Bielorusia
| Bielorusia | ||
| Рэспубліка Беларусь Республика Беларусь | ||
| Standardo di Bielorusia | Blazono di Bielorusia | |
| Nacionala himno: | ||
| My Belarusy | ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Minsk | |
| · Habitanti: | 1 830 700 (2007) | |
| Precipua urbo: | Minsk | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Bielorusa, Rusa | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Aliaxandr Lukashenka | |
| · Chefministro: | Raman Halowchanka | |
Surfaco: (85ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 207 600 km² | |
| · Aquo: | neglijebla % | |
Habitanti: (86ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 9 441 842[1] (2018) | |
| · Denseso di habitantaro: | 45,8 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Rublo Bielorusa | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | BY
| |
BLR
| ||
112
| ||
| Reto-domeno: | .by, .бел* | |
| Precipua religio: | Kristanismo 70.3% (ortodoxisti 48,7%, katoliki 13.2%) | |
Bielorusia esas lando jacanta an central Europa. Ol havas kom vicini Lituania ed Latvia norde, Rusia este, Ukraina sude, e Polonia weste.
Bazala fakti pri Bielorusia.
Historio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Historio di Bielorusia |
Slava tribui okupis la regiono di nuna Bielorusia dum la 6ma yarcento. Li mantenis kontakti kun Vikingi, e pose la du grupi formacis uniono konocata kom Kiyiva Rus'. Kiyiva Rus' formacesis cirkume la yaro 862, proxim urbi Kiyiv o Novgorod[2]. Kande princo Yaroslav la 1ma la saja mortis, lua rejio dividesis en nedependanta princolandi[3].
Dum la 13ma yarcento, la febla uniono di Kiyiva Rus' krulis pro inkursi da Mongoli, qui spoliis Kiyiv en 1240. Estala Slavi formacis diversa princii nedependanta qui luktis inter li. Pro militala konquesti e dinastiala mariaji, la princii de West-Rutenia (la nuna Bielorusia) gradope enkorpigesis da grandadukio Lituania.
En 1386, grandadukio Lituania e rejio Polonia unionis su tra mariajo di lua reji[4]. La regiono apartenis al grandadukio Lituania e, pos 1569, al uniono Polonia-Lituania, qua duris til 1795, kande Rusa imperio okupis granda parto di lua teritorio. Rusa caro Nikolai la 1ma interdiktis l'uzo di Bielorusa linguo en publika skoli en 1840. En 1864 Rusa guvernerio koaktis l'adopto di Kirila alfabeto por skriptar la Bielorusa.
Pos l'emancipo di serfi en Rusa imperio en 1861, multa rurani serchis plu bona vivo-standi en l'urbi, e preske 1,5 milioni personi foriris Bielorusia ante la Rusa Revoluciono di oktobro 1917.
Pos l'Unesma mondomilito, Bielorusia ganis kurta nedependo kom marioneto-stato suportita da Germania, de la 25ma di marto 1918 til la 5ma di januaro 1919. En 1919, la Republiko Socialista Sovietiana Bielorusia proklamesis, e pose fondis Sovietia, ensemble kun altra Sovietiana republiki.
En 1939 pos ke nacional-socialista Germania invadis westal Polonia, l'esto okupesis da Sovietia, e granda parto dil nord-esto di Polonia divenis parto di la Republiko Socialista Sovietiana Bielorusia[5], e ta teritorii nun formacas West-Bielorusia.
Nacional-socialista Germania invadis Sovietia en 1941, e la rezisto di Bielorusiani divenis famoza. Nacional-socialisti okupis la regiono til 1944, e dum l'okupo li destruktis 209 ek 290 urbi de la regiono, 85% del industrii, e plua kam 1 milion edifici[6]. On kalkulas ke 2 til 3 milioni di Bielorusiani mortis, e juda habitantaro di Bielorusia devastesis[6]. Pose, til 1971 la habitantaro di Bielorusia nulatempe atingis la sama quanto kam ante la Duesma mondomilito[7].
Kande la milito finis, Bielorusia esis un ek la 51 nacioni qui signatis la fondo-charto dil Unionita Nacioni en 1945, ensemble kun Ukraina. Li recevis yuro por votar apud Sovietia. Lua rikonstruktado komencis quik pos finir la milito, ed ol divenis importanta industriala regiono. Iosif Stalin stimulis l'enfluo di etniala Rusi en Bielorusa teritorio.
