը, ինչպես նաև հանցագործությունների շարունակական աճը։

1990-ականները նշանավորվում են Հյուսիսային Կովկասում մի շարք զինված հակամարտությունների (ազգայնամոլական բռնկումներ և իսլամադավան անջատողականների ապստամբություններ) ծագմամբ։ Նմանօրինակ ռազմական կոնֆլիկտի վառ օրինակ է Չեչնիական պատերազմը, որի պատճառը չեչեն ապստամբների անկախ պետություն ստեղծելու աննկուն ձգտումներն էր։ Հակամարտության շրջանակներում չեչեն գրոհայիններն ու անջատողականները կազմակերպում են նաև համառուսաստանյան մասշտաբի բազմաթիվ ահաբեկչություններ (ինչպիսիք են օրինակ Դուբրովկայի և Բեսլանի ահաբեկչական հարձակումները), որոնք դառնում են հարյուրավոր մարդկանց մահվան պատճառ։ Սոցիալ-քաղաքական նման պայմաններում ՌԴ-ն ստանձնում է ԽՍՀՄ-ի արտաքին պարտքերի իրավահաջորդությունը, որն է առաջ է քաշում բարձր բյուջետային դեֆիցիտ և հող նախապատրաստում ֆինանսական ճգնաժամի համար։

Ռուսաստանի ռազմական գործողությունները 2000-ական թվականներից ի վեր

Խորհրդային արտադրության ԲՄՊ-2 հետևակի մարտական մեքենան և Ռուսաստանի Դաշնության զինված ուժերի 58-րդ բանակային կորպուսի զինվորները 2008 թվականի ռուս-վրացական պատերազմի ժամանակ Հարավային Օսիայում։ Պատերազմի արդյունքում ռուսական զորքերը օկուպացնում են Վրաստանի տարածքի 20%-ը։	Ղրիմի թերակղզու Պերևալնոե գյուղում կենտրոնացված ռուսական ռազմաբազայի զինվորները, որոնք հայտնի էին «կանաչ մարդիկ» անվանումով, շտապում են ռազմի դաշտ։ 2014 թվականին ՌԴ Զինված ուժերը ներխուժում են Ուկրաինայի Հանրապետություն և նույն տարում անեքսիայի ենթարկում խորհրդային տարիներին Ուկրաինային նվիրած Ղրիմի Ինքնավար Հանրապետությունը։	Ռուս ականազերծները Պալմիրա հնագույն քաղաքի ավերակների շրջակայքում հետազոտում են մինապատ տեղանքը։ Ռուսաստանի Դաշնության Զինված ուժերն ու հատուկ ջոկատայինները Սիրիայի Արաբական Հանրապետությանը մարդասիրական օգնություն են ցուցաբերում 2015 թվականից ի վեր։

1999 թվականի դեկտեմբերի 31-ին գործող նախագահն անսպասելիորեն հայտարարում է իր հրաժարականի մասին որոշումը և ՌԴ ղեկավարի պաշտոնը հանձնում Վլադիմիր Պուտինին։ Վերջինս հաղթանակ է տանում 2000 թվականի նախագահական ընտրություններում և վերահաստատվում այդ պաշտոնում։ Պուտինը կառավարման սկզբնական շրջանում արյան մեջ խեղդում է չեչնիական ապստամբությունը և բռնություններ կիրառում նաև Հյուսիսային Կովկասի այլ ազատատենչ երկրամասերում։ Նավթի գնի աճը, ներքին պահանջարկի, արտադրողականության և արտաքին ներդրումների ավելացումը երկիրը դուրս են բերում ճգնաժամային կացությունից։ Այնուամենայնիվ, 2008-ի համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամը և նավթի գնի հետագա անկումը վերստին լուրջ վնասներ է հասցնում տնտեսական ենթակառուցվածքներին, իսկ աղքատությունը կրկին գլուխ է բարձրացնում։ Պուտինի նախագահության օրոք կատարված փոփոխությունները քանիցս քննադատվել են արևմտյան աշխարհի առաջնորդների կողմից՝ պիտակվելով հակաժողովրդավարական։

ՌԴ ռազմաօդային ուժերին պատկանող ինքնաթիռները Լաթակիայում, հոկտեմբերի 3, 2015

2008 թվականի մարտի 2-ին Դմիտրի Մեդվեդևը դառնում է ՌԴ նախագահ, իսկ Վլադիմիր Պուտինը՝ վարչապետ։ Նույն տարվա օգոստոսի 7-ին ռուսական ցամաքային և ռազմածովային ուժերը ներխուժում են Վրաստան՝ օկուպացնելով նախկին ԽՍՀՄ-ի կազմում ինքնավարություն ունեցող Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի տարածքը։ Ռուս-վրացական կարճատև, բայց բեկումնային պատերազմի արդյունքում ՌԴ-ն զբաղեցնում է Վրաստանի տարածքի 20 %-ը։ 2012 թվականին Պուտինը կրկին դառնում է ՌԴ նախագահ, իսկ Մեդվեդևը վերադառնում է վարչապետության։ Հեղափոխության արդյունքում Վիկտոր Յանուկովիչի իշխանության տապալումից հետո Ռուսաստանը ցանկանում է ամեն կերպ միջամտել Ուկրաինայի ներքին գործերին։ Այդ նպատակով 2014 թվականին ռուսական զորքերը ներխուժում են Ուկրաինա՝ իրականացնելով մի շարք ռազմական գործողություններ։ Ղրիմում անցկացված հակասահմանադրական հանրաքվեի արդյունքում ՌԴ ԶՈւ-ն անեքսիայի է ենթարկում թերակղզին։ Հետագայում Ուկրաինայի Դոնբասի երկրամասի տարածքում ռուսամետ խմբերի ցույցերը վերաճում են զինված հակամարտության՝ ուկրաինական իշխանության և ռուսամետ անջատողականների միջև։ Արդյունքում՝ Ռուսաստանի անուղղակի օժանդակությամբ նվիրակոչվում են ինքնահռչակեցին Դոնեցկի և Լուգանսկի Ժողովրդական Հանրապետությունները։ Այսուհանդերձ, միջազգային հարթությունում Ղրիմը դիտարկվում է որպես Ուկրաինայի Հանրապետության մաս կազմող անբաժանելի տարածք, իսկ Ուկրաինայի տարածքային ամբողջականության դեմ ուղղված ցանկացած քայլ՝ ագրեսիայի դրսևորում։

2015 թվականի սեպտեմբերից ի վեր Ռուսաստանը ռազմական առաքելություն է իրականացնում Սիրիայի Արաբական Հանրապետությունում՝ պայքարելով «Իսլամական պետության» ռազմական խմբավորումների և հակակշիռ ուժերի դեմ։

Աշխարհագրություն

Ռուսաստանը աշխարհի խոշորագույն պետությունն է՝ ըստ զբաղեցրած տարածքի։ Եվրասիական այս երկրի տարածքի ընդհանուր մակերեսը կազմում է ավելի քան 17 միլիոն քառակուսի կիլոմետր։ Այսպիսով՝ ահռելի այս երկիրը տարածքային ցուցանիշով շատ ավելի մեծ է քան Եվրոպան, Օվկիանիան և Անտարկտիդան միասին վերցված։ Ռուսաստանը ցամաքային սահման ունի թվով 18 պետությունների հետ և այս տվյալով ևս անգերազանցելի է։ Մասնավորապես՝ արևմուտքում սահմանակցում է Նորվեգիային, Ֆինլանդիային, Էստոնիային, Լատվիային, Լիտվային, Բելառուսին և Ուկրաինային, հարավում-արևմուտքում՝ Վրաստանին, Ադրբեջանական Հանրապետությանը, Աբխազիային և Հարավային Օսիային, հարավում՝ Մոնղոլիային, Չինաստանին և Ղազախստանին, իսկ ծայր հարավ-արևելքում՝ Կորեայի Ժողովրդական Հանրապետությանը։ Ռուսաստանին պատկանող Կալինինգրադի անկլավը սահմանակցում է Լեհաստանին։ Դաշնային այս երկիրը Օխոտի ծովով բաժանվում է Ճապոնիային, իսկ Բերինգի նեղուցով՝ Միացյալ Նահանգներից։

Ռուսաստանի ամբողջ տարածքը գտնվում է Հյուսիսային կիսագնդում՝ Եվրասիա մայրցամաքի ծայր հյուսիսում։ 37 653 կմ ընդհանուր ափագծով վերջինիս ափերը ողողում են Խաղաղ և Հյուսիսային Սառուցյալ օվկիանոսները, ինչպես նաև Ատլանտյան օվկիանոսի մաս կազմող Բալթիկ, Սև, Ազովի ծովերի ջրերը։ Ուրալյան լեռները և Կումա-Մանիչի իջվածքը Ռուսաստանը բաժանում են եվրոպական և ասիական մասերի։

Ռուսաստանի Դաշնության ցամաքային ծայրակետերն են՝

• հյուսիսային ծայրակետ՝ Ֆլիգելի հրվանդան, Ֆրանց-Յոզեֆի երկիր 81°50′35″ հս․ լ. 59°14′22″ ավ. ե.,
• հարավային ծայրակետ՝ Շահդաղ, Դաղստանի Հանրապետություն 41°13′14″ հս․ լ. 47°51′28″ ավ. ե.,
• արևմտյան ծայրակետ՝ Ներմելն, Վիստուլայի ցամաքալեզվակ, Կալինինգրադի մարզ 54°27′29″ հս․ լ. 19°38′21″ ավ. ե.,
• արևելյան ծայրակետ՝ Դիոմիդի կղզիներ, Բերինգի նեղուց, Չուկոտկայի ինքնավար շրջան 65°47′ հս․ լ. 169°01′ ամ. ե.։

Ռելիեֆ և երկրաբանական կառուցվածք

Ռուսաստանի Դաշնության ամենաբարձր կետը՝ Էլբրուս լեռնագագաթ (5642 մետր բարձրություն)

Եվրասիայի ամենաբարձր և ամենաակտիվ հրաբուխը՝ Կլյուչևսկայա Սոպկան (4750 մետ բարձրությամբ) Կամչատկայի թերակղզում։

Ռուսաստանի աշխարհագրական նկարագիրը չունի որևէ միանշանակ գնահատական, քանզի նման վիթխարի տարածքը ենթադրում է թե՛ բնակլիմայական պայմանների, թե՛ ներքին աշխարհագրական տեղանքների տեղաբաշխվածության և թե՛ բուսակենդանական աշխարհի բազմազանություն։ Դա է պատճառը, որ այս երկրի տարածքում առանձնացվում են ինչպես բարենպաստ, այնպես էլ անբարենպաստ և նույնիսկ ծայրահեղ անբարենպաստ դիրք ունեցող աշխարհագրական լայնություններ։ Առհասարակ, Ռուսաստանին բնորոշ է նախ և առաջ մակերևույթի ձևերի բազմազանությունը։ Տարածքը մեծապես ձևավորում են Ռուսական հարթավայրը, Արևմտասիբիրական դաշտավայրը, Մերձկասպյան ցածրավայրը, Սիբիրական սարահարթը, տարբեր բարձրության խոշոր լեռնաշղթաները և ընդարձակ բարձրավանդակները։ Արևմուտքում ձգվող Ռուսական (այլ կերպ անվանվում է արևելաեվրոպական) հարթավայրի սահմաններում են Վալդայան, Միջին ռուսական և Մերձվոլգյան բարձրությունները, ինչպես նաև Պեչորայի, Մերձկասպյան և այլ դաշտավայրեր։ Հարթավայրի արևելյան սահմանը Ուրալի լեռնային համակարգն է (առավելագույն բարձրությունը՝ 1895 մետր, Նարոդնայա լեռ)։

Ուրալից արևելք Արևմտասիբիրական հարթավայրն է, որի կենտրոնական մասում առանձնանում են Կոնդինյան, Միջինօբյան և Բարաբայի խիստ ճահճացած դաշտավայրերը։ Ենիսեյ և Լենա գետերի ջրկիցում է գտնվում Միջին սիբիրական սարահարթը, որի առանձին շրջաններում բարձրանում են Պուտորանի սարավանդը (մինչև 1701 մետր) և Ենիսեյի բլրաշարը (մինչև 1104 մետր)։ Միջինսիբիրական սարահարթից աևելք ընկած է կենտրոնայակուտական հարթավայրը, իսկ ավելի հյուսիս՝ Հյուսիսսիբիրական դաշտավայրն ու Բիռանգայի լեռները (առավելագույն բարձրությունը՝ մինչև 1146 մետր)։ Ռուսաստանի Դաշնության ամենաբարձր կետը Էլբրուս լեռնագագաթն է՝ 5642 մետր բարձրությամբ, իսկ ամենացածր կետը՝ Կասպից ծովի իջվածքը՝ -28 մետր խորությամբ։ Հանրապետության արևելքում և հարավում գերակշռում են լեռնային մարզերը՝ Մեծ Կովկասի հյուսիսային լեռնաշղթաների լանջերը (առավելագույն բարձրությունը՝ 5642 մետր, էլբրուս լեռ)։ Միջին բարձրության լեռնային համակարգերն ու բարձրավանդակները տարածվում են Սիբիրի հյուսիսում (Վերխոյանսկի և Չերսկու լեռնաշղթաները) և Հեռավոր Արևելքում (Չուկոտի և Կորյակական բարձրավանդակներ)։ Հեռավոր Արևելքի խաղաղօվկիանոսյան ափերի երկայնքով ձգվում են Կամչատկայի (Կլյուչևսկայա սոպկա, 4750 մետր) և Կուրիլյան կղզիների (Ալաիդ, 2339 մետր) լեռները, որոնց հետ են կապված ժամանակակից հրաբխականության երևակումներն ու երկրաշարժերը։ Ռուսաստանի Դաշնության տարածքը երկրաբանական առումով զբաղեցնում է Արևելաեվրոպական պլատֆորմի մեծ մասը, Սիբիրական պլատֆորմը, ինչպես նաև Ուրալի, Արևմտասիբիրական հարթավայրի, Հարավային Սիբիրի, Վերխոյան-Չուկոտյան մարզի, Կորյակական բարձրավանդակի, Կամչատկայի, Կուրիլյան կղզիների, Պրիմորիեի և Սախալինի ծալքավոր մարզերը, որոնք միավորվելով կազմում են Մոնղոլական և Խաղաղօվկիանոսյան ծալքավոր գոտիներ։ Ռուսաստանի ընդերքը հարուստ է նավթի և գազի (Ուրալի դաշնային շրջան, Արևմտասիբիրական նավթագազաբեր ավազան), երկաթի հանքաքարի (Կուրսկի մագնիսական անոմալիա), բոքսիտների, պղնձի հանքանյութերի (Հյուսիսային Կովկաս, Ուրալ, Արևելյան Սիբիր) հանքավայրերով։ Ոսկե պաշարներով աշխարհում երկրորդն է և այս ցուցանիշով զիջում է միայն Հարավաֆրիկյան Հանրապետությանը։

Ներքին ջրեր և հողային ծածկույթ

Բայկալ՝ աշխարհի ամենաքաղցրահամ և ամենախորը լիճը։ Գտնվում է Ռուսաստանի հեռավոր արևելքում՝ Սիբիրի երկրամասում։

Ռուսաստանի Դաշնությունում հոսում են շուրջ 120 հազար գետեր (10 կմ-ից ավելի երկարությամբ), որոնց ընդհանուր երկարությունը կազմում է ավելի քան 2,3 մլն կմ։ Գետերի մեծ մասը պատկանում է Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսի ավազանին՝ Հյուսիսային Դվինան, Պեչորան, Օբը՝ Իրտիշի հետ, Ենիսեյը, Լենան, Ինդիգիրկան, Կոլիման և այլն։ Խաղաղ օվկիանոսի ավազանի ավազանին են պատկանում Ամուրը, Անադիրը իսկ Ատլանտյան օվկիանոսի ավազանին՝ Դոնը, Կուբանը, Նևան և այլն, ներքին հոսքի ավազանին (Կասպից ծովին)՝ Վոլգան։ Տարեկան հոսքի ընդհանուր ծավալը մոտ 4000 կմ³ է։ Ռուսաստանում կան նաև մոտ 2 միլիոն լճեր։ Ամենախոշորներն են Կասպից, Բայկալ, Լադոգա, Օնեգա լճերը, ջրամբարները՝ Իրկուտսկի, Կոլյբիշևի, Բուխտարմայի, Բրատսկի։ Կասպիցը աշխարհի խոշորագույն լիճն է և իր տարածքի մեծության համար առավել հայտնի է ծովի կարգավիճակով, թեպետ դեպի օվկիանոս որևէ կերպ ազատ ելք չունի։ Բայկալ լիճը տեկտոնական ծագման լիճ է արևելյան Սիբիրում։ Այս լիճն աչքի է ընկնում մի քանի ռեկորդային ցուցանիշներով․ նախ Բայկալը պարունակում է հեղուկ վիճակում գտնվող աշխարհի քաղցրահամ ջրերի 20%-ը և համարվում է ամենաքաղցրահամ լիճը։ Բացի այդ, այն նաև աշխարհի ամենախորը լիճն է (1642 մ)։

