ბრუნეი

ბრუნეი დარუსალამი ბრუნეის სახელმწიფო بروني دارالسلام Negara Brunei Darussalam ბრუნეი
ჰიმნი: ღმერთო დალოცე სულთანი
ბრუნეის მდებარეობა
დედაქალაქი (და უდიდესი ქალაქი)		ბანდარ-სერი-ბეგავანი 4°55′ ჩ. გ. 114°55′ ა. გ.
ოფიციალური ენა		მალაიური
მთავრობა		აბსოლუტური ისლამური სასულთნო
-	სულთანი	ჰასანალ ბოლკიაჰი
ფართობი
-	სულ	5 765 კმ2 (172-ე)
-	წყალი (%)	8,6
მოსახლეობა
-	2013 შეფასებით	415 717  (175-ე)
-	2001 აღწერა	332 844
-	სიმჭიდროვე	67,3 კაცი/კმ2 (127-ე)
მშპ (მუპ)		2015 შეფასებით
-	სულ	$25.245 მილიარდი (116-ე)
-	ერთ მოსახლეზე	$54,537 (10-ე)
აგი (2014)		0.856 (მაღალი) (31-ე)
ვალუტა		ბრუნეული დოლარი (BND)
დროის სარტყელი		UTC+08:00
ქვეყნის კოდი		BRN
Internet TLD		.bn
სატელეფონო კოდი		673

ბრუნეი (მალაიზ. Brunei Darussalam) — სახელმწიფო (სასულთნო) სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიაში, კუნძულ კალიმანტანის ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილში. ესაზღვრება სამხრეთ ჩინეთის ზღვასა და მალაიზიას. ფართობი — 5,8 ათ. კმ². მოსახლეობის რაოდენობა — 431 142 ათ. (2019) დედაქალაქი: ბანდარ-სერი-ბეგავანი.

ეტიმოლოგია

ბრუნეი დააარსა ავანგ ალაკ ბეთატარმ ა, რომელმაც 1363 წელს მიიღო ისლამი და მუჰამედ შაჰის სახელით გახდა ბრუნეის პირველი სულთანი. ლეგენდის თანახმად, ავანგ ალაკ ბეთატარმა, მოგზაურობის დროს, აღმოაჩინა ადრე უცნობი მდინარის სათავე და შესძახა: „ბარუ ნაჰ!“ (ჩვეულებრივ ითარგმნება როგორც „აქ!“), საიდანაც წარმოიშვა მდინარის სახელი, ხოლო მოგვიანებით - სასულთნო. შემდგომში სახელწოდება გადაკეთდა როგორც „“არუნაი“, შესაძლოა სანსკრიტული სიტყვის „varun“ (वरुण) გავლენის ქვეშ, რაც ნიშნავს „ოკეანეს“ ან მითოლოგიურ „ოკეანის ბატონს“.

ქვეყნის სრული სახელით - „ნეგარა ბრუნეი დარუ-ს-სალამი“ (არაბულად: دار السلام) - „დარუ-ს-სალამი“ ნიშნავს „მშვიდობის სახლი“, ხოლო „ნეგარა“ მალაურ ენაზე ნიშნავს „ქვეყანას“.

დასავლეთისათვის, ბრუნეის სსასულთნო ცნობილი გახდა XVI საუკუნეში, როდესაც  1550 წლის ჩანაწერებში იტალიელმა მოგზაურმა ლუდოვიკო ვარტემამ პირველად მოიხსენია ქვეყანა კუნძულ ბორნეოზე მოგზაურობის დროს.

ისტორია

დასახლება, რომელიც ცნობილი იყო ვიჯიაპურას სახელით, ბუდისტური იმპერიის შრივიჯაიას კოლონიას წარმოადგენდა. როგორც ვარაუდობდნენ, მდებარეობდა ბორნეოს ჩრდილო-დასავლეთით, რომელიც ყვაოდა VII საუკუნეში. ინდოელი ჩოლას შეჭრის შემდეგ, დათუ პუტი სუმატრა და ბორნეოდან დისიდენტურად განწყობილ რამდენიმე დათუსთან ერთად სათავეში ჩაუდგა აჯანყებას რაჯა მაკატუნაოს წინააღმდეგ, რომელიც ადგილობრივი რაჯას მიერ იყო დანიშნული ჩოლას თანამდებობაზე. დისიდენტები და მათი მხარდამჭერები ცდილობდნენ შრივიჯაიას აღორძინებას ახალ ქვეყანაში მაჯას სახელით ფილიპინებზე ვისაის კუნძულებზე (შრივიჯაიას სახელობის არქიპელაგი). ერთ-ერთი ადრეული  ჩინურ ენაზე დაწერილი დოკუმენტი,  რომელიც ეხება ბორნეოს სამეფოს, ახ. წ. 977 წლით თარიღდება და წარმოადგენს ბონის მმართველის მიერ ჩინეთის იმპერატორისათვის მიწერილ წერილს. XIV საუკუნეში ბრუნეი მაჯაპაჰიტის ვასალი უნდა ყოფილიყო. 365 წელს პრაპანკას მიერ დაწერილ ძველ იავურ მანუსკრიპტ ნაგარაკრეტამაში  ბარუნე  მოხსენიებულია, როგორც ჰინდუ მაჯაპაჰიტის შემადგენელი ნაწილი.