Pos la stato-stroko en Sovietia en agosto 1991 e la faliego di komunista rejimo, Bielorusia deklaris nedependo ye la 25ma di agosto 1991. Ol nedependanteskis komplete ye la 25ma di decembro sam yaro. En 1994 eventis l'unesma prezidantal elekto, ed Aliaxandr Lukashenka elektesis. Tra plebicito en 1996 la konstituco modifikesis e la parlamento perdis importanta povi.
Ye la 8ma di decembro 1999, Bielorusia e Rusia signatis kontrato kun skopo augmentar politikal ed ekonomial asimilado inter la du landi.
Politiko
[redaktar | redaktar fonto]Bielorusia esas parlamentala republiko. La prezidanto esas la chefo di stato, e pos modifiko en la konstituco, ol elektesas dal populo por 7-yara periodo. La chefministro elektesas da la Chambro di reprezentanti, la basa chambro dil Parlamento.
La Parlamento konsistas ek du chambri. Havanta 110 membri qui elektesas dal populo por 4 yari, la Chambro di reprezentanti esas la basa chambro di la lando. La supera chambro esas la "Konsilistaro di la Republiko", qua havas 64 membri qui ank elektesas dal populo por 4 yari.
La Supera korto esas la maxim alta revizo-korto di la lando por subjekti civila e kriminala. La procesi en qui diskutesas se ula lego esas kontrekonstituca judiciesas dal Konstitucala korto. L'Ekonomiala korto judicias procesi pri ekonomiala, aferala e monetala temi. Anke questioni pri Stata sekreti diskutesas dal Ekonomiala korto.
La konstituco di la lando adoptesis en 1994, e havas non secioni e 146 artili.[8] Lua strukturo e kontenajo influesis da westala landi e dal experienci di Bielorusia dum Sovietian epoko. Un ek la secioni de lua texto detalizas la yuri e liberesi de lua civitani e rezidanti.
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]Bielorusia ne havas litoro. La lando esas plana, kun vasta marshoza surfaci. Lua maxim alta monto esas Dzyarzhynskaya Hara, havanta 345 metri di altitudo. Lua maxim basa punto, havanta 90 metri di altitudo, jacas apud la fluvio Neman.
Existas cirkume 1500 speci di planti en Bielorusia, di qui 1422 havas flori. Cirkume 40% de lua surfaco kovresas da foresti.[9] La tereni kultivebla okupas 27,21% de la surfaco.
Existas multa fluvii e riveri, e cirkume 11.000 lagi en la lando. La precipua fluvii esas Neman, Pripyat e Dnepr.
La klimato di Bielorusia esas temperema kontinentala. Vintri duras de 105 til 145 dii, kontre ke someri duras cirkume 150 dii. En januaro la mezavalora temperaturo esas -6°C, dum ke en julio la mezavalora temperaturo esas 18°C.
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Ekonomio di Bielorusia |
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]Segun statistiki da The World Factbook' por julio 2021, Bielorusia havis 9,49 milion habitanti.[1] Segun statistiki de 2009, la maxim multa (83,7%) esas Belarusi, 8,3% esas Rusi, 3,1% esas Poloni, e 1,7% esas Ukrainani.[1]
L'oficala lingui di la lando esas Bielorusa, parolata da nur 11,9% de la habitantaro, e la Rusa, parolata da 72% de la habitantaro.[10] Minoritati anke parolas la Polona, l'Ukrainana e l'estal-Yidisha.
Segun la demografiala kontado di 2011, 58,9% de la habitantaro deklaris havar ula religio. La religio kun maxim granda nombro di adepti esas Ortodoxa kristanismo (82%), kun minoritati di katoliki, protestanti, Greka katoliki, Judaisti, Mohamedani e nova pagani. Olim, cirkume 10% de la habitantaro di Bielorusia esis Judi, ma lua nombro diminutis pro la Holokausto, deporto ed emigro, e nun li esas min kam 1% de la habitantaro.[11] Segun l'artiklo 16ma de la konstituco di la lando, Bielorusia havas nula oficala religio.
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]La literaturo Bielorusa aparis inter la 11ma e la 13ma yarcenti, kun religiala texti. Dum la 16ma yarcento Francysk Skaryna tradukis la Biblo a Bielorusa linguo. Ol publikigesis kelkatempe inter 1517 e 1525 en Praha.