Հարթավայրերում հողերը և բուսականությունը դասավորված են հյուսիսից հարավ գոտիականությամբ։ Արկտիկական անապատային բուսականությունը փոխվում է մամռաքարաքոսային և թփուտային տունդրայի, որը առաջացել է տունդրայի թթու, սովորաբար գլեյացած հողերի վրա։ Անտառատունդրայի զոնային բնորոշ են տունդրային, գլեյան, թույլ պոդզոլային և գլեյատայգային սառած հողերը, որոնց վրա տարածված են կեչու, եղևնու և խեժափիճու նոսր անտառները։ Անտառային գոտին (տարածքի 1/2-ից ավելին) ստորաբաժանվում է հյուսիսային տայգայի և հարավային խառն անտառների ենթագոտիների։ Պոդգոլային հողերի վրա գերիշխում են մուգ ասեղնատերև տայգան (եղևնի, եղևին, մայրի) և սոճու անտառները։ Ենիսեյից արևելք սառած հողերի վրա տարածված է խեժափիճուց կազմված բաց գույնի ասեղնատերև տայգան, Հեռավոր Արևելքում՝ եղևնուց և եղևինից կազմված տայգան։

Կլիմայական պայմաններ

Աշնանային տայգա անտառ Կոմի Հանրապետության Յուգիդ վա ազգային պարկի տարածում։

Ռուսաստանի Դաշնության ցամաքային տարածքի մեծ մասը տեղակայված է բարեխառն գոտում, Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսի կղզիները, ծայր հյուսիսի մայրցամաքային ափերը՝ արկտիկական և մերձարկտիկական գոտիներում, իսկ Կովկասի սևծովյան հատվածը՝ մերձարևադարձային գոտում։ Կլիման ամենուրեք գրեթե ցամաքային է։ Աևմուտքից արևելք Ատլանտյան օվկիանոսի ազդեցության թուլացման համեմատ, ցամաքայնության աստիճանն աճում է։ Սիբիրի և Հեռավոր Արևելքի հյուսիսային շրջանների խստաշունչ և խիստ ցամաքային կլիման (հուլիսի և հունվարի միջին ջերմաստիճանների տատանումները՝ 50-65 °C) բազմամյա սառցակալությունների (երկրի սահմաններում գրավում է ավելի քան 10 մլն կմ²) առաջացման պատճառ է դառնում։

Հեռավոր Արևելքի հարավային հատվածում կլիման չափավոր մուսսոնային է։ Ձմռանը Ռուսաստանի Դաշնության տարածքի վրա ասիական անտիցիկլոնի ազդեցությամբ հաստատվում է մթնոլորտային բարձր ճնշում։ Հունվարի միջին ջերմաստիճանը երկրի արևմուտքում և Կովկասում 0 °C-ից -5 °C է, Յակուտիայում՝ -40 °C-ից -50 °C։ Առավել ցածր ջերմաստիճանային պայմաններ նկատվում են Վերխոյանսկի շրջանում (նվազագույնը՝ -68 °C) և Օյմյակոնում (նվազագույնը՝ -71 °C), որնք համարվում են Հյուսիսային կիսագնդի «ցրտաշունչ բևեռներից» մեկը։ Ամռանը Ռուսաստանի տարածքի մեծ մասում գերակշռում է մթնոլորտային համեմատաբար ցածր ճնշումը, որի հետևանքով ամռանը ամենուրեք տաք է (բացառությամբ ծայր հյուսիսային շրջանների)։ Հուլիսի միջին ջերմաստիճանը տատանվում է 1 °C-ից (Սիբիրի հյուսիսային ծովափերին) մինչև 24-25 °C (Մերձկասպյան դաշտավայրում)։ Տարեկան տեղումները առավել շատ են Կովկասի և Ալթայի լեռներում (մինչև 2000 մմ), Հեռավոր Արևելքի հարավում (մինչև 1000 մմ), ինչպես նաև Արևելաեվրոպական հարթավայրի անտառային գոտում (մինչև 700 մմ)։ Ավելի քիչ են տեղումները տունդրայի և տափաստանային գոտիներում, ինչպես նաև տայգայում։ Տարեկան տեղումների նվազագույն քանակը ընկնում է Մերձկասպյան դաշտավայրի կիսաանապատային շրջանին (մոտ 150 մմ)։ Ձմռանը գրեթե ամենուրեք առաջանում է հաստատուն ձնածածկույթ, որը պահպանվում է 60-ից (հարավում) մինչև 280 օր (ծայր հյուսիսում)։

Ռուսաստանի կլիմայական տվյալները
Ամիս	հունվ	փետ	մարտ	ապր	մայ	հուն	հուլ	օգոս	սեպ	հոկ	նոյ	դեկ	Տարի
Ռեկորդային բարձր °C (°F)	22.2 (72)	23.8 (74.8)	30.3 (86.5)	34.0 (93.2)	37.7 (99.9)	43.2 (109.8)	45.4 (113.7)	43.5 (110.3)	41.5 (106.7)	33.7 (92.7)	29.1 (84.4)	25.0 (77)	45.4 (113.7)
Ռեկորդային ցածր °C (°F)	−71.2 (−96.2)	−67.8 (−90)	−60.6 (−77.1)	−57.2 (−71)	−34.2 (−29.6)	−9.7 (14.5)	−9.3 (15.3)	−17.1 (1.2)	−25.3 (−13.5)	−48.7 (−55.7)	−58.5 (−73.3)	−64.5 (−84.1)	−71.2 (−96.2)
աղբյուր: Pogoda.ru.netJanuary record low:"February, April, May, October, December record low:

Կենսաբազմազանություն

Հիմնական հոդված՝ Ռուսաստանի կենդանական աշխարհ

Գորշ կամ ռուսական արջը Ռուսաստանի ազգային կենդանին է։

Բացառապես Սիբիրում բնակվող ամուրյան վագրը գրանցված է ՌԴ վերացող տեսակների կարմիր գրքում։

Ռուսաստանի ամբողջ տարածքը պատկանում է Պալեոարկտիկական կենդանաաշխարհագրական մարզին։ Կենդանիների բաշխումը սերտորեն կապվում է աշխարհագրական վերընթաց լանդշաֆտականության և գոտիականության հետ։ Արկտիկական անապատային գոտուն և տունդրային բնորոշ են բևեռաղվեսը, հյուսիսային եղջերուն, բևեռային բուն, տունդրային կաքավը։ Անտառային գոտուն, հատկապես տայգայի ներքին մասերը արդյունագործական որսորդության և մորթեղենի մթերման հիմնական շրջաններ են։ Այս տարածաշրջանին բնորոշ կենդանատեսակներից առանձնացվում են հետևյալները՝ որմզդեղն, գորշ արջ, լուսան, սամույր, աղվես, սկյուռ, նապաստակ։ Արևելյան Սիբիրի ֆաունայի ներկայացուցիչներն են մշկայծյամ, սիբիրյան կզաքիս, Հեռավոր Արևելքի հարավինը՝ ամուրյան վագր, սև արջ, ենոտաշուն, թռչուններից՝ խլահավ, ցախաքլոր, աքար, փայտփորիկ։ Անտառատափաստանային գոտիներում գերակշռում են փոքրիկ կրծողները (դաշտամուկ, գետնասկյուռ, ճագարամուկ, համստեր, արջամուկ), թռչուններից՝ մեծ արոսը, արծիվները, արոսը և այլն։ Ծովերը հարուստ են ձկներով (ձողաձուկ, ծովատառեխ, տափակաձուկ, շիղաձուկ և այլն), ինչպես նաև ծովային կաթնասուններով (կետ, ծովափիղ, փոկ, ծովակատու), ներքին ջրային ավազաններում՝ սաղմոններ, թառափներ, ծովատառեխներ։ Ընդհանուր հաշվով Ռուսաստանի Դաշնության ամբողջ տարածքում տարածված են 266 տեսակի կաթնասուններ և 780 տեսակի թռչուններ։ 1997 թվականի դրությամբ ՌԴ Կարմիր գրքում գրանցված են ընդամենը 415 կենդանատեսակներ, որոնց պաշտպանության ուղղությամբ տարվում են հատուկ աշխատանքներ։ Բնապահպանների և մասնագետների նվիրական աշխատանքի արդյունքում գրանցվել է բազմաթիվ տաքսոնների պոպուլյացիաների աճ։ Ռուսաստանի Դաշնությունում կան ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության 28 օբյեկտներ, 40 կենսոլորտային պաշարներ, 41 ազգային պարկեր և 101 արգելոցներ ու արգելավայրեր։ Այս երկրորւմ մեծ ուշադրություն է դարձվում բնության պահպանությանը և բնական ռեսուրսների ռացիոնալ օգտագործմանը։ Բնական լանդշաֆտների պահպանման համար ստեղծվել են հատուկ կոմիտեներ և բնապահպանական կազմակերպություններ։

Պետական կարգ

Կառավարման համակարգ

Հիմնական հոդված՝ Ռուսաստանի Դաշնության կառավարություն

Ռուսաստանի Դաշնության կառավարության և իշխանության ղեկավարներ

Նախագահ
Վլադիմիր Պուտին

Վարչապետ
Միխայիլ Միշուստին

Ռուսաստանը նախագահական կառավարմամբ դաշնային հանրապետություն է, որտեղ նախագահը՝ պետության, իսկ վարչապետը՝ կառավարության ղեկավարն է։ Ռուսաստանի Դաշնության կառավարությունն իր գործունեությունն իրականացնում է Սահմանադրության, դաշնային սահմանադրական օրենքների, դաշնային օրենքների և ՌԴ նախագահի նորմատիվ հրամանագրերի հիման վրա։ Օրենսդրորեն ամրագրված է նաև բազմակուսակցական ներկայացուցչական ժողովրդավարության և իշխանության տարանջատման սկզբունքի պահպանման գերակայությունը կառավարման ապարատում։

Իշխանության տարանջատման համաձայն՝ ՌԴ դաշնային կառավարությունը կազմված է հետևյալ օղակներից․

• Օրենսդիր իշխանությունն իրականացնող մարմինը ՌԴ երկպալատ դաշնային ժողովն է։ Վերջինիս գործառույթներն ու լիազորությունները բաշխված են երկու պալատների՝ Պետական դումայի (450 պատգամավորական մանդատ) և Դաշնության խորհրդի (170 պատգամավորական մանդատ) միջև։ Ռուսաստանի խորհրդարանին վերապահված է դաշնային օրենքների ընդունման, պատերազմ հայտարարելու և միջպետական պայմանագրեր կնքելու օրենսդրական լիազորությունները։ Բացի այդ, դաշնային ժողովը համաձայնության պարագայում կարող է իրականացնել նախագահի իմպիչմենտի ընթացակարգը։
• Գործադիր իշխանությունը կենտրոնացված է երկրի նախագահի ձեռքում, ով անուղղակիորեն համարվում է նաև ՌԴ Զինված ուժերի գերագույն գլխավոր հրամանատարը։ Նախագահը կարող է արգելք դնել օրենսդրական նախագծերի ընդունման վրա և ձևավորել կառավարություն։
• Դատական իշխանությունն իրականացնող մարմիններն են Սահմանադրական դատարանը, Գերագույն դատարանը և դաշնային դատարանները, որոնց դատավորները նախագահի անմիջական հրամանագրով նշանակվում են Դաշնային խորհրդի կողմից։ Վերջիններիս գլխավոր գործառույթը Ռուսաստանի Դաշնությունում սահմանադրական արդարադատության իրականացնումն է։

ՌԴ նախագահն ընտրվում է համաժողովրդական քվեարկությամբ՝ վեց տարի ժամկետով, ընդորում՝ միևնույն անձը չի կարող շարունակաբար ընտրվել ոչ ավելի քան երկու անգամ։ Կառավարությունը բաղկացած է նախարարություններից, որոնք էլ իրենց հերթին կազմված են վարչության պետերից, նրանց տեղակալներից և իհարկե նախարարներից։ Նախարարական կազմը նշանակվում է նախագահի կողմից՝ վարչապետի առաջարկությամբ, Պետական դումայի անմիջական համաձայնությամբ։ Մերօրյա Ռուսաստանի ամենաազդեցիկ քաղաքական կուսակցություններն են «Միասնական Ռուսաստան»-ը, Կոմունիստական կուսակցությունը, Լիբերալ-ժողովրդավարական կուսակցությունը և «Արդար Ռուսաստանը»։ 2017 թվականի տվյալներով՝ Ռուսաստանը ժողովրդավարական երկրների վարկանշային աղյուսակում 135-րդն էր, իսկ «Համաշխարհային արդարադատության» ծրագրի համաձայն՝ 99-ից 80-րդը։

Մարդու իրավունքներ

Խորհրդային Միության իրավահաջորդությունը ստանձնելով Ռուսաստանի Դաշնությունը որդեգրել է նաև վերջինիս կողմից մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանությանն ուղղված քաղաքականությունը, ինչպես նաև այդ ոլորտին առնչվող միջազգային պայմանագրերի, դաշնագրերի և կոնվենցիաների պարտավորությունները։ 1990-ական թվականների վերջին Ռուսաստանի կառավարությունը վերապահումներով վավերացնում է Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիան, իսկ 1998 թվականից ի վեր Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը հանդիսանում է Դաշնության արդարադատության համակարգի բարձրագույն օղակը։ 1993 թվականի դեկտեմբերին ընդունված ՌԴ Սահմանադրության 15-րդ հոդվածի առաջին մասով միջազգային իրավունքի նորմերն ու հիմնարար սկզբունքները գերակա են ազգային օրենսդրության նկատմամբ։ Այնուամենայնիվ, Վլադիմիր Պուտինի երկրորդ նախագահության ժամկետից հետո (2004–2008) քանիցս ի հայտ են եկել մարդու իրավունքների խախտումների մասին զեկույցներ և բողոքարկումներ։

Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի 20-րդ հոդվածը (Խոսքի ազատություն), որը համընկնում է ՌԴ Սահմանադրության 30-րդ և 31-րդ հոդվածների հետ, համարվում է ձևական բնույթ կրող օրենսդրական դրույթ, քանզի բազմիցս սահմանափակվում է կառավարական մարմինների կողմից։ Հարկ է նաև նշել, որ խոսքի ազատության իրավունքը անկասելիորեն ճանաչված է նաև ՌԴ-ի կողմից վավերացված Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին միջազգային դաշնագրի 19-րդ հոդվածում։ 2015 թվականի դեկտեմբերին ընդունվում է նոր օրինագիծ, որով երկրի Սահմանադրական դատարանին հնարավորություն է ընձեռվում որոշելու, թե արդյոք Ռուսաստանի Դաշնությունը կարող է կիրառել կամ անտեսել միջկառավարական մարմինների այնպիսի որոշումներ, ինչպիսիք են Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի նախադեպային վճիռները։ Որպես Եվրոպայի խորհրդի անդամ և Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի հավատարմագիր, Ռուսաստանն ունի մի շարք պարտավորություններ մադու իրավունքների հարցերի շուրջ։ 2004 թվականին ԵԽ մարդու իրավունքների հանձնակատարն իր ելույթում նշում է, որ «Ռուսները ԽՍՀՄ-ի փլուզումից տեսանելի փոփոխություններ է արձանագրել»։ 2004–2014 թվականներին ՌԴ Մարդու իրավունքների պաշտպանի գրասենյակի նախագահ Վլադիմիր Լուկինը Ռուսաստանում մարդու իրավունքների պաշտպանությունը գնահատում է անբավարար և նշում, որ նմանօրինակ երկրում օրինական պետություն և քաղաքացիական հասարակություն կառուցելը բավականին բարդ և դժվարին գործընթաց է։

Արտաքին քաղաքականություն

Ռուսաստանի Դաշնության կառավարության և իշխանության ղեկավարներ

Վլադիմիր Պուտինի պաշտոնական հանդիպումն Իրանի նախագահ Հասան Ռոհանիի հետ Ռուսաստանում։

Ռուսաստանի Դաշնությունը միջազգային իրավունքի նորմերով ճանաչվել է որպես նախկին Խորհրդային Միության իրավահաջորդ պետություն։ Այսպիսով, ՌԴ-ն շարունակում է իրագործել ԽՍՀՄ-ի միջազգային պարտավորությունները և ստանձնել է վեջինիս մշտական տեղը ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդում, ստանձնում է խորհրդային ղեկավարների կնքած միջազգային պայմանագրերով նախատեսված դրույթները և պարտականությունները, ինչպես նաև պետական պարտքերը։ Ռուսաստանն իրականացնում է բազմակողմանի արտաքին քաղաքականություն

: 2009 թվականի տվյալներով Ռուսաստանը պահպանում է դիվանագիտական հարաբերությունները 191 երկրների հետ և ունի 144 արտասահմանյան դեսպանություն։ Արտաքին քաղաքականությունը սահմանում է նախագահը և իրականացնում է Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարարությունը։ Որպես նախկին գերտերության իրավահաջորդ՝ Ռուսաստանի քաղաքական համակարգը բազմիցս դառնում է քաղաքական քննարկումների առարկա՝ համաշխարհային քաղաքական համակարգերի նկատմամբ միաբևեռ և երբեմն էլ երկդիմ տեսակետնեով պայմանավորված։ Ավելի հաճախ համաշխարհային առաջնորդները, քաղաքագետները և վերլուծաբանները Ռուսաստանը համարում են պոտենցիալ գերտերություն։ Ռուսաստանը ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի հինգ մշտական անդամ-պետություններից մեկն է։ Երկիրը մասնակցել է Մերձավոր Արևելքի դիվանագիտական կվարտետի և Հյուսիսային Կորեայի հետ վեցակողմ բանակցություններին։ Ներկայումս Ռուսաստանի Դաշնությունը անդամակցում է այնպիսի միջազգային կազմակերպությունների, ինչպիսիք են ԵԽ-ն, ԵԱՀԿ-ն և ԱԽՏԽ-ը։ Վերջինիս նախաձեռնությամբ ստեղծված տարածաշրջանային կազմակեպություններն են ԱՊՀ-ն, ԵվրԱԶԷս-ը, Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպությունը և ՇՀԿ-ն։ ՄԻ եվրոպական կոնվենցիան ՌԴ կառավարության կողմից վավերացվել է 1998-ին

Դմիտրի Մեդվեդևը և ԲՐԻԿՍ-ի համագործակցության անդամ պետությունների՝ Հնդկաստանի, Չինաստանի և Բրազիլիայի առաջնորդները։

Վերջին տարիներին հաջողություններ են գրանցվել ՌԴ-Եվրոպական միություն հարաբերություններում, որի արդյունքում էլ Ռուսաստանն ինտեգրվել է բազմաթիվ եվրոպական հարթություններում։ Խորհրդային Միության փլուզումից ի վեր Ռուսաստանն ավելի բարեկամական հարաբերություններ է զարգացրել Միացյալ Նահանգների և Հյուսիսատլանտյան դաշինքի հետ, սակայն այսօր եռակողմ հարաբերությունները զգալիորեն վատթարացել են մի տարածաշրջանային հակամարտություններում վերջիններիս տարբեր դիրքորոշումներով պայմանավորված։ Վերջին տարիներին Ռուսաստանը զգալիորեն ամրապնդել է երկկողմ կապերը Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության հետ՝ ստորագրելով համագոծակցության բազմաթիվ պայմանագներ։ Դրանց արդյունքում կառուցվել է անդրսիբիրյան նավթամուղը և գազատարը, որը կարևոր խթան է երկու երկրների տնտեսական զարգացման համար։ Ռուսաստանը յուրահատուկ տնտեսական կապեր ունի նաև ԲՐԻԿՍ-ի անդամ մյուս երեք պետությունների՝ Բրազիլիայի, Հնդկաստանի և Հարավաֆրիկյան Հանրապետության հետ։ Հետխորհրդային երկրների հետ կապերը չունեն որևէ ընդհանրական գնահատական, քանի որ անմիջականորեն պայմանավորված են աշխարհաքաղաքական ազդեցությամբ։ Լատվիան, Լիտվան և Էստոնիան իրենց քաղաքական կեցվածքով (ՆԱՏՕ և ԵՄ անդամակցություն) և հնչեցած ակնարկներով ակնհայտորեն ընդգծում են Ռուսաստանի հետ որևէ տեսակի մերձեցման բացառելի լինելու հանգամանքը։ Հակառուսական տրամադրություններով են աչքի ընկոնում նաև Ուկրաինան և Վրաստանը։ Ուկրաինայի դեպքում նման դրսևորումների շարժառիթը դարձել է Ղրիմ թերակղզու անեքսիան, իսկ Վրաստանի պարագայում՝ Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի բռնազավթումը։ ՌԴ-ն ռազմակայաններ ունի Հայաստանում, Բելառուսում, Մոլդովայում, Ղրղզստանում և Տաջիկստանում, ինչպես նաև տարածաշրջանային կառույցների միջոցով պահպանում է սերտ հարաբերություններ Ղազախստանի, Թուրքմենստանի, Ադրբեջանի և Ուզբեկստանի հետ։

Հայ-ռուսական հարաբերություններ

Հիմնական հոդված՝ Հայ-ռուսական հարաբերություններ

Հայաստանի և Ռուսաստանի Դաշնության միջև դիվանագիտական հարաբերությունները հաստատվել են 1992 թվականի ապրիլի 3-ին։ Ներկայումս երկու հանրապետություններն ունեն բավականին սերտ դաշնակցային հարաբերություններ, որոնք արտացոլվում են ռազմաքաղաքական, տնտեսական և մշակութային ոլորտներում։ Հայ-ռուսական հարաբերություններն ունեն պատմական խոր ակունքներ։ Դեռևս Ռուսական կայսրության ձևավորման ժամանակահատվածում հայ ազգային-ազատագրական շարժման գործիչ Իսրայել Օրին ծրագրավորել էր պարսկահպատակ Արևելյան Հայաստանի ազատագրումը՝ Պետրոս I-ի օժանդակությամբ։ 1828 թվականի Թուրքմենչայի պայմանագրով Արևելյան Հայաստանն ամբողջությամբ անցնում է Ռուսական կայսրությանը և վերջինիս տիրապետության ոլորտում մնում մինչև Հայաստանի առաջին հանրապետության ստեղծումը։ Բացի այդ, Ռուսաստանը համավում էր Օսմանյան կայսրությունում տիրապետության տակ գտնվող քրիստոնյա ազգերի, այդ թվում՝ հայերի անվտանգության երաշխավորը։ Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո կարմիր բանակը խորհրդայնացնում է Հայաստանը և սկսվում է Հայաստանի պետականության պատմության համար նոր շրջափուլ։ Չնայած այս հանգամանքին, որ Հայաստանը դառնում է ԽՍՀՄ-ից անկախացած առաջին երկիրը, այնուամենայնիվ անկախ Հայաստանի պայմաններում ևս վերջիններիս բարեկամությունը մնում է անհողդողդ։ Ռուսաստանում է գտնվում հայերի ամենամեծ գաղթօջախը։ 2010-ի ՌԴ ազգային վիճակագրական ծառայության տվյալներով՝ Ռուսաստանի տարածքում բնակվում են թվով 2 536 388 հայեր։

Հայաստանի և Ռուսաստանի Դաշնության դրոշները Գյումրիում՝ ռուսական 102-րդ ռազմաբազայի հարևանությամբ։

Ռուսաստան գաղթած հայերը Սև ծովի ափին հիմնադրել են Արմավիր քաղաքը։ Ռուսաստանում ապրել և գործել են հայ մտավորականության երևելի դեմքեր՝ բանաստեղծ Վահան Տերյանը, գրող Մարիետա Շահինյանը, կոմպոզիտոր Արամ Խաչատրյանը, թատերական գործիչներ Եվգենի Վախթանգովը և Ռուբեն Սիմոնովը, դիրիժոր Ալեքսանդր Մելիք-Փաշայանը, երգիչներ Զարա Դոլուխանյանը, Պավել Լիսիցյանը, պետական գործիչներ Անաստաս Միկոյանը, Հովհաննես Թևոսյանը, մարշալներ Հովհաննես Բաղրամյանը, Համազասպ Բաբաջանյանը, Արմենակ Խանփերյանցը, Սերգեյ Ագանովը, ծովակալ Հովհաննես Իսակովը, ֆիզիոլոգ Լևոն Օրբելին, շախմատի աշխարհի կրկնակի չեմպիոն Տիգրան Պետրոսյանը և ուրիշներ։ Ռուսները Հայաստանի բնակչության կազմում ազգային փոքրամասնություններից երկրորդն են՝ եզդիներից հետո։ Համաձայն 2011 թվականի մարդահամարի՝ Հայաստանում բնակվում են թվով 14 660 ռուսներ։ Նախկինում ռուս բնակչության քանակությունը ավելի մեծ է եղել, սակայն Սպիտակի երկրաշարժի, ԽՍՀՄ փլուզման և երկրում կտրուկ տնտեսական անկման պատճառով ռուսների մեծ մասը անկախության առաջին տարիներին արտագաղթել է հայրենիք։ Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպության շրջանակներում Հայաստանը և Ռուսաստանը համարվում են ռազմավարական դաշնակիցներ։ Գյումրիում տեղակայված է ՌԴ ԶՈւ 102-րդ ռազմաբազան, որտեղ ծառայող շուրջ 4500 սահմանապահ զինվորներ պաշտպանում են հայ-թուրքական և հայ-իրանական սահմանները։ Հայաստանը անդամակցում է նաև Ռուսաստանի նախաձեռնությամբ ստեղծված այնպիսի միջազգային կազմակերպությունների, ինչպիսիք են Անկախ Պետությունների Համագործակցությունը և Եվրասիական տնտեսական միությունը։ Դիվանագիտական տեսանկյունից ՌԴ-ն Երևանում, իսկ Հայաստանը՝ Մոսկվայում ունի արտակարգ և լիազոր դեսպանություն։ Գյումրիում գործում է նաև ռուսական, իսկ Սանկտ Պետերբուրգում՝ հայկական հյուպատոսություններ։ Մոսկվայի հայկական դեսպանությունը զբաղեցնում է նախկին Լազարևյան ինստիտուտի շենքը, որի գլխավոր մասնաշենքը կառուցվել է 1816-1823 թվականներին։

Զինված ուժեր

Հիմնական հոդված՝ Ռուսաստանի Դաշնության զինված ուժեր

ՌԴ ԶՈւ-ին պատկանող ռուսական ռազմանավը Սիրիայի ծովային տարածքում՝ Միջերկրական ծովում ռազմական գործողություն իրականացնելիս։

Ռուսական Տու-22M3 կործանիչը ռուս-վրացական պատերազմի ժամանակ Հարավային Օսիայում՝ Վրաստանի օդային տարածքում։

ՌԴ Զինված Ուժերի 4-րդ դիվիզիայի տանկային գվարդիան 2017 թվականի ձմեռային զորավարժանքների ժամանակ

Ռուսաստանի Դաշնության Զինված ուժերը բաժանված են երեք առանձին ստորաբաժանումների՝ ցամաքային զորքեր, ռազմածովային նավատորմ և ռազմաօդային ուժեր։ Կան նաև երեք անկախ զորատեսակներ՝ ռազմավարական նշանակության հրթիռահրետանային զորքեր, ինչպես նաև օդատիեզերական և օդադեսանտային ուժեր։ 2017 թվականի տվյալներով ՌԴ Զինված ուժերի նկատմամբ պայմանագրային պարտավորություններ ունեն ավելի քան մեկ միլիոն զինծառայողներ (այս ցուցանիշով 5-րդն աշխարհում), իսկ պահեստապահակակետայինների ընդհանուր թիվը կազմում է շուրջ 2․5 միլիոն մարդ։ Այս ամենով հանդերձ՝ պահեստային զորքերի հանրագումարը գերազանցում է 20 միլիոնը։ Ռուսաստանի Դաշնության քաղաքացի համարվող բոլոր արական սեռի ներկայացուցիչները պարտավորեն են պարտադիր զինվորական ծառայություն անցնել ՝ մեկ տարի ժամկետով։ Ռուսաստանն ունի միջուկային զենքի ամենախոշոր պաշարները, բալիստիկ հրթիռային սուզանավերի երկրորդ ամենամեծ նավատորմը և թերևս ԱՄՆ-ից բացի միակ երկիրը, որն ունի ժամանակակից ռմբակոծիչ ինքնաթիռներ։ ՌԴ ԶՈւ-ին պատկանող տանկային ուժերը խոշորագույններից մեկն են աշխարհում, իսկ ռազմածովային նավատորմի ու օդային ուժերի զինտեխնիկայի թվով ՌԴ-ն առաջատարն է ամբողջ աշխարհում։ Ունի լայնածավալ և լիովին տեղականացված սպառազինության արդյունաբերություն, որը արտադրում է սեփական զինված ուժերի ստորաբաժանումները համալրող ռազմական տեխնիկայի մեծ մասը։ Ներկրվում են ընդամենը մի քանի տեսակի զենքեր։

2001 թվականից ի վեր Ռուսաստանը զենքի և զինամթերքի արդյունաբերության ամենախոշոր մատակարարներից մեկն է, որին բաժին է ընկնում համաշխարհային զենքի վաճառքի շուրջ 30%-ը։ ՍՊԻՀ Ստոկհոլմի միջազգային խաղաղության հետազոտությունների ինստիտուտի զեկույցի համաձայն՝ 2010–2014 թվականներին Ռուսաստանը եղել է աշխարհում զենքերի երկրորդ ամենամեծ արտադրողը, որը զինտեխնիկա է մատակարարում 56 ինքնիշխան պետություններին և արևելյան Ուկրաինայի ապստամբ գրոհայիններին։ 2016 թվականի ՌԴ կառավարության պաշտոնական զեկույցում նշվել է, որ երկրի ռազմական բյուջեն կազմում է 3.03 տրիլիոն ռուբլի (մոտ 83.7 մլրդ ԱՄՆ դոլար)։ Այնուամենայնիվ, ոչ պաշտոնական հետազոտությունները նշում են, որ այդ ցուցանիշը մի քանի անգամ գերազանցում է պաշտոնականին և ընդհանուր հաշվով կազմում է 90,749 մլրդ ԱՄՆ դոլար։ Այսպիսով, 2018 թվականի տվյալներով Ռուսաստանի ռազմական բյուջեի ցուցանիշը գերազանցում է ցանկացած եվոպական երկրի տվյալին և երրորդն է ամբողջ աշխարհում՝ զիջելով միայն Միացյալ Նահանգներին և Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությանը։

Վարչատարածքային բաժանում

Հիմնական հոդված՝ Ռուսաստանի վարչական բաժանում

Ռուսաստանի Դաշնության դաշնային կառուցվածքը հաստատվել է դեռևս 1918 թվականի հունվարին՝ «Աշխատավոր և շահագործվող ազգի իրավունքների հռչակագիր»-ի վերտառությամբ։ Բովանդակությունը հետևյալն էր

Ռուսաստանի Խորհրդային Հանրապետությունը հիմնվում է ազատ ազգերի ազատ միության հիման վրա որպես Խորհրդային Ազգային Հանրապետությունների Դաշնություն։

Այսպիսով, միացյալ պետությունը վերափոխվել է դաշնության։ 2009 թվականին, ըստ 1993 թվականի Սահմանադրության 5-դ հոդվածի, Ռուսաստանի Դաշնությունը կազմավորվել է իրավահավասար սուբյեկտներրի միախմբման միջոցով։ 2008 թվականի մարտի 1-ից այդպիսի սուբյեկտների թիվը 83-ն է։ Ռուսաստանը դաշնային կառուցվածքով երկիր է։ Դաշնության մեջ են մտնում 83 հավասարազոր սուբյեկտներ, այդ թվում 21 հանրապետություններ, 9 երկրամասեր, 46 մարզեր, 3 դաշնային նշանակաշության քաղաքներ, 1 ինքնավար մարզ և 4 ինքնավար շրջաններ։

Դաշնության պետական իշխանության մարմինների համակարգը սահմանվում է աշնության կանոնակարգած ընդհանուր հիմունքներով։ Յուրաքանչյուր շրջանում գործում է օրենսդիր (ներկայացուցչական) մարմին (խորհրդարան, օրենսդիր հավաք) և գործադիր մարմին (կառավարություն)։ Մի քանիսում գոյություն ունի նաև բարձր պաշտոնյա (նախագահ, նահանգապետ), որոնք ունեն ՌԴ-ի օրենսդիր մարմինների լիազորություններ նախագահի ներկայացմամբ և կարող են այդ պաշտոնը զբաղեցնել անսահմանափակ քանակությամբ։ Ռուսաստանը բաժանվում է նաև 8 դաշնային շրջանների, որոնցից յուրաքանչյուրում աշխատում է նախագահի լիազորված ներկայացուցիչը։

Վարչական սուբյեկտներից յուրաքանչյուրը պատկանում է նշյալ տեսակներից որևէ մեկին

Սուբյեկտ	Բովանդակություն
46 մարզեր	Դաշնային ամենատարածված և պարզագույն սուբյեկտը։ Կառավարվում է տեղական ինքնակառավարման մարմինի կողմից և որպես կանոն անվանվում է վարչական կենտրոնի անունով։
22 հանրապ․	Անվանապես ինքնավար վարչատարածքային միավոր, որն ունի իր առանձին սահմանադրությունը, օրենսդիր և գործադիր իշխանությունը։ Որպես կանոն՝ միախմբում է Դաշնության տարածքում ապրող որևէ ազգային փոքրամասնության։
9 երկրամաս	Առաջին մակարդակի վարչատարածքային միավոր, որը բնօրինակ ռուսերենով կոչվում է «կռայ»։
4 ինքնավար օկրուգ	որոշակի էթնիկական փոքրամասնություն միավորող վարչատարածքային միավոր։
3 դաշնային քաղաք	Վարչական ինքնավարություն ունեցող խոշոր քաղաքներ։ Դրանք երեքն են՝ Մոսկվա, Սանկտ Պետերբուրգ, Սևաստոպոլ։
1 ինքնավար մարզ	Միակ ինքնավար մարզը Հրեական ինքնավար մարզն է։

Տնտեսություն

Մոսկվան երկրի մայրաքաղաքը լինելուց բացի հանդիսանում է նաև վերջինիս ֆինանսատնտեսական գլխավոր կենտրոնը։