Moderna literaturo en Bielorusa aparis dum la 19ma yarcento. Un ek la precipua skriptisti de ta epoko esis Yanka Kupala. Yen altra importanta skriptisti: Kazimir Svayak, Yakub Kolas, Źmitrok Biadula e Maxim Harecki.
Teatro komencis populareskar dum la yari 1900a, malgre ke teatraji da Vintsent Dunin-Martsinkyevich skribesis dum la 19ma yarcento. Un ek la maxim famoza teatraji Bielorusa, Paulinka, skribita da Yanka Kupala, pleesis en Siberia por Bielorusi qua sendesis a la regiono. Nun, existas 27 profesionala teatrala grupi en la lando. En 2005, dramatifisti Mikalai Khalezin e Natalya Koliada fondis celita teatrala grupo Belarus Free Theatre, por rezistar censuro de Bielorusa rejimo.
Bielorusia havas richa tradiciono di folkorala e religiala muziko. Pri klasika muziko, Polona Stanisław Moniuszko kompozis multa operi e chambra muziki kande ilu rezidis en Minsk. Dum Sovietian epoko, aparis en Bielorusia multa bandi qui kompozis folk-muziko ed anke rock, exemple la bando Pesnyary. Rock juis expanso dum e pos l'epoko di Perestroika, exemple la bandi Bi-2, Lyapis Trubetskoy, Krama ed ULIS. Altra recenta exempli pri folk- e rock-bandi esas Stary Olsa, Gods Tower, Vicious Crusade, Bristeil e Kriwi, inter altri.
Pri sporto, Bielorusia partoprenis unesmafoye l'Olimpiala Ludi en 1994. La guvernerio komanditas la sportala esquado di hokeo sur glacio, qua esas la 2ma maxim populara sporto di la lando, dop futbalo. En 2012, Viktoriya Azaranka rangizesis unesme en la listo dil Asociuro pri Teniso por Mulieri (Angle: Women's Tennis Association, abreviuro WTA), e ganis ora medalio pri teniso por du ludisti dum l'Olimpiala Ludi en London, ensemble kun Maxim Mirni.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ 1,0 1,1 1,2 Belarus - The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 4ma di aprilo 2022. Idiomo: Angla.
- ↑ Treuttel; Various (1841). The Foreign Quarterly Review. New York, New York: Jemia Mason. p. 38
- ↑ Plokhy, Serhii (2006). The Origins of the Slavic Nations. Cambridge University Press. pp. 94-95
- ↑ Edited by Michael Jones; Albert Rigaudière, Jeremy Catto, S. C. Rowell and others (2005) The New Cambridge Medieval History (Vol.6). Cambridge University Press. p. 710
- ↑ Abdelal, Rawi (2001).National purpose in the world economy: post-Soviet states in comparative perspective Cornell University press
- ↑ 6,0 6,1 Axell, Albert (2002). Russia's Heroes, 1941-45. Carroll & Graf Publishers. p. 247
- ↑ Fedor, Helen (1995) "Belarus - Stalin and Russification" Belarus: A Country Study. Library of Congress.
- ↑ 15ma di Marto - Dio di la konstituco di la Republiko di Bielorusia - Publikigita da BelTA. URL vidita ye 13ma di marto 2007. Idiomo: Rusa.
- ↑ Belarus:Window of Opportunity (see table 15, page 66)
- ↑ Languages across Europe. - Publikigita da Bbc.co.uk. URL vidita ye 29ma di aprilo 2013.
- ↑ Minsk Jewish Campus - Dato di publikigo: 24ma di agosto 2013. Idiomo: Angla.
| Albania | Andora | Austria | Belgia | Bielorusia | Bosnia e Herzegovina | Bulgaria | Chekia | Dania | Estonia | Finlando | Francia | Germania | Grekia | Gruzia | Hispania | Hungaria | Islando | Italia | Kroatia | Latvia | Liechtenstein | Lituania | Luxemburgia | Malta | Moldova | Monako | Montenegro | Nederlando | Norda Makedonia | Norvegia | Polonia | Portugal | Republiko Irlando | Rumania | Rusia | San-Marino | Serbia | Slovakia | Slovenia | Suedia | Suisia | Ukraina | Unionita Rejio | Vatikano | |
| Nesuverena teritorii: Alando | Faero | Gibraltar | Guernsey | Jersey | Insulo Man | Svalbard e Jan Mayen | |