Մեկ շնչի հաշվով բաժին ընկնող Համախառն ներքին արդյունքի ցուցանիշը:      50 000 և ավելի      30 000–50 000      20 000–30 000      9 750–20 000      7 500–9 750      5 000–7 500      3 000–5 000      մինչև 3 000

Ռուսաստանը աշխարհի հզորագույն տնտեսություն ունեցող երկրներից մեկն է, որի բացառիկ երաշխիքներն են բնական ռեսուրսների, մասնավորապես՝ նավթի և բնական գազի հսկայական պաշարները։ Համաձայն Համաշխարհային բանկի հրապարակած տվյալների՝ Ռուսաստանի Դաշնության բնական ռեսուրսների հանրագումարը կազմում է $ 75 տրիլիոն (Երկիր մոլորակի օգնական հանածաների ընդհանուր պաշարների 30%-ը)։

Ըստ ՀՆԱ-ի՝ Ռուսաստանը 12-րդն է աշխարհում, իսկ գնողունակության համարժեքության ցուցանիշով՝ 6-րդը։ 21-րդ դաից սկզբներին երկրում ստեղծված քաղաքական կայունությունը ստեղծում են տնտեսական զարթոնքի նախադրյալներ։ 2008 թվականին արդեն իսկ կայունացման ուղին բռնած Ռուսաստանը հայտնվում է ճգնաժամի մեջ, որը պայմանավորված է համաշխարհային շուկայում գազի և նավթի գնի անկման հետ։ Ըստ 2016 թվականի տվյալների՝ ՌԴ-ում ամսական միջին աշխատավարձը չի գերազանցում $ 450-ը, այնինչ ֆիզիկական անձանց եկամտահարկը գանձվում է 13%-ի չափով։ Այպիսով՝ ըստ ազգային վիճակագրական ծառայության տվյալների՝ շուրջ 19,2 միլիոն ՌԴ բնակիչներիի ապրում են ծայրահեղ աղքատության պայմաններում։ Պաշտոնապես՝ Ռուսաստանի բնակչության շուրջ 20-25% -ը դասվում է որպես միջին խավ, սակայն որոշ տնտեսագետներ և սոցիոլոգներ պնդում են, որ այդ ցուցանիշը շատ ավելի մեծ է։ Գործազրկության մակարդակը կազմում է 5.4%, այնինչ 1999-ին այն շուրջ երկու անգամ գերազանցում էր մերօրյա ցուցանիշին։ Ռուսաստանի տնտեսական վերելքի առջև ծառացած խնդիրների թվին են պատկանում Միացյալ Նահանգների և Եվրոպական միության շարունակական պատժամիջոցները, ինչպես նաև վառելանյութենրի գնանկումը։ Ռուսաստանը ունի մեծ քանակությամբ նավթի, բնական գազի և թանկարժեք մետաղների պաշարներ, որոնք էլ կազմում են Ռուսաստանի արտահանման հիմնական մասնաբաժինը։ 2012 թվականի դրությամբ վառելիքային արդյունաբերության ոլորտը կազմել է ՀՆԱ-ի 16% -ը, դաշնային բյուջեի եկամուտների 52%-ը և ընդհանուր արտահանման 70% -ը։ Այս ամենով հանդերձ Ռուսաստանը համարվում է «էներգետիկ գերտերություն»։ Այս երկրի տարածքում են գտնվում աշխարհի բնական գազի պաշարների ամենամեծ և նավթի՝ երկրորդ խոշորագույն պաշարները։ Ռուսաստանի տնտեսության գերակա ճյուղերից է նաև սպառազինության արդյունաբերությունը, որի շնորհիվ վերջինս կարողանում է բավակարել ներքին պահանջարկը և զինամթերք մատակարարել տասնյակ պետությունների։ ՌԴ տնտեսական խոշորագույն դաշնակիցներն են ԵՄ-ն, ԱՄՆ-ն, Չինաստանը, Բելառուսը, Թուրքիան և այլք։

Էներգետիկ արդյունաբերություն

Հիմնական հոդված՝ Նավթարդյունաբերությունը Ռուսաստանում

Ռուսաստանի Դաշնությունն ունի հզոր էներգետիկ ենթակառուցվածքներ։ Համարվում է Եվրոպայի էլեկտրաէներգիայի գլխավոր մատակարարը։

Էներգառեսուրսների հսկայական պաշարների շնորհիվ երկիրն ունի հզոր էներգետիկ արդյունաբերություն։ Մինչ վերջերս՝ անցումային փուլով պայմանավորված տնտեսական անկումը, Ռուսաստանը նավթի, բնական գազի, տորֆի հանույթով աշխարհում գրավում էր առաջին տեղը, իսկ քարածխի արդյունահանման և էլեկտրաէներգիայի արտադրության ծավալով՝ երկրորդը։ Ճյուղի աշխարհագրության առանձնահատկությունն այն է, որ հումքային գլխավոր պաշարները տեղաբաշխված են երկրի արևելյան, իսկ օգտագործող հիմնական ձեռնարկությունները՝ արևմտյան շրջաններում։ Այս պայմաններում նավթարդյունաբերությունը դառնում է երկրի տնտեսության կարևորագույն ճյուղերից մեկը։ Ռուսաստանը հանդիսանում է Եվրոպայի նավթի և գազի հիմնական մատակարարը։ Նավթի մշակումից ստանում են տրանսպորտային վառելիք (բենզին, կերոսին, դիզելային վառելիք), քսայուղեր, բազմազան քիմիական նյութեր (սինթետիկ կաուչուկ, քիմիական մանրաթել, պլաստմասսաներ), իսկ մնացորդը՝ մազութը, որպես վառելիք օգտագործվում է ջրաէլեկտրոկայաններում։ Նավթի արդյունահանման ինքնարժեքը մի քանի անգամ ցածր է քարածխից, այդ պատճառով էլ նավթարդյունաբերությունը զարգանում է ավելի արագ տեմպերով։ Արդեն 4 տասնամյակ է, որ նավթի արդյունահանման ամենախոշոր շրջանն Արևմտյան Սիբիրն է՝ Օբ գետի միջին հոսանքի ավազանը։ Խոշորագույն հանքավայրերն են Սամոտլորն ու Սուրգութը։

Արևմտյան Սիբիրի նավթն սկզբում արդյունահանվում էր հիմնականում շատրվանային էժան եղանակով, իսկ ներկայումս արդյունահանվում է պոմպային՝ համեմատաբար թանկ եղանակով։ Նավթամուղերով նավթը փոխադրվում է արևմուտք։ Նախագծվում է առաջիկայում փոխադրել նաև արևելք՝ Չինաստան և Ճապոնիա։ Երկրորդ, համեմատաբար խոշոր շրջանը գտնվում է Վոլգա գետի և Ուրալյան լեռների միջև։ Այն անվանվում է Վոլգա-Ուրալյան նավթային շրջան։ Նավթի խոշոր հանքավայրեր կան Թաթարստանում, Բաշկորտոստանում, Սամարայի մարզում։ Երկրի նավթարդյունահանման մյուս շրջանը եվրոպական մասի հյուսիս-արևելքն է՝ Կոմի Հանրապետությունը։ Ռուսաստանի հնագույն նավթարդյունաբերական շրջանը հյուսիսկովկասյանն է։ Նավթավերամշակման ձեռնարկությունների մեծ մասը երկրի եվրոպական մասում է։ Նավթավերամշակման խոշոր կենտրոններից են՝ Մոսկվան, Յարոսլավլը, Սիզրանը (Սամարայի մարզում)։ Նավթի հանույթով Ռուսաստանը 2005-2006 թվականներին աշխարհում առաջին երկիրն էր։ Նավթի արտահանումից ստացվող եկամուտը Ռուսաստանի բյուջեի գլխավոր աղբյուրներից է։

Տրանսպորտային ենթակառուցվածքներ

Ռուսաստանի ազգային ավիափոխադրող «Aerotlot» ընկերությանը պատկանող Sukhoi Superjet 100 մերձմագիստրալային ուղևորատար օդանավը Շերեմետևո օդանավակայում վայէջք կատարելիս։

Տարածքի ընդարձակությամբ և ծովային խոշոր տերություն լինելով պայմանավորված՝ Ռուսաստանում տրանսպորտն ունի ուրույն նշանակություն։ Երկրում զարգացած են տրանսպորտի բոլոր տեսակները։ Բեռնաշրջանառության ծավալով առաջատարը երկաթուղային տրանսպորտն է, քանի որ դրա միջոցով է իրականացվում բեռների մեծ մասի փոխադրումը երկրի արևմտյան ու արևելյան շրջանների միջև։ Ռուսաստանում են կառուցված աշխարհի ամենաերկար երկաթգծերից մի քանիսը։ Ռրանցից ամենախոշորն Սիբիրյան մայրուղին է, որը ձգվում է Մոսկվայից մինչև խաղաղօվկիանոսյան ափ (Վլադիվոստոկ)։ Նշանավոր են նաև՝ Մոսկվա-Վորկուտա և հյուսիսից հարավ ձգվող Մուրմանսկ-Սանկտ Պետերբուրգ-Մոսկվա-Դոնի Ռոստով երկաթուղային մայրուղիները։ Ավտոճանապարհների մեծ մասն անբարեկարգ է և այդ պատճառով ժողովրդական տնտեսությունը հսկայական կորուստներ է կրում։ Ռուսաստանի ջրային տրանսպորտի զարգացումը պայմանավորված է երկրի ծովափնյա դիրքով, ինչպես նաև՝ ներքին ջրային ռեսուրսների առատությամբ։

Ռուսաստանի Դաշնության առևտրային նավատորմը խոշորագույններից է աշխարհում։ Այն կատարում է ինչպես արտաքին, այնպես էլ՝ ներքին փոխադրումներ։ Կարևոր ծովային ուղիներն սկսվում են Բալթիկ, Բարենցի, Սև և Ճապոնական ծովերի խոշոր նավահանգիստներից՝ Սանկտ Պետերբուրգից, Մուրմանսկից, Նովոռոսիյսկից, Նախոդկայից և այլն։ Ներքին փոխադրումներում մեծ է Մուրմանսկից ու Արխանգելսկից Բերինգի նեղուցով մինչև Նախոդկա և այլ նավահանգիստներ ձգվող ուղու նշանակությունը, որը կոչվում է Հյուսիսային ծովային ուղի։ Խողովակաշարային տրանսպորտը Ռուսաստանում զարգացել է վերջին տասնամյակներում։ Խողովակաշարերի ընդհանուր երկարությունն ավելի քան 200 հազար կմ է, որից 63 հազար կմ՝ նավթամուղ, 140 հազար կմ՝ գազամուղ։ Խոշոր նավթամուղներից է «Դրուժբան», որով նավթը հասցվում է Ուկրաինա, Բելառուս, Լեհաստան, Գերմանիա և այլ երկրներ։ Երկրում ամենուրեք զարգացած է օդային տրանսպորտը։ Ռուսաստանի խոշոր քաղաքներն ինքնաթիռային հաղորդակցությամբ կապված են ինչպես միմյանց, այնպես էլ՝ արտասահմանյան երկրների հետ։ Երկրի տրանսպորտային խոշորագույն հանգույցը Մոսկվան է՝ Ռուսաստանի քաղաքամայրը։ Մյուս խոշոր կենտրոններն են Սանկտ Պետերբուրգը, Նիժնի Նովգորոդը, Սամարան, Չելյաբինսկը, Դոնի Ռոստովը և այլն։

Տիեզերական հետազոտություններ

«Միր»՝(չաշխատող հղում) խորհրդային, ապա ռուսական ուղեծրային կայան։ «Միրը» աշխարհի առաջին երկարաժամկետ անընդմեջ բնակեցված հետազոտության կայանն էր տիեզերքում և առաջին «երրորդ սերնդի» տիեզերակայանը, որը կառուցվել է մոդուլյար կառուցվածքով։

Խորհրդային արտադրության «Soyuz TMA-2» տիեզերանավը, որը դեպի տիեզերական բաց տարածություն թռչել է Ղազախական ԽՍՀ-ի տարածքից, համարվում է առաջիններից մեկը ԽՍՀՄ իրականությունում։

Տիզերական տեխնոլոգիաների և հետազոտությունների ոլորտում ռուսների գրանցած բազում նվաճումների հիմքում ընկած է տեսական աստղաֆիզիկայի հայր Կոնստանտին Ցիոլկովսկու հայտնագործությունները։ Իր հետևորդների՝ գերմանացի Հերման Օբերտի և ամերիկացի Ռոբերտ Գոդարդի հետ միասին նա համարվում է հրթիռների և տիեզերագնացության տեխնոլոգիաների հիմնադիրը։ Նրա աշխատությունները մինչ օրս կիրառական նշանակություն ունեն այդ ոլորտում մասնագիտացած գիտնականների շրջանում։ Նա գտնում էր, որ գոյություն ունի միայն մատերիա, և ամբողջ տիեզերքը ոչ ավելին է քան սովորական պարզ մեխանիզմ։ Տարածությունն ու ժամանակը անսահման են, այդ պատճառով անթիվ են աստղերի և մոլորակների թիվը։ Տիեզերքը միշտ կունենա նույն տեսքը, տիեզերական պրոցեսները հաջորդական են, ցանկացած աստղ, մոլորակային համակարգ, գալակտիկա՝ ծնվում և մահանում են, իսկ հետո բռնկվելով նորից տեղի է ունենում հաջորդական անցումներ ավելի պարզ և բարդ գործընթացների միջև։

Նրա ստեղծագործություններից ոգեշնչվել են խորհրդային այնպիսի առաջատա հրթիռային ինժեներներ, ինչպիսիք են Սերգեյ Կորոլյովը, Վալենտին Գլուշկոն և ուրիշներ։ Հենց վերջիններիս ջանքերով էլ խորհրդային տիեզերական ծրագրերն ավարտվել են հաջողությամբ։ 1957 թվականի հոկտեմբերի 4-ին առաջին անգամ Խորհրդային Միության գիտնականները Երկրի ուղեծիր են ուղարկել «Սպուտնիկ 1»-ը՝ Երկիր մոլորակի առաջին արհեստական արբանյակը։ Այն գիտնականներին շատ նոր տեղեկություններ է հաղորդում մթնոլորտի վերին շերտերի խտության և իոնոսֆերայի մասին։ Սպուտնիկի արձակումը Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում առաջ է քաշում այսպես կոչված «արբանյակային ճգնաժամ», որին էլ հաջորդում է Սառը պատերազմի մասը կազմող «տիեզերքի համար մրցավազքը»։ Տիեզերքի համար մրցավազքը պատճառ դարձավ քաղաքական, ռազմական, տեխնոլոգիական և գիտական մի շարք առաջընթացների։ 1961 թվականի ապրիլի 12-ին ԽՍՀՄ օդաչու Յուրի Գագարինը դառնում է համաշխարհային պատմության մեջ առաջին մարդը, որը թռիչք է իրականացնում դեպի տիեզերական բաց տարածություն։ Աշխարհի առաջին կին տիեզերագնացը՝ Վալենտինա Տերեշկովան, ևս ազգությամբ ռուս էր։ Ալեքսեյ Լեոնովը 1975 թվականի հուլիսի 15-ին «Սոյուզ 19» տիեզերանավով դուրս է գալիս տիեզերք և միանում ամերիկյան «Ապոլո» կապսուլին։ Սա երկու տարբեր պետությունների տիեզերակայանների առաջին համակցումն էր։ Խորհրդային տիեզերագնացներին է պատկանում նաև առաջինը այլ մոլորակի վրա (տվյալ դեպքում՝ Վեներա) վայրէջք կատարելու ռեկորդը։ Խորհրդային Միության փլուզումից հետո որոշ կառավարություններ և անհատ ձեռներեցների ֆոնդեր ֆինանսավորել են տիեզերահետախուզական ծրագրերի իրականացմանը, որոնցից ամենահայտնին «Բուրան» նախագիծն էր։ Սակայն, գրեթե բոլոր ծրագրերը չեղյալ են համարվել կամ հետաձգվել են։ Չնայած այս ամենին՝ ԽՍՀՄ ժառանգության շնորհիվ ներկայումս Ռուսաստանի Դաշնությունը համարվում է տիեզերական ամենախոշոր արհեստական արբանյակի սեփականատերը։

Զբոսաշրջություն

Հիմնական հոդված՝ Զբոսաշրջությունը Ռուսաստանում

Վասիլի Երանելու տաճարը Մոսկվայում։

Փրկիչ արյան հոյակերտ տաճարը Պետերբուրգում։

Խորհրդային Միության անկումից հետո Ռուսաստանը վերածվել է կարևոր զբոսաշրջային ուղղության։ 21-րդ դարից ի վեր արագ տեմպերով զարգացում են ապրել ինչպես ներգնա, այնպես էլ միջազգային տուրիզմը, որին պայմանականորեն նպաստել է հարուստ մշակութային ժառանգությունը և յուրօրինակ բնական բազմազանությունը։ Ըստ զբոսաշրջային համաշխարհային կազմակերպության՝ Ռուսաստանը զբոսաշրջության ցուցանիշներով աշխարհի առաջատար երկրներից մեկն է։ Ըստ 2013 թվականի տվյալների՝ ընդունած զբոսաշրջիկների թվով աշխարհում գրավում է 9-րդ տեղը՝ Ֆրանսիայից, Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներից, Իսպանիայից, Չինաստանից, Իտալիայից, Թուրքիայից, Գերմանիայից և Մեծ Բրիտանիայից հետո։ Ամեն տարի Ռուսաստան են այցելում շուրջ 28 միլիոն զբոսաշրջիկ, ովքեր երկրում ներդնում են ավելի քան 11 միլիարդ ամերիկյան դոլար։ Այնուամենայնիվ, ժամանակ առ ժամանակ աշխարհաքաղաքական զարգացումներով պայմանավորված այս թվաքանակը գրանցում է վերելքներ և անկումներ։

Ռուսաստանի ամենաայցելվող ուղղություններն են Մոսկվան և Սանկտ Պետերբուրգը՝ երկրի ներկայիս և նախկին մայրաքաղաքները։ Ե՛վ Մոսկվան, և՛ Սանկտ Պետերբուրգն ունեն համաշխարհային քաղաքի կարգավիճակ․ այստեղ են գտնվում աշխարհահռչակ այնպիսի թանգարաններ, ինչպիսիեք են Տրետյակովյան պատկերասրահը, Էրմիտաժը (ներառյալ՝ Ձմեռային պալատը), Ռուսաստանի օպերայի և բալետի պետական ակադեմիական թատրոնը, Մարիինյան թատրոնը և այլն։ Առանձնահատուկ ճարտարապետական լուծումներով են կառուցված ռուսական եկեղեցիները, որոնց մարգարիտներն են համարվում Քրիստոս Փրկիչ տաճարը, Սուրբ Իսահակի տաճարը, Սուրբ Աստվածածնի Ավետման եկեղեցին և այլն։

Անկախ ամեն ինչից, զբոսաշրջիկների համար ամենից ուշագրավ վայրը Մոսկովյան Կրեմլն է, որը 1990 թվականից ի վեր գրանցված է Ռուսաստանում ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության օբյեկտների ցանկում։ Կրեմլի արևելքում է գտնվում քաղաքի գլխավոր կենտրոնը՝ Կարմիր հրապարակը, որտեղից էլ սկիզբ են առնում մոսկովյան կենտրոնական փողոցների մեծ մասը։ Կարմիր հրապարակը հատկապես նշանավորվում է նրանով, որ այստեղ է գտնվում քաղաքի խորհրդանիշը համարվող Վասիլի Երանելու տաճարը։ Վերջինս կառուցվել է Իվան Ահեղի կողմից՝ ի հիշատակ Կազանի և Աստրախանի խանությունների դեմ տարած հաղթանակների։ Իր ճարտարապետական ոճով Ռուսաստանի մյուս քաղաքներից բավականաչափ տարբերվում է Սանկտ Պետերբուրգը, որը ոչ պայմանականորեն համարվում է ՌԴ հյուսիսային մայրաքաղաքը։ Վերջինս հայտնի է իր սպիտակ գիշերներով։ Քրիստոնեական և մուսուլմանական քաղաքակրթությունների մերձեցման կիզակետում է գտնվում Թաթարստանի մայրաքաղաք Կազանը՝ «ռուս ֆեդերալիզմի» և «աշխարհի բոլոր թաթարների մայրաքաղաք»-ը։ Վերջինս կրում է «Ռուսաստանի երրորդ մայրաքաղաքի» ոչ պաշտոնական անվանակարգը, թեպետ այդ տիտղոսի հավակնորդներ են համարվում նաև Նովոսիբիրսկը, Եկատերինբուրգը և Նիժնի Նովգորոդը։

Ընդարձակ այս պետությունում գրեթե հավասարապես զարգացած են զբոսաշրջության բոլոր ճյուղերը։ Ռուսաստանի հարավում գտնվող սևծովյան շրջանները՝ Կրասնոդարի և Ստավրոպոլի երկրամասերն ու Ղրիմի թերակղզին, հայտնի են իրենց արևոտ ծովափերով և հանգստյան գոտիներով։ Ծովափնյա քաղաքների մարգարիտը Սոչին է, որը հյուրընկալել է 2014 թվականի ձմեռային Օլիմպիական խաղերը։ Հյուսիսային Կովկասի լեռները հարուստ են լեռնադահուկային հանգստավայրերով, Կամչատկա թերակղզին՝ հրաբխային գեյզերներով, Ալթայն իր ձնառատ լեռներով, իսկ Տիվան՝ վայրի տափաստաններով։

Պետերգոֆի պալատ` Սանկտ Պետերբուրգի Պետերգոֆ արվարձանում գտնվող պալատների և այգիների համալիր։ Հիմնվել և կառուցվել է Պետրոս I-ի կողմից։

Կարմիր հրապարակ՝ երկրի գլխավոր հրապարակը, որը տեղակայված է քաղաքի պատմական կենտրոնում՝ Մոսկովյան Կրեմլում։ Այստեղ է գտնվում Վասիլի Երանելու տաճարը։

Պետական պատմական թանգարան` թանգարանի հավաքածուն արտացոլում է Ռուսաստանի պատմությունն ու մշակույթը հնագույն ժամանակներից մինչև մեր օրերը

Ձմեռային պալատ` կայսրերի նախկին պաշտոնական նստավայրը Սանկտ Պետերբուրգում, ներկայումս մտնում է Էրմիտաժի թանգարանային համալիրի կազմի մեջ։

Գյուղատնտեսություն

Ռուսաստանում արևածաղկի դաշտեր կարելի է գտնել ամենուրեք։ Վերջիններս ոչ պայմանականորեն հանդիսանում են այս երկրի խորհրդանիշը։

Գյուղատնտեսության զարգացման բնական հիմքը հողն է, որով Ռուսաստանն աշխարհում առաջինն է (մոտ 1,7 միլիարդ հա)։ Հողագործության համար առավել բարենպաստ են տափաստանային ու անտառատափաստանային գոտիների հողերը, որոնք կազմում են երկրի տարածքի 13%-ը։ Անտառային (ոչ սևահողային) գոտու պոդզոլային և ճմապոդզոլային հողերն աղքատ են հումուսով, ուստի բարելավման (մելիորացման) կարիք են զգում։ Զգալի տարածքներում կատարվում են ճահիճների չորացման, իսկ հարավային որոշ շրջաններում՝ ոռոգման աշխատանքներ։ Ռուսաստանի Դաշնության գյուղատնտեսությունը եվրոպական մասում զարգանում է ինտենսիվ, իսկ ասիական մասում՝ էքստենսիվ։ Բուսաբուծության առաջատար ճյուղը հացահատիկային տնտեսությունն է։ Տափաստանային գոտում հիմնականում մշակում են ցորեն, իսկ այդ գոտու տաք շրջաններում՝ եգիպտացորեն։

Անտառատափաստանային ու անտառային գոտիներում մշակում են ցորենի համեմատությամբ պակաս ջերմապահանջ ու շուտ հասունացող տարեկանը, որի համախառն բերքով Ռուսաստանն աշխարհում գրավում է առաջին տեղը։ Հյուսիսային Կովկասում և Հեռավոր Արևելքում՝ Խանկա լճի շրջանում, համեմատաբար տաք կլիմայական պայմաններում մշակում են բրինձ։ Սակայն, վերջինիս սեփական արտադրանքը չի բավարարում երկրի բնակչության պահանջարկը։ Վերջին տարիներին գյուղատնտեսության մեջ կատարված վերափոխումների շնորհիվ Ռուսաստանում հացահատիկի համախառն բերքն աճել է, և նույնիսկ առաջացել է որոշ ավելցուկ։ Ռուսաստանի վարելահողային տարածքների ընդհանուր մակերեսը կազմում է 1 237 294 քառակուսի կիլոմետր (չորրորդ խոշորագույնն աշխարհում)։ 1999-2009 թվականներին ԽՍՀՄ անկման հետևանքով փլուզված ռուսաստանյան գյուղատնտեսությունը գրանցում է կայուն աճ, որի արդյունքում երկիրը դառնում է Եվրոպական միությունից և Միացյալ Նահանգներից հետո հացահատկի աշխարհում երրորդ արտահանողը։ Մսամթերքի արտադրությունը ևս կտրուկ աճել է՝ 1999 թվականի 6 813 000 տոննայից 2008 թվականին հասնելով 9 331 000 տոննայի։ Գյուղատնտեսական ենթակառուցվածքների վերականգնումն իրականացվել է կառավարության վարկային քաղաքականության շնորհիվ` աջակցելու ինչպես անհատ ձեռներեցների, այնպես էլ խոշոր սեփականատեր համարվող կորպորատիվ ֆերմերների, որոնք ժամանակին ձևավորել են կոլտնտեսություններ՝ արտադրության հանրային միջոցների վրա հիմնված կոոպերատիվ կազմակերպություններ։

Անասնապահություն և ձկնարդյունաբերություն

Խոշոր եղջերավոր անասունների արոտավայր Դոնի Ռոստով քաղաքի արվարձաներից մեկում։

Ռուսաստանի անասնապահության առաջատար ճյուղը խոշոր եղջերավոր անասնապահությունն է, որի համար կան բարենպաստ պայմաններ։ Անտառային գոտում ու խտաբնակ շրջաններում զարգացած է կաթնատու, իսկ տափաստանային զոնայում՝ կաթնամսատու ուղղությունը։ Կովերի կաթնատվությունը բավականին բարձր է, հատկապես՝ անտառային զոնայում, հատկապես Վոլոգդայի, Կոստրոմայի, Իվանովոյի, Մոսկվայի մարզերում։ Խոզաբուծությունը տեղաբաշխված է քաղաքների շրջակայքում, որտեղ օգտագործում են բնակչության սննդի մնացորդներն ու սննդարդյունաբերական թափոնները։ Քաղաքների շրջակայքում, հողագործական շրջաններում, ինչպես նաև՝ հացահատիկի մշակության շրջաններում տեղաբաշխված է թռչնաբուծությունը։ Վերջինիս մեծ չափով նպաստում են երկրի հազարավոր լճերն ու լճակները, որոնցում զարգացած է ջրալող թռչունների՝ սագերի ու բադերի բուծումը։ Ոչխարաբուծությունը զարգացած է չոր տափաստանային, կիսաանապատային ու լեռնային շրջաններում։ Հյուսիսային Կովկասում ճյուղը մասնագիտացել է նրբագեղմ, իսկ Վոլգայի միջին հոսանքում՝ մորթատու ուղղությամբ։ Ոչխարի մորթուց պատրաստում են գլխարկներ ու մուշտակներ, ինչպես քաղաքացիական բնակչության, այնպես էլ՝ բանակի համար։ Երկրի անասնապահության կարևոր ու ավանդական ճյուղերից է մեղվաբուծությունը, որն առավելապես բարձր զարգացման է հասել Բաշկորտոստանում ու Հյուսիսային Կովկասում։ Համեմատաբար երիտասարդ ճյուղ է գազանաբուծությունը, որն իր բնույթով շատ նման է անասնապահությանը։ Ռուսաստանի տարբեր մարզերում զբաղվում են տարբեր գազանների բուծմամբ (մգագորշ աղվես, կզաքիս, կուղբ և այլն)։ Ռուսաստանի ափերը ողողում են երեք օվկիանոսների ջրեր (Հյուսիսային սառուցյալ, Խաղաղ և Ատլանտյան), որի արդյունքում երկրում զարգացած է նաև ձկնորսությունը։ Ռուսաստանը ձկան ու ծովային կենդանիների որսի ծավալով (Սիբիր, Հեռավոր Արևելք) աշխարհի վեց խոշոր երկրներից է։ Այդ առումով կարևոր նշանակություն ունեն Հեռավոր Արևելքի ծովերն ու Կասպից ծովը։ Ռուսաստանի գետերի և լճերի ձկնային պաշարները պահպանելու ու բազմացնելու նպատակով զարգացած է ձկնաբուծությունը։ Ձկնաբուծարաններում յուրաքանչյուր տարի աճեցնում ու ջրավազաններն են բաց թողնում հարյուր միլիոնավոր ձկնիկներ։ Ձկնաբուծությունը հատկապես զարգացած է Վոլգա գետի քաղաքներում։ Երկրի գյուղատնտեսության զարգացումը կաշկանդող հանգամանքները՝ պարարտանյութերի, թունաքիմիկատների ու գյուղատնտեսական տեխնիկայի անմատչելիությունը աստիճանաբար հաղթահարվում են։

Բնակչություն

Բնական աճ

Ռուսների տոկոսը ըստ մարզերի 2010 թ. դրությամբ

     >80%     70—79%     50—69%     20—49%

     <20%

Ռուսաստանի բնակչության աճը ըստ մարզերի ու հանրապետությունների, 2015 թ.

2010 թվականի մարդահամարի տվյալներով Ռուսաստանում բնակվում էր 142 905 200 մարդ։ Այս ցուցանիշով Ռուսաստանը աշխարհում զբաղեցնում է 9-րդ տեղը։ Միջին խտությունը կազմում է 8,36 մարդ/1 կմ²-իում, բայց այսպիսի բնակչությունը բնակեցված է Ռուսաստանում շատ անհավասարաչափ։ Ռուսների 78 %-ը բնակվում է երկրի եվրոպական մասում, որը կազմում է տարածքի մոտ 25%-ը։ Ամենամեծ միջին խտությունը Մոսկվայում է՝ 4626 մարդ/1 կմ²-իում, իսկ ամենափոքր միջին խտությունը գրանցվել է Չուկոտկայում՝ 0,07 մարդ/ 1 կմ²-իում։ Ըստ 2010 թվականի տվյալների բնակչության 73 %-ը բնակվում են քաղաքներում։ Ըստ 2013 թվականի հունվարի 1-ի տվյալների 166 քաղաքներում ապրում է ավելի քան 100 հզ. մարդ։ Իսկ 15 քաղաքներում ավելի քան 1 միլիոն մարդ։

Ռուսաստանը բնակչության թվով աշխարհի առաջատար պետություններից է։ Ապրում են ժողովուրդներ, ազգեր և ազգություններ։ Մեծամասնություն են կազմում ռուսները՝ արևելասլավոնական առավել մեծաթիվ ազգը՝ շուրջ 81 տոկոս։ Վերջին տարիների տնտեսական ծանր անկման հետևանքով Ռուսաստանի բնակչությունը նվազել է։ Բնական աճի ցուցանիշը բացասական է (2000-2005 թվականներ՝ - 0,6%), այլ կերպ ասած՝ երկրին բնորոշ է դեպոպուլյացիան (ժողովրդագրական ձմեռ, ճգնաժամ)։ Այդ պայմաններում երկրում զգացվում է աշխատանքային ռեսուրսների պակաս։ ԽՍՀՄ նախկին հանրապետություններից, Չինաստանից և այլ երկրներից շուրջ 11 միլիոն մարդ աշխատում է Ռուսաստանի տարբեր տարածաշրջաններում։ Ժողովրդագիրների կանխատեսմամբ՝ 2050 թվականին Ռուսաստանի բնակչության թիվը կնվազի ու կհասնի 112 միլիոնի։ Բնական աճի ցուցանիշը միջինից բարձր է Կենտրոնական, Ուրալյան և Կուզբասի արդյունաբերական շրջաններում, ինչպես նաև՝ Հյուսիսային Կովկասի և մուսուլմանական այլ ժողովուրդների մոտ։

Ժողովրդագրական ճգնաժամը հաղթահարելու նպատակով Ռուսաստանի Պետդուման 2006 թվականին ընդունել է ծնելիության բարձրացումը խթանող որոշում, որով նախատեսված է ընտանիքում ծնված երրորդ երեխայի համար կատարել մոտ 8,5 հազար դոլարին համարժեք աջակցություն։

Աճման տեմպ և սեռատարիքային կառուցվածք

2000-ականներին սկզբին ծնելիության աճի և մահածության մակարդակի նվազման պատճառով բնակչության նվազման տեմպերը սկսեց կրճատվել։ 2009 թվականից բնակչության թվաքանակը սկսեց աճել]։ Այժմ Ռուսաստանում բնական վերաճ է՝ ծնելությունը գերազանցում է մահածությանը։ 2012 թվականի հունվարից հոկտեմբեր, ծնելիության գործակիցը Ռուսաստանում կազմում էր 13,3 մարդ (1000-ից), մահածությանը՝ 13,3, իսկ բնական վերաճի գործակիցը 0,0։ Մյուս տարիների հետ համեմատած նկատվում է ծնելիության աճ, մահածության անկում և բնական վերաճի գործակցի աճ։

Ռուսաստանի բնակչության միջին տարիքը 39 տարեկանն է։

Սեռերի հարաբերակթյության ցուցանիշ՝ 0,86 տղամարդկանց - 1 կանայք։ Այս ցուցանիշի փոփոխությունը տարբեր տարիքային խմբերում ամբողջովին համապատասխանում է համաշխարհային միտումներին։

1,06 ծննդի ժամանակ, 1,06 15 տարեկանից ցածր դեմքերի համար, 0,91- 15-ից 64 տարեկան և 0,43- 65 տարեկանից բարձր։

Տարիքային կառուցվածք

• 0-14 տարեկան. 15,1 % (տղաներ 11,9 մլն/աղջիկներ 10,4 մլն)
• 15—64 տարեկան. 72,0 % (տղաներ 48,9 մլն/աղջիկներ 53,3 մլն)
• 65 տարեկան և ավելի. 12,9 % (տղաներ 5,7 մլն/աղջիկներ 12,6 մլն) (ըստ 2010 թվականի տվյալների)]

Միջին տարիք

• ընդհանուր։ 38,7 տարեկան
• տղամարդկանց։ 35,5 տարեկան
• կանայք։ 41,9 տարեկան (ըստ 2011 թվական-ի տվյալների)

Ազգաբնակչություն

Հիմնական հոդված՝ Ռուսաստանի բնակչություն

ՌԴ բնակչության էթնիկական կազմ      ռուսներ (81.0%)     թաթարներ (3.7%)     ուկրաինացիներ (1.4%)     բաշկիրներ (1.1%)     հայեր (1.2%)     չուվաշներ (1%)     Other (10.6%)

Ռուսաստանը բազմազգ պետություն է։ Ըստ 2015 թվականի մարդահամարի տվյալների՝ երկրի բնակչությունը կազմում է 146 804 372 մարդ, սակայն ռուսները կազմում են այս թվի միայն 81%-ը։ Խոշոր թվաքանակ են կազմում ազգային փոքրամասնությունները, որոնցից ամենամեծաքանակներն են թաթարները (3․7%), ուկրաինացիները (1.4%), բաշկիրները (1.1%), հայերը (1.2%) և չավուշները (1.0%): Ընդհանուր առմամբ Ռուսաստանի Դաշնության տարածքում բնակվում են շուրջ 160 էթնիկ խմբեր և ժողովուրդներ։ Բնակչության խտությունը բավականին ցածր է՝ երկրի հսկայական չափերով պայմանավորված։ Ազգաբնակչությունը մեծապես կենտրոնացված է եվրոպական հատվածում, Ուրալյան լեռների շրջակայքում և Սիբիրի հարավ-արևելքում։ Ուրբանիզացման (քաղաքակենտրոնացման) մակարդակը կազմում է 73%։

Տիպիկ ռուսական արտաքինով կանայք և երեխաներ՝ ազգային զգեստներով և զարդարանքներով։

Նախքան Խորհրդային Միության փլուզումը՝ Ռուսական ԽՖՍՀ-ի բնակչություն է մոտեցել էր 148.689.000-ի շեմին։ Թվաքանակի կտրուկ անկում նկատվում է 1990-ականների կեսերից սկսած։ Վերջին տարիներին նվազել է մահացության աստիճանը, փոխարենը՝ բարձրացել է ծնելիությունը, որը զուգակցվել է ինտենսիվ ներգաղթի ցուցանիշով։ Ռուսաստանից արտագաղթողների քանակը 2000-ի 359.000-ից 2009 թվականին նվազել է մինչև 32.000։ Ըստ ՄԱԿ-ի տվյալների՝ Ռուսաստանը աշխարհի ամենամեծաքանակ միգրանտներ ընդունող պետությունն է՝ ավելի քան 11․6 միլիոն ներգաղթյալ ցուցանիշով։ Միայն 2016 թվականին ՌԴ-ում մշտական բնակություն են հաստատել 196 հազար օտարերկրացիներ՝ հիմնականում նախկին խորհրդային հանրապետություններից (այդ թվում և Հայաստանից)։ Չնայած բոլոր այս հանգամանքներին, ՌԴ սահմաններից դուրս բնակվող ռուսների թվաքանակը ևս զգալի է։ Ըստ վերջին տվյալների՝ ռուսական սփյուռքի թվաքանակը հասնում է մինչև 20 միլիոնի։ Վերջիններս հիմնականում բնակվում են ԽՍՀՄ նախկին հանրապետություններում, մասնավորապես՝ Ղազախստանում և Ուկրաինայում։ Ռուսաստանի բնակչության ծնելիության մակարդակը գերազանցում է եվրոպական երկրների մեծամասնության (զիջում է միայն Շվեդիային, Իռլանդիային և Ֆրանսիային) ցուցանիշներին (Ըստ 2014 թվականի տվյալների՝ 1000 բնակչի հաշվով 13.3 ծնունդ, ԵՄ միջին հաշվարկով՝ 1000-ի հաշվով` 10.1 ծնունդ), սակայն մահացությունների մակարդակն այս պետությունում զգալիորեն բարձր է (1000 մարդու հաշվով 13.1 մահ, ԵՄ-ի միջին հաշվարկով` 9.7-ի)։

Ռուսաստանի Առողջապահության և սոցիալական հարցերի նախարարությունը կանխատեսել է, որ 2011 թվականից ի վեր մահացության մակարդակը գրեթե հավասարվել է ծնելիությանը։ Կառավարությունն իրականացնում է մի շարք ծրագրեր, որոնք ուղղված են ծնելիության մակարդակի բարձրացմանը և ավելի շատ ներգաղթյալնեի ընդունմանը։ Ամսական կտրվածքով կառավարության կողմից երեխայի աջակցության վճարները կրկնապատկվել են մինչև 55 ԱՄՆ դոլարի, իսկ 2007 թվականից ի վեր երկրորդ երեխա ունեցող կանանց առաջարկվել է 9200 ԱՄՆ դոլար միանվագ պարգևավճար։ 1990 թվականից ի վեր Ռուսաստանում նկատված առաջին ժողովրդագրական աճը գրանցվել է 2012 թվականի օգոստոսին։ Դրան հաջորդեց նախագահ Վլադիմիր Պուտինի հայտարարությունն առ այն, որ 2025 թվականին ՌԴ բնակչությունը կարող է հասնել մինչև 146 միլիոնի՝ մեծապես ներգաղթի հետևանքով։

Քաղաքային բնակչությունը

Ընդհանուր առմամբ Ռուսաստանում կա 15, այսպես կոչված, միլիոնանոց քաղաքները՝ Մոսկվան, Սանկտ Պետերբուրգը (Լենինգրադ)՝ նախկին մայրաքաղաքը, Նովոսիբիրսկը, Եկատերինբուրգը, Նիժնի-Նովգորոդը, Կազանը, Սամարան, Օմսկը, Չելյաբինսկը, Դոնի-Ռոստովը, Ուֆան, Կրասնոյարսկը, Պերմը, Վոլգոգրադը, և Վորոնեժը։ Երեք քաղաք ունեն դաշնային նշանակություն՝ Մոսկվան, Պետերբուրգը և Ղրիմի ինքնավար հանրապետության պայմանական մայրաքաղաք Սևաստոպոլը։

Ստորև ներկայացված են Ռուսաստանի Դաշնության խոշորագույն քաղաքները՝ բնակչության թվով։

Մոսկվա Սանկտ Պետերբուրգ Նովոսիբիրսկ Եկատերինբուրգ	Տեղ	Քաղաք	Դաշնության սուբյեկտ	Բնակչ.	Նիժնի Նովգորոդ Կազան Սամարա Օմսկ
	1	Մոսկվա	Մոսկվա	10,508,971
	2	Սանկտ Պետերբուրգ	Սանկտ Պետերբուրգ	4,600,310
	3	Նովոսիբիրսկ	Նովոսիբիրսկի մարզ	1,397,191
	4	Եկատերինբուրգ	Սվերդլովսկի մարզ	1,332,264
	5	Նիժնի Նովգորոդ	Նիժնի Նովգորոդի մարզ	1,272,527
	6	Կազան	Թաթարստան	1 136 566
	7	Սամարա	Սամարայի մարզ	1 135 318
	8	Օմսկ	Օմսկի մարզ	1,129,120
	9	Չելյաբինսկ	Չելյաբինսկի մարզ	1,093,699
	10	Դոնի Ռոստով	Ռոստովի մարզ	1,048,991
	11	Ուֆա	Բաշկիրիա	1,024,842
	12	Պերմ	Պերմի երկրամաս	985,794
	13	Վոլգոգրադ	Վոլգոգրադի մարզ	981,909
	14	Կրասնոյարսկ	Կրասնոյարսկի երկրամաս	947,801
	15	Վորոնեժ	Վորոնեժի մարզ	843,496
	16	Սարատով	Սարատովի մարզ	830,953
	17	Տոլյատի	Սամարայի մարզ	720,346
	18	Կրասնոդար	Կրասնոդար	710,686
	19	Իժևսկ	Ուդմուրտիա	611,043
	20	Յարոսլավլ	Յարոսլավլի մարզ	606,336
	Ըստ Ռուսաստանի Դաշնության ազգային վիճակագրական ծառայության տվյալների

Կրոնական կազմ

Ռուսաստանի կրոնական կազմը (2012)
Ռուս ուղղափառություն			41.1 %
Արևելյան հնագույն եկեղեցիներ			1.8
Այլ քրիստոնեական ճյուղեր			4.5 %
Իսլամ			6.6 %
Բուդդայականություն			0.5 %
Ռոդնովերիյե և այլ տեղական			1.2 %
Հոգևոր, բայց ոչ կրոնական			25.2 %
Աթեիստ և անկրոնական			13 %
Այլ և անհայտ			6.1 %

Սուրբ Իսահակի տաճարը Ռուսաստանի հյուսիսային մայրաքաղաք Սանկտ Պետերբուրգում։

Ռուսաստանի Դաշնության բնակչության մեծամասնությունը դավանում է քրիստոնեություն, մասնավորապես՝ արևելյան ուղղափառություն։ ՌԴ Սահմանադրության 19-րդ հոդվածը նվիրված է խղճի և դավանանքի ազատությանն ու կրոնական կազմակերպությունների սահմանափակումներին։

Պետությունը պաշտպանում և ճանաչում է յուրաքանչյուրի խղճի և դավանանքի ազատությունը, այդ թվում՝ կրոնի անարգել ընտրության, դավանելու և հոգևոր տեսակետների տարածման հնարավորությունները։ Ռուսաստանի Դաշնությունը երաշխավորվում է օրենքով սահմանված կարգով գործող բոլոր կրոնական կազմակերպությունների գործունեության ազատությունը։ - ՌԴ Սահմանադրություն, Քաղաքացու ու անհատի իրավունքներ և հիմնարար ազատություններ, հոդված 19

Ինչպես բազմազգ մյուս պետությունները, այնպես էլ Ռուսաստանն աչքի է ընկնում կրոնական կազմի բազմազանությամբ։ Չնայած ՌԴ-ում քրիստոնեությունը չունի պետական կրոնի կարգավիճակ, այնուամենայնիվ, 1997 թվականին ընդունված «Կրոնի մասին ՌԴ օրենք»-ը ընդունում է ռուս ուղղափառ եկեղեցու բացառիկ առաքելությունը ռուս ժողովրդի հոգևոր կյանքում և ազգային ինքնության պահպանման գործում։ Համաձայն նույն օրենքի՝ պետությունը երաշխավորում է խղճի և դավանանքի ազատությունը։ Քրիստոնեությունից հետո մյուս ամենատարածված կրոնը իսլամն է (6.6%), որը մեծապես տարածված է Հյուսիսային Կովկասում՝ Հյուսիսային Օսիայում, Դաղստանում, Չեչնիայում, Կաբարդա-Բալկարիայում, Կարաչայ-Չերքեզիայում, Ինգուշեթիայում և այլուր։

Ռուս ժողովրդի պատմական ժառանգության անբաժանելի մասն են կազմում նախաքրիստոնեական տեղական հավատալիքները, որոնք վերջին հարյուրամյակում նոր շնչով վերակենդանացել են։ Ըստ օրենքի՝ 1982 թվականից ի վեր Ռուսաստանում (նաև Ռուսական ԽՖՍՀ-ում) գործող բոլոր կրոնական խմբերն ու ուղղվածությունները կարող են կոչվել «ավանդական»։ Նորաստեղծ կազմակերպություններն ու ուսմունքները պետք է ունենան հատուկ գրանցում։ Միակ կրոնական սահմանափակումը Ռուսաստանի Դաշնության տարածքում դա Եհովայի վկաների գաղափարախոսական քարոզչությունն է։ Քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն Ռուսաստանում ընդունվել է 988 թվականին և այդ թվականի ի վեր կարևոր նշանակություն է ունեցել ռուսական մշակույթում և հասարակայնության շրջանում։ Քրիստոնեության նշանակությունը անկում է ապրել ԽՍՀՄ տարիներին, քանի որ այդ երկիրն իր բնույթով և գաղափարական ուղղվածությամբ աթեիստական էր (գործում էր կուլտի պաշտամունք)։ Ներկայումս ևս աթեիստներն ու կրոնատյացները ունեն մեծ թվաքանակ (13%)։

Կրթություն

Լոմոնոսովի անվան Մոսկվայի պետական համալսարանի գլխավոր մասնաշենքը։ Հիմնադրվել է 1755 թվականին՝ Ելիզավետա Պետրովնայի ջանքերով։

Ռուսաստանի Դաշնությունը միջին մասնագիտական և բարձրագույն կրթություն ստացած շրջանավարտների ընդհանուր թվաքանակով աշխարհում գրավում է առաջին տեղը։ Ըստ ազգային վիճակագրական ծառայության տվյալների՝ բարձրագույն կամ միջին մասնագիտական կրթություն ունեն երկրի բնակչության կեսից ավելին՝ 54%-ը։ Ռուսաստանն աշխարհի այն եզակի երկրներից է, որն ունի բացարձակապես անվճար կրթական համակարգ, որը Սահմանադրությամբ երաշխավորվում է բոլոր քաղաքացիների համար։ Համալսարանական կրթության անվճար լինելու հանգամանքն իր հերթին ենթադրում է բարձր ներբուհական բուռն մրցակցային հարաբերություններ։ Գիտության և տեխնոլոգիաների հանդեպ տածած մեծ ուշադրության արդյունքում գիտատեխնիկական, բժշկագիտական, բնագիտամաթեմատիկական և տիեզերական բոլոր հետազոտություններն ավարտվում են մեծ հաջողություններով։ ԽՍՀՄ անկումից հետո և նախօրեին՝ 1990-ական թվականներին, տեղի է ունենում տասնամյա կրթական համակարգից անցումը տասնմեկամյայի։ Ըստ 2010 թվականի տվյալների՝ Ռուսաստանում գործում են թվով 59 260 հիմնական դպրոցներ։ Երեխաները որպես կանոն դպրոց հաճախում են վեց կամ յոթ տարեկան հասակում։

Դպրոցական առարկայական ուսումնասիրությունների շրջանակների մեջ են մտնում ռուսաց լեզուն և գրականությունը, մաթեմատիկան, երկրաչափությունը, երաժշտությունը, ֆիզիկան, քիմիան, կենսաբանությունը, աշխարհագրությունը, ռուս ժողովրդի պատմությունը, համաշխարհային պատմությունը, ֆիզկուլտուրան և այլն։ Դպրոցական (ինչպես նաև նախադպրոցական) կրթությունը ևս բոլորովին անվճար է։ Ռուսաստանը համալսարանական կրթության առումով առաջատարներ է տարածաշրջանում։ Երկրի գլխավոր բարձրագույն ուսումնական հաստատությունները երկուսն են՝ Մոսկվայի և Սանկտ Պետերբուրգի պետական համալսարանները։ Երկրի մայր բուհը՝ Լոմոնոսովի անվան Մոսկվայի պետական համալսարանը, ըստ 2018 թվականին անցկացված համալսարանական ուսումնասիրությունների վիճակագրության համարվում է աշխարհի 95-րդ լավագույն բուհը։ ՄՊՀ-ն ներառում է 9 գիտահետազոտական ինստիտուտ, 40 ֆակուլտետ, ավելի քան 300 ամբիոն և մի շարք արտասահմանյան մասնաճյուղեր՝ Շվեյցարիայում, Ղազախստանում, Հայաստանում, Ուզբեկստանում, Տաջիկստանում և Ադրբեջանական Հանրապետությունում։ Սանկտ Պետերբուրգի պետական համալսարանը Ռուսաստանի առաջին բարձրագույն ուսումնական հաստատությունն է, որը հիմնադրվել է Պետրոս I-ի ջանքերով։ 2000-ական թվականներին Ռուսաստանի առանձին երկրամասերում առավել որակյալ բարձրագույն կրթական և գիտահետազոտական ինստիտուտներ ստեղծելու նպատակով կառավարությունը սկսում է «դաշնային բուհեր» ստեղծելու ծրագիր, որի նպատակը խոշոր տարածաշրջանային բուհերի և հետազոտական ինստիտուտների միավորումն էր։ Նմանօրինակ հաստատություններ են Հարավային դաշնային համալսարանը, Սիբիրյան դաշնային համալսարանը, Կազանի վոլգյան դաշնային համալսարանը, Հյուսիսարևելյան դաշնային համալսարանը և այլն։

Առողջապահություն

պոլիկլինիկա և վիրահատական բաժանմունք ներառող առողջապահական համալիր Մոսկվայում։

Ռուսաստանի Դաշնության բոլոր քաղաքացիներն ունեն անվճար, համընդհանուր առողջապահական ծառայություններից օգտվելու իրավունք։ Գործնականում, սակայն, բուժօգնության լիաժեք անվճար լինելը մասնակիորեն սահմանափակված է՝ որոշակի հանգամանքներով պայմանավորված։ Այսուհանդերձ, մեծաթիվ բժիշկներից, հիվանդանոցներից և առողջապահական աշխատողներ բաղկացած առողջապահական համակարգ։ Քանակական նման անգերազանցելիությունը պայմանավորված է Խորհրդային Միության փլուզման արդյունքում Ռուսաստանի բնակչության առողջական վիճակի կտրուկ վատթարացմամբ՝ սոցիալական, տնտեսական և կենսակերպային փոփոխություններով պայմանավորված։ Սակայն վերջին տարիներին ՌԴ բնակչության առողջական վիճակին վերաբերվող ցուցանիշներն ունեն դրական աճի միջում․ օրինակ՝ 2006 թվականից ի վեր տղամարդկանց կյանքի ընդհանուր տևողությունն ավելացել է 5․2, իսկ կանանցը՝ 3 տարով։ 2014 թվականին բռնկված և առ վերջերս շարունակվող ֆինանսական ճգնաժամի հետևանքով կրճատվել են կառավարության կողմից առողջապահական ոլորտին տրամադրվող գումարները, որի արդյունքում պետական առողջապահական համակարգի սպասարկման որակը կտրուկ անկում է ապրել։ Հիմնականում, բժշկական հաստատությունների շուրջ 40% -ն ունի ավելի քիչ աշխատողներ, քան հարկավոր է։ Բուժման համար նախատեսված ժամկետներն ավելացել են, որի արդյունքում հիվանդները ստիպված են վճարել նախկինում անվճար հիմունքներով գործող ծառայությունների համար։ 2014 թվականի դրությամբ, Ռուսաստանի Դաշնությունում կյանքի միջին տևողությունը կազմում է 65,29 տարի տղամարդկանց և 76,49 տարի՝ կանանց դեպքում։ Տղամարդկանց կյանքի ցածր կենսամակարդակը մեծապես պայմանավորված է պատկառելի տարիքում աշխատելու գործոնով։ Արտաքին միջավայրի ազդեցությամբ մահացությունների դեպքերը հիմնականում լինում են ալկոհոլի թունավորմամբ, ծխելով և ճանապարհատրանսպորտային պատահարներով պայմանավորված։ Սեռական հարաբերությունների քանակական ցուցանիշով Ռուսաստանը համարվում է աշխարհի առաջատար երկրներից մեկը։ Այստեղ յուրաքանչյուր կնոջ բաժին է ընկնում 0.859 տղամարդ։

Մշակույթ

Հիմնական հոդված՝ Ռուսական մշակույթ

Ազգային տարազ (հատուկ ձևվածքով կոկոշնիկներ) կրող ռուս կանայք «Կալինկա» մեղեդու ներքո պարային շարժումներ կատարելիս։

Ռուսաստանը բազմամշակութային երկիր է։ Որպես առանձին տարրեր՝ այդ բազմազանության մասն են կազմում սլովոնական ուղղափառ ավանդույթները, թաթարների, բաշկիրների թյուրքական քաղաքակրթությունը, քոչվորական բուրյաթների և կալմիկների կենցաղային առանձնահատկությունները, հյուսիսի և Սիբիրի շրջանների շամանների հավատալիքները, Հյուսիսային Կովկասի լեռնականների սովորույթները, ինչպես նաև հյուսիսարևմուտքի և վոլգյան ավազանի ուգրո-ֆիննական ժողովուրդների հոգևոր արժեքներն ու նյութական ժառանգությունը։

Վաղ և նոր շրջանի մանրանկարչությունը ներկայացնում է ռուս ժողովրդի մշակույթի էսթետիկ կողմը։ Ձեռագործ արվեստի պատկերազարդ նմուշներ են դիմկովյան կերամիկե խաղալիքները, խոխլոման և գժելը։ Առանձնահատուկ գեղագիտական կարևորություն ունի Պալեխի մանրանկարչությունը, որի օգնությամբ նկարազարդվել և մեզ են հասել սրբապատկերներ, գրական երկեր, հեքիաթներ, միջնադարյան երգեր, ինչպես նաև պատմամշակութային բազում ստեղծագործություններ (այդ թվում ռուսական ազգային դյուցազնավեպի՝ «Բիլինա»-յի հերոսների կերպարները)։ Ցանկացած երկրի մշակույթի կարևորագույն մասնիկն է ազգային հագուստը։ Ռուսական հագուստներն ու տարազները բազմաթիվ են․ միջնադարյան շրջանում իշխանական տոհմերի տղամարդիկ և զինվորականները կրել են կաֆտաններ, իսկ ռամիկներն ու աշխատավոր գյուղացիները՝ կոսովորոտկաներ։ Կանանց համար նախատեսված են կոկոշնիկներ և սարաֆաններ։ Հյուսիսային Կովկասի լեռնականներն ու հարավային Ռուսաստանի կազակները ավանդաբար կրել են այծենակաշի (յափնջի) և փափախ։

Ռուսաստանի մեծաքանակ էթնիկ խմբերն ունեն երաժշտության հետ կապված տարբեր ավանդույթներ։ Ավանդական ռուսական երաժշտական գործիքներն են բալալայկան, ժալեյկան և հարմոնը (ռուսական իրականության մեջ՝ գարմոշկա)։ Ժողովրդական երաժշտությունը զգալի ազդեցություն է ունեցել ռուսական դասական կոմպոզիտորների վրա, որի արդյունքում այն ոգեշնչման աղբյուր է հանդիսացել մի շարք ժողովրդական նվագախմբերի համար։ Ռուս ժողովրդական մեղեդիները, ինչպես նաև խորհրդային շրջանի հայրենասիրական երգերը, կազմում են աշխարհահռչակ Կարմիր բանակի երգչախմբի և այլ ժողովրդական համույթների ռեպերտուարների մեծ մասը։ Ռուսական ժողովրդական ավանդույթների թվին են պատկանում նաև բաղնիքում և սաունայում լոգանք ընդունելու սովորությունները։ Խորհրդային շրջանում ռուսական բազմաթիվ ժողովրդական հեքիաթներ էկրանավորվել են՝ անիմացիոն ֆիլմերի և մուլտֆիլմերի տեսքով։  

Ճարտարապետություն

Պղնձե հեծյալը ճարտարապետական հուշարձան է, որը գտնվում է Սանկտ Պետերբուրգ քաղաքի Սենատական հրապարակում, նվիրված է Պետրոս I-ին:

Կիևյան Ռուսիայի քրիստոնեացումից հետո դարեր շարունակ ռուսական ճարտարապետությունը եղել է բյուզանդականի ազդեցության ոլորտում։ Ամրոցներից բացի (այս պաշտպանական ամրությունները ռուսական իրականությունում հայտնի են կրեմլներ անունով), Հին Ռուսիայի համար կարևոր նշանակության քարակերտ շինություններ էին նաև ուղղափառ գմբեթավոր եկեղեցիները՝ հաճախ ոսկեզօծված և վառ գույներով նկարազարդված։ 9-10-րդ դարերում ձևավորվել է նաև հին ռուսական քաղաքային մշակույթը։ 10-13-րդ դարերի կեսին զարգացվել և հարստացվել են Բյուզանդիայից ու հարավային սլավոններից փոխառնված քարի շինարվեստը, մոնումենտալ գեղանկարչության, սրբանկարչության, գրքի մանրանկարչության հետ մեկտեղ։ Արիստոտել Ֆիորավանտիի և Լուսավորության դարաշրջանի այլ իտալացի ճարտարապետների ջանքերով Վերածննդի արվեստը 15-րդ դարից ի վեր ներթափանցում է ռուսական միջավայր, իսկ 16-րդ դարում հիմնադրվում են ճարտարապետական նմանօրինակ ավանդույթներ կրող առաջին կրոնական շինությունները։ Ռուսական տաճարների գլխավոր առանձնահատկությունը սոխուկաձև գմբեթն է։ Սոխուկանման գմբեթները լայնորեն կիրառվել են Իվան IV Ահեղի կառավարման շրջանում, երբ Կազանի գրավման առիթով կառուցվում է Վասիլի Երանելու տաճարը, որն անփոփոխ պահպանվել է 16-րդ դարից ի վեր։ Հնարավոր է, որ ուղղափառ եկեղեցում լայն տարածում ունենալը պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ այդպիսի գմբեթները նման են վառված մոմերի, ինչը հաճախ է օգտագործվում եկեղեցական արարողություններում։ Գմբեթների քանակը կարող է հասնել երեքի` խորհրդանշելով Սուրբ երրորդությունը, կամ հինգի` ի պատիվ Հիսուս Քրիստոսի և 4 ավետարանիչների։

18-րդ դարը նշանավորվում է ռոկոկո ճարտարապետության

Գրականություն և փիլիսոփայություն

Հիմնական հոդված՝ Ռուս գրականություն

Ալեքսանդր Պուշկին՝ ռուս մեծագույն բանաստեղծ։ Ժամանակակից գրական ռուսերենի հիմնադիրը։

Լև Տոլստոյ՝ Լուսավորական, հրապարակախոս և գրող։

Անտոն Չեխով՝ ռուս գրող և դրամատուրգ։

Լուսավորության ժամանակաշրջանում՝ 18-րդ դարում, ռուս գրականության զարգացումը կապված էր Միխայiլ Լոմոնոսովի և Դենիս Ֆոնվիզինի անվան հետ։ 19-րդ դարը բնութագրվում է ռուսական գրականության աննախադեպ զարթոնքով, որը պայմանավորված էր մի շարք ականավոր գրողների ստեղծագործական բուռն գործունեությամբ։ Այս ժամանակաշրջանում են ապրել և ստեղծագործել ամենանշանավոր գրողներից շատերը ռուսական իրականությունում։ 1810-1830-ական թվականներին վերելք է ապրում հատկապես պոեզիան։ Պայմանականորեն ժամանակագրական առումով այս շրջանն ընդունված է անվանել ռուսական գրականության ոսկեդար, իսկ ստեղծագործողներին՝ «պուշկինյան համաստեղության» կամ «պուշկինյան միջավայրի բանաստեղծներ»։ Դարաշրջանի անվանումը տրվել է ի պատիվ ռոմանտիզմի ներկայացուցիչ և ժամանակակից գրական ռուսաց լեզվի հիմնադիր Ալեքսանդր Պուշկինը։

Վերջինս նույնիսկ իր կենդանության օրոք հորջորջվել է որպես «հանճար», ինչպես նաև կրել «Ռուսական Շեքսպիր» պատվանունը։ Եթե Բատյուշկովը, Ժուկովսկին և Դավիդովը օրգանապես մտնում են Պուշկինի դարաշրջանի մեջ, ապա Պոլեժաևը, Լերմոնտովը, Կոլցովը պոեզիայի նկատմամբ իրենց  պաթոսով և բարդությամբ պատկանում են արդեն այլ դարաշրջանի։ Նույնը վերաբերում է Տյուտչևին, որի վաղ լիրիկան, չնայած այն ձևավորվել է 1820-1830-ական թվականների վերջում և այդ ժամանակ հասել էր բարձր կատարելության՝ հանդիսանալով նրա ստեղծագործական ուղու սկիզբը։ Ռուս գրականության հաջորդ խոշոր ներկայացուցիչներն են Միխայիլ Լերմոնտովն ու Նիկոլայ Նեկրասովը։ Լերմոնտովը 19-րդ դարի ռուս հեղափոխական ռոմանտիզմի վերջին խոշորագույն ներկայացուցիչն էր, դեկաբրիզմի ավանդույթների շարունակողը։ Գրական մեծ արժեք են ներկայացնում Ալեքսանդր Օստրովսկու և Անտոն Չեխովի դրամաները, ինչպես նաև Նիկոլայ Գոգոլի և Իվան Տուրգենևի արձակ ստեղծագործությունները։ Վիպասաններ Լև Տոլստոյի և Ֆեոդոր Դոստոևսկու ստեղծագործություններն իրենց արժանի տեղն են զբաղեցնում համաշխարհային գրականության գանձարանում։ Դոստաևսկու «Կարամազով եղբայրները» գրական երկը համարվում է բոլոր ժամանակների 100 լավագույն վեպերից մեկը։ 1880-ական թվականները նշանավորվում են «վեծ վիպասանների» ժամանակաշրջանի ավարտով, որից հետո գրական ասպարեզում դոմինանտ դիրք են գրավում համառոտ արձակագրությունն ու պոեզիան։ Գրական ասպարեզում նշմարվում են այնպիսի հեղինակներ, ինչպիսիք են Վալերի Բրյուսովը, Վյաչեսլավ Իվանովը, Ալեքսանդր Բլոկը, Նիկոլայ Գումիլյոը, Աննա Ախմատովան, Լեոնիդ Անդրեևը, Իվան Բունինը և Մաքսիմ Գորկին։ Վերջիններիս ջանքերով էլ որպես առանձին գրական ժանր ձևավորվում է ռուսական սիմվոլիզմը։

Խորհրդային Ռուսաստանի գրականությունը

19-րդ դարի վերջիվ մինչ 20-րդ դարի սկզբի գրականությունն արտահայտել է նախահեղափոխական դարաշրջանի հասարակական մշակութային կյանքի գաղափարախոսական տարանջատվածությունը, ինչպես նաև «ճգնաժամային վիճակը»։ Մարքսիստ քննադատներ Գեորգի Պլեխանովը, Վացլավ Վորովսկին, Անատոլի Լունաչարսկին պայքարել են գրականության մեջ դեկադենտական տրամադրությունների դեմ, ստեղծել մարքսիստական աշխարհայացքի վրա հիմնված պրոլետարական հեղափոխական արվեստի ու գրական տեսություն, պրոպագանդել են ռեալիզմը, բացատրել բանվորական հեղափոխական շարժման հետ արվեստագետի կապի էությունը։ Այս շրջանի գրական ստեղծագործությունները հիմնված էին մարքսիստական գեղագիտության ու գրականագիտության ծրագրային սկզբունքների՝ արվեստի ու գրականության դասակարգային բնույթի, կուսակցականությանը, անցյալի դեմոկրատական մշակույթի ավանդույթների ժառանգորդության (մի բան, որը նպաստեց սոցիալիստական ռեալիզմի մեթոդի ձևավորմանը) վրա։

Վաղ շրջանի ռուսական պետության (Կիևյան Ռուսիա, Ռուսաստանի թագավորություն) փիլիսոփայությունը համապատասխանեցվում էր արևելյան քրիստոնեական եկեղեցու ուսմունքին․ թարգմանվում էին արևելյան հայրապետականության ներկայացուցիչների գործերը։ Իմաստասիրական գաղափարներն արտահայտում էին աշխարհիկ և կրոնական գրողներ Իլարիոնը, Կիրիլը, Տուրովսկին, Վլադիմիր Մոնոմախոսը՝ իրենց աշխատություններում։

Ռուսական իմաստասիրությունը ծաղկում է ապրել 19-րդ դարում՝ ի սկզբանե ձևավորվելով որպես արևմտականության հակադիր ուղղվածություն։ Վերջինս պաշտպանում էր արևմտյան քաղաքական և տնտեսական մոդելները՝ հակասելով ռուսական արժեհամակարգերին։ Ռուսաստանում փիլիսոփայական գիտության հետագա զարգացումը մշտապես ուղեկցվել է գրական խորը կապակցմամբ, ինչպես նաև հասարակական, քաղաքական և ազգայնական գործոնների ներգործությամբ։ 19-րդ 40-60-ական թվականներին ձևավորվում և զարգանում է մատերիալիստական փիլիսոփայական միտքը իր դասական տեսքով և դառնում Ռուսաստանում հեղափոխական-ժողովրդավարական և ուտոպիական-սոցիալիստական շարժման տեսական հիմքը 1917 թվականի Ռուսական հեղափոխության պատճառով բազմաթիվ գրողներ և փիլիսոփաներ լքում են երկիրը։ Նրանց թվում էին քննադատ և հրապարակախոս Եվգենի Զամյատին, վիպասաններ Իլյա Իլֆնը և Եվգենի Պետրովը, դրամատուրգ Միխայիլ Բուլգակովը, արձակագիր Միխայիլ Շոլոխովը, ինչպես նաև բանաստեղծներ Վլադիմիր Մայակովսկին, Եվգենի Եվտուշենկոն։

Գեղարվեստ

Բյուզանդական ազդեցությամբ ստեղծված ռուսական արվեսի նմուշ։ Հեղինակ՝ Անդրեյ Ռուբլյով։ Անվանումը՝ «Երրորդություն»

Բյուզանդական ժառանգության ազդեցությամբ վաղ շրջանի ռուսական գեղարվեստը ներկայացվել է սրբապատկերների և ֆրեսկոների տեսքով։ Դրանով է պայմանավորված այն հանգամանքը, որ Մոսկվայի մեծ իշխանության ժամանակաշրջանի գեղագիտական արվեստում նշանավորվում էին այնպիսի դեմքեր, ինչպիսիք էին Ֆեոֆան Գրեկը, Դիոնիսին, Անդրեյ Ռուբլյովը (Մոսկվայի գեղանկարչության դպրոցի հիմնադիրը) և այլք։ Ռուսաստանի գեղարվեստի ակադեմիան հիմնադրվել է 1757 թվականին՝ կարևոր դերակատարություն ունենալով կերպարվեստի, ճարտարապետության, դեկորացտիվ-կիրառական արվեստի, դիզայնի և գեղարվեստական կրթության բնագավառներում։ Սկզբնական շրջանում հաստատությունն անվանվել է Կայսերական գեղարվեստի ակադեմիա։ Այդ անվանումը վերջինիս տվել է ռուսաց կայսրուհի Եկատերինա Մեծը։

18-րդ դարի նշանավոր գործիչներ Իվան Արգունովը, Դմիտրի Լևիցկին, Վլադիմիր Բորովիկովսկին և այլք գլխավորապես հեղինակում էին դիմանկարներ։ Վաղ 19-րդ դարում, երբ ի հայտ են գալիս նեոկլասիցիզմը և ռոմանտիզմը, դիցաբանական և աստվածաշնչյան թեմաները դառնում են գեղարվեստի ներշնչվման աղբյուր։ Այս կապակցությամբ հարկ է հիշատակել Կառլ Բրյուլովին և Ալեքսանդր Իվանովին։ 19-րդ դարի կեսերին Ռուսաստանի՝ կապիտալիստական ուղով զարգացումը շատ բանով փոխում է գեղարվեստական մշակույթի բնույթն ու ընկալումները։ Ավելի ուշ շրջանում կերպարվեստում առաջատար դիրք էր գրավում դեմոկրատական ռեալիստական շարժումը, որն առավել հետևողական մարմնավորում է գտել Շրջիկ գեղարվեստական ցուցահանդեսների ընկերության (հիմնադրվել է 1870 թվականին) անդամների գործերում։

Պերեդվիժնիկները ստեղծել են սոցիալ-վերլուծական ժանրային պատկերի յուրօրինակ տիպ, բնանկարն օժտել նոր, հասարակայնորեն նշանակալի բովանդակությամբ, պատմական ժանր ներմուծել ռուս բանահյուսական կերպարներ։ 20-րդ դարը նշանավորվում է սիմվոլիստական նկարչության զարթոնքով, որի կարկառուն ներկայացուցիչներն էին Միխայիլ Վրուբելը, Կուզմա Պետրով-Վոդկինը և Նիկոլայ Ռերիխը։ Ավանգարդը եղել է մոդեռնիստական արվեստի ազդեցիկ ուղղություն, որը Ռուսաստանում 1890-1930 թվականներին բուռն վերելք է ապրել։ Այս շրջանում զարթոնք են ապրել նաև միմյանցից բավականաչափ տարբերվող, սակայն անքակտելիորեն փոխկապակցված այնպիսի արվեստի շարժումներ, ինչպիսիք են նեոպրիմիտիվիզմը, սուպրեմատիզմը, կոնստրուկտիվիզմը, ռոյալիզմը և ռուսական ֆուտուրիզմը։ Այս ոլորտի կարկառուն ներկայացուցիչներից են Էլ Լիսիցկին, Կազիմիր Մալևիչը, Վասիլի Կանդինսկին, Մարկ Շագալը և այլք։

Սպորտ

«Լուժնիկի» մարզադաշտը Ռուսաստանում անցկացվող Ֆուտբոլի 2018 թվականի Աշխարհի առաջնության առաջին՝ «Ռուսաստան-Սաուդյան Արաբիա» հանդիպումից առաջ։

Բասկետբոլը Ռուսաստանի առաջատար սպորտաձևերից մեկն է։ Պատկերում՝ «Ռուսաստան-Ֆինլանդիա» ընկերական հանդիպումից հատված։

Ռուսաստանի ռեգբիի ազգային հավաքականը 2012 թվականի աշխարհի առաջնության շրջանակներում Շվեդիայի ընտրանու դեմ մրցելիս։

Ամառային օլիմպիական խաղերում Խորհրդային Միության և Ռուսաստանի մարզիկների նվաճած մեդալների քանակը մինչ օրս համարվում է անգերազանցելի։ Խորհրդային գիմնաստները, մարզիկները, թեթև աթլետները, ծանրամարտիկները, ըմբիշները, բռնցքամարտիկները, սուսերամարտիկները և հրաձիգները մեծ հռչակ էին վայելում ինչպես Խորհրդային Միությունում, այնպես էլ ամբողջ աշխարհում։ 1980 թվականի Օլիմպիական խաղերը հյուրընկալել են Մոսկվայում, իսկ 2014 թվականի ձմեռային խաղերը՝ Սոչիում։ Խորհրդային տարիներին ԽՍՀՄ հավաքականը հաղթանակել է հոկեյի մրցություններում իր մասնակցած բոլոր։ Բենդին, որը հայտնի է նաև որպես ռուսական հոկեյ, համարվում է Ռուսաստանի ազգային սպորտաձևերից մեկը։ Այս սպորտաձևում հատկապես աչքի էին ընկնում Վալերի Խառլամովը, Վլադիսլավ Տրետյակը, Վյաչեսլավ Ֆետիսովը, Սերգեյ Մակարովը, Վալերի Խառլամովը և այլք։ Ռուսաստանի ամենատարածված սպորտաձևերից է նաև ֆուտբոլը։

1960 թվականին ԽՍՀՄ ֆուտբոլի ազգային հավաքականը դառնում է Եվրոպայի նորաստեղծ առաջնության առաջին չեմպիոններից մեկը։ Պատահական չէ, որ ազգությամբ ռուս դարպասապահ Լև Յաշինը համարվում է համաշխարհային սպորտի պատմության ամենահայտնի դեմքերից մեկը։ Վերջինս եղել ՖԻՖԱ Աշխարհի առաջնության երազանքների հավաքականի դարպասապահը։ 1956 և 1988 թվականներին ԽՍՀՄ ֆուտբոլի հավաքականը նվաճում է նաև օլիմպիական ոսկե մեդալ։ Ռուսաստանի ներկայիս հավաքականը ստեղծվել է 1992 թվականին՝ Խորհրդային Միության հավաքականի անկման հետևանքով։ Ռուսաստանի Պրեմիեր լիգայում հանդես եկող Սանկտ Պետերբուրգի «Զենիթ»-ը և Մոսկվայի «ԲԿՄԱ»-ն 2005 և 2008 թվականներին նվաճում են ՈւԵՖԱ-ի Չեմպիոնների լիգայի գավաթը։ 2008 թվականի Եվրոպայի առաջնության շրջանակներում Ռուսաստանի ֆուտբոլի ազգային հավաքականը հասնում է մինչև կիսաեզրափակիչ, սակայն պարտություն է կրում ապագա չեմպիոն Իսպանիայից։ 2018 թվականին Ռուսաստանի Դաշնության 11 քաղաքներ հյուրընկալում է ՖԻՖԱ Աշխարհի առաջնությունը։ 2007 թվականին Ռուսաստանի բասկետբոլի հավաքականը հաղթում է Եվրոպայի առաջնությունում։ «ԲԿՄԱ Մոսկվա»-ն Եվրոպայի լավագույն բասկետբոլային ակումբներից, որը քանիցս ճանաչվել է Եվրոպալիգայի հաղթող։ Մինչ 2012 թվականը խորհրդային մարմնամարզուհի Լարիսա Լատինինային է պատկանել Օլիմպիական խաղերում վաստակած մեդալների ամենամեծ հավաքածուն՝ 9 ոսկե, 5 արծաթե ու 4 բրոնզե մեդալներ։ Լարիսա Լատինինան հայտնի է նաև նրանով, որ 1957 թվականի Եվրոպայի առաջնությունում հաղթել է բոլոր ոսկե մեդալները։ Օլիմպիական խաղերում գեղարվեստական լող սպորտաձևում նվաճած մեդալների թվով ևս Ռուսաստանը համարվում է առաջատարն աշխարհում։ Դժվար կոորդինացվող սպորտաձևերից այս երկրում լայն տարածում ունի նաև գեղասահքը։ Բացի 2010 թվականից, խորհրդային և ռուսական գեղասահորթները Ձմեռային օլիմպիական խաղերում նվաճել են այս սպորտաձևի բոլոր մեդալները։ Ի տարբերություն մյուս նշվայլ սպորտաձևերի՝ թենիսը Ռուսաստանում զարթոնք է ապրել խորհրդային կարգերի անկումից հետո։ Այս ոլորտում հայրենիքին մեծ հռչակ է բերում «Մեծ սաղավարտի» հնգակի չեմպիոն Մարիա Շարապովան։ Մարզաձևերից նշանավոր են սամբոն և սուսերամարտը։ Ռուսաստանում մեծ ժողովրդականություն է վայելում նաև շախմատը։

Խոհանոց

Հիմնական հոդված՝ Ռուսական խոհանոց

Ավանդական տիպիկ ռուսական նախաճաշ՝ եռացրած հավկիթ, կարտոֆիլ, ձուկ և սամիթով թթվասեր։

Ինչպես ցանկացած ինքնատիպ ազգային խոհանոց, այնպես էլ ռուսական խոհանոցն ունի իր բնութագրիչները։ Դրանք են տաք ապուրների և շիլաների բազմազանությունը, թթվեցումը, թրջումը, աղադրումը, սնկային ուտեստները և որսամիսի առատությունը։ Ռուսական խրճիթներում տնական հաց (թթու տարեկանի հաց), կարկանդակ և կարկանդակիկ թխելու, մարմանդաեռի, շոգեխաշված, եփված և թխված ուտեստների պատրաստման գործում կարևոր դեր ուներ ռուսական վառարանը, իսկ ավանդական խոհանոցում՝ ի տարբերություն ներկայիս խոհանոցի, գործնականում չէր հանդիպում «տապակում» հասկացությունը։ Աղանդերներից հայտնի են քաղցր ալյուրային պատրաստուկները՝ թափթափան, քաղցրաբլիթները, ինչպես նաև մուրաբաները և մեղրը։ Ռուսական խոհանոցում լայնորեն կիրառվում է ինչպես խոզի, տավարի միսն ու թռչնամիսը, այնպես էլ վարազի, վայրի սագի, որմզդեղնի և նապաստակի որսամիսը։ Բազմաթիվ ուտեստներ ունեն ծիսական նշանակություն և պատրաստվում են կոնկրետ տոների ժամանակ՝ ռուսական նրբաբլիթներ (Մասլենիցա), կուլիչ (Սուրբ Զատիկ), ձվածեղ (Տրոիցայի օր) և այլն։

Նրբաբլիթները թաղման արարողության, եկեղեցական տոների և այլ առիթների ավանդական ուտեստն էին և անվանվում էին «Ադամի հյուրսիրություն»։ 19-րդ դարում նրբաբլիթները վերածվեցին Մասլենիցայի ավանդական ուտեստի։ Ավանդական խոհանոցային արվեստի հիմքի վրա կայսերական ժամանակաշրջանում սկսել է ձևավորվել ռուսական նոր խոհանոցը։ Ժամանակակից խոհանոցի ձևավորման վրա մեծապես ազդել են նաև եվրոպական այլ կերակրատեսակների ազդեցությունը։ Ժամանակակից ռուսական խոհանոցի ուտեստների օրինակներ են կվասի սոուսով գառնուկի միսը, ձկնկիթով և բանջարեղենով պատրաստված խեցգետինը, բորոդինյան հացից պատրաստված պաղպաղակը, բորշչը և այլն։ Ռուսաստանի Դաշնության տարբեր երկրամասեր իրենց հերթին ունեն իրենց ազգային խոհանոցները՝ որոշ դեպքերում կտրուկ տարբերություններով։ Խոհարարության ոլորտի մասնագետ Պոխլյոբկինի կարծիքով՝ պատմականորեն Ռուսաստանի ազգային խմիչքներ կարելի է համարել ստիբենը, մեղրագինին, կվասը, մորսը։ 15-րդ դարում Ռուսիայում գոյություն է ունեցել ավելի քան 500 տեսակի կվաս։

Հայերը Ռուսաստանում

Հիմնական հոդված՝ Հայերը Ռուսաստանում, Հայերը Սանկտ Պետերբուրգում, Մոսկվայի հայ համայնքի պատմություն

Ռուսաստանի և Նոր Նախիջևանի հայոց թեմին պատկանող Սուրբ Կատերինե հայ առաքելական եկեղեցին Սանկտ Պետերբուրգում։

Հայերը Ռուսաստանում բնակություն են հաստատել 13-րդ դարից ի վեր։ Ռուսաստանի հայերն հիմնականում բնակվում են Մոսկվայում, Կրասնոդարի երկրամասում, Ստավրոպոլի երկրամասում, Եկատերինբուրգում, Հյուսիսային Օսիայում, Սոչիում, Դոնի Ռոստովում, Սանկտ Պետերբուրգում, Ադըղեայում, Նովոռոսիյսկում, Մոսկվայի մարզում, Յակուտիայում, Արմավիրում, Վոլգոգրադում, Կալինինգրադում և այլ վայրերում։ Ռուսաստանի հայ համայնքը դարավոր հարուստ պատմություն ունի։ Դեռևս 10-11-րդ դարերում հայկական առաջին համայնքներն են ստեղծվել Վոլգայի բուլղարների տարածքներում և ապա՝ Կիևյան Ռուսիայի մայրաքաղաքում։ Հետագա դարերի ընթացքում հայերի հոսքը Ռուսաստան ստվարացել է․ հայկական գաղութներ են հիմնվել Մոսկվայում, Աստրախանում և այլուր։ Հայկական առաջին բնակավայրերը Ռուսաստանի տարածքում հիմնվում են 18-րդ դարում։ Հայերին Ռուսաստանում բնակվելու հատուկ հրովարտակ է հրապարակում Ռուսաստանի առաջին կայսր Պետրոս Մեծը։ Այսպես հայկական գաղութ է առաջանում նորակառույց մայրաքաղաք Սանկտ Պետերբուրգում, ստվարանում են Մոսկվայի, Աստրախանի ու Կիևի գաղութները։ Հյուսիսային Կովկասը քրիստոնյաներով բնակեցնելու համար Եկատերինա կայսրուհին հատուկ հրովարտակով հայերին հրավիրում է գալ և բնակվել այնտեղ։ Նախիջևանի հայերը Դոն գետի հովտում հաստատված ղրիմահայերի հետ հիմնում են Նոր Նախիջևան քաղաքը, որի հիմքում հետագայում կառուցվում է Դոնի Ռոստովը, Արարատյան դաշտի հայերը՝ Արմավիրը։ Հիմնադրվում են նաև գյուղեր և ավաններ։ Հայկական բնակավայրերում հաստատվում է նաև հունական և ռուսական բնակչություն, կառուցվում են վանքեր և եկեղեցիներ, դպրոցներ։ 1768–1774 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմի արդյունքում Ռուսաստանը իր տիրապետությունը հաստատում է Ղրիմի թերակղզում։ Նոր շունչ է ստանում Ղրիմի հայ գաղութը։ Կայսրության մայրաքաղաք Սանկտ Պետերբուրգի կենտրոնում կառուցվում է հայկական եկեղեցի, որը կանգուն է մինչև օրս։ Եկեղեցին կառուցվում է հայ քաղաքական ու իշխանական վերնախավի միջոցներով ու հովանավորությամբ։ Հատկապես աչքի էր ընկնում Լազարյանների ընտանիքը։ Այն կոչվում է Եկատերինա II-ի անունով՝ սուրբ Կատարինե։ Հայերն աստիճանաբար սկսել են նկատելի դեր խաղալ Ռուսաստանի տնտեսական կյանքում՝ հիմնելով արտադրական ձեռնարկություններ և առևտրական տներ։ Ռուսաստանի իշխանությունները, ելնելով պետության տնտեսական շահերից, հովանավորում էին հայ բնակչությանը՝ նրան դիտելով որպես օգտակար տարր։ Ռուսաստանի հայկական գաղութների մի մասն ստացավ էական արտոնություններ, նույնիսկ՝ ինքնավարություն։ 19-րդ դարի առաջին կեսին հայկական խոշոր գաղութներ են կազմավորվում Հյուսիսային Կովկասում՝ Ստավրոպոլում, Կրասնոդարում, Վլադիկավկազում, Սև ծովի կովկասյան ափի քաղաքներում և գյուղերում։ Հայերի թիվը Հյուսիսային Կովկասում զգալիորեն ավելացավ Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին, երբ այստեղ է ապաստանում արևմտահայ գաղթականների մի մասը։

Հայտնիններն էին ՝ աշխաըհահռչակ դերասան և հումորիստ Գարիկ Մարտիրոսյանը, դերասան Արմեն Ջիգարխանյանը, շոումեն և դերասան Տիգրան Քեոսայանը, Աշոտ Քեշյանը, Միխայիլ Գալուստյանը, Վլադիմիր Եպիսկոպոսյանը, դերասանուհի Նատալյա Եպրկյանը, բիզնեսմեն Արա Աբրահամյանը, սպորտսմեններն են ` Շավարշ Կարապետյանը, բոքսեր Էդուարդ Համբարձումյանը, շախմատիստուհի Մարիա Կուրսովան, երգչուհիներն էին ` Եվա Ռիվասը, Արծվիկ Հարոթյունյան և այլ ուրիշ հայտնիններ։

Արտաքին հղումներ

• Ռուսաստանի Դաշնությունում Հայաստանի դեսպանություն
• Ռուսաստանի մասին դասարան․ամ֊ում
• Ռուսաստանի նախագահի կայք (ռուսերեն)

Վիքիբառարան

Ընթերցե՛ք «Ռուսաստան» բառի բացատրությունը Հայերեն Վիքիբառարանում։

Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ռուսաստան» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ռուսաստան» հոդվածին։