XV საუკუნეში ბრუნეი გამოეეყო მაჯაპაჰიტს. ქვეყანაში გავრცელდა ისლამი. მისმა გამგებელმა ალაკ-ბერ-ბატუტამ მუჰამედის სახელი მიიღო და გახდა ქვეყნის პირველი სულთანი. ბრუნეი დამოუკუდებელი სასულთნო გახდა.

ქვეყანა გადაიქცა ჰაშიმიტურ სახელმწიფოდ, როდესაც მექის არაბ ემირ შარიფ ალის  ნება დართო, რომ გამხდარიყო მესამე სულთანი. XV საუკუნებში  ბრუნეი ძლევამოსილი ფეოდალური სახელმწიფო იყო. მისი მმართველობა ვრცელდებოდა ჩრდილოეთ ბორნეოდან სამხრეთ ფილიპინებამდე (სულუ) და ჩრდილოეთ ფილიპინებამდე (მანილა), რომელიც ბრუნეიმ მიიერთა ტერიტორიების შეძენით, რაც სამეფო საქორწინო კავშირების შედეგად განხორციელდა. XVI საუკუნის პირველ ნახევარში ბრუნეიმ თავის გავლენას დაუმორჩილა კუნძულ კალიმანტანის მთელი ჩრდილოეთი სანაპირო და სულუს არქიპელაგი. სულთანმა ბოლკიაჰმა ბრუნეის ძალაუფლება საკმაოდ გააფართოვა, როდესაც დაიპყრო მანილა და სულუ. აგრეთვე ცდილობდა ვისაის კუნძულების დაპყრობას, თუმცა ვერ მოახერხა. თვითონ სულთანი დედის მხრიდან წარმოშობით ვისაიდან იყო და ცნობილი იყო როგორც სულთან რაგამი - „მომღერალი კაპიტანი“. მისი ძლიერი მუსიკალური ხმა იყო ის თვისება, რომელიც მან მემკვიდრეობით მიიღო ვისაელი წინაპრებისგან.  ვისაელები ცნობილები იყვნენ, როგორც საუკეთესო მომღერლებია ასევე მეომართა კასტის წევრებიც.

1521 წელს ბრუნეი მოინახულა ფერნანდო მაგელანმა. ამ დროს ის ძლიერი ფეოდალური სახელმწიფო იყო. 1580 წელს დროებით ესპანელები დაეპატრონენ. 1839 წელს ინგლისელმა ავანტიურისტმა ჯ. ბრუკმა იმპყოფებოდა რა სულთნის სამსახურში, ჩაახშო დაიაკების აჯანყება, რომლებიც ერთგარ საფრთხეს უქმნიდნენ სულთნის თანამდებობას  „საჩუქრად“ მიიღო მიწები ქვეყნის ჩრდილოეთით (სარავაკი) და რაჯის ტიტული.1888 წელს ინგლისელებმა სარავაკი და საბაჰი თავის პროტექტორატად გამოაცხადეს. „თეთრი რაჯების“ (ბრუკების) დინასტია მართავდა ქვეყანას მეორე მსოფლიო ომამდე. მეორე მსოფლიო ომის დროს 1941-45 წლებში სარავაკის ტერიტორია ოკუპირებული იქნა იაპონელების მიერ. ომის დამთავრების შემდეგ სარავაკი დაექვემდებარე უშუალოდ ბრიტანეთის სამეფოს მმართველობას. 1959 წლის მთელი რიგი აჯანყებების შემდეგ ბრიტანეთმა ბრუნეის ავტონომიის სტატუსი მიანიჭა შიდა მმართველობის საკითხებში. 1962 წელს იგეგმებოდა ბრუნეის მალაიზიის შემადგენლობაში შესვლა, თუმცა აჯანყებამ  ბრუნეის სახალხო პარტიის მეთაურობით ჩაშალა ეს გეგმა. აჯანყება სასტიკად ჩაახშვეს ბრიტანეთის სამხედრო ძალებმა.  სულთანი, რომელსაც ბრიტანელები ადანაშაულებდნენ აჯანყებულების მიმართ სიმპატიაში, იძულებული გახდა ძალაუფლება შვილის სასარგებლოდ დაეთმო. 1984 წლის 1 იანვარს სრული დამოუკიდებლობა გამოცხადდა.  

1992 წელს მიღებულ იქნა კონცეფცია — „მალაური ისლამური მონარქია“. სულთანმა ხასანალ ბოლკიახმა დაიწყო საზოგადოების მოდერნიზაციის ფრთხილი პოლიტიკის გატარება. ეროვნული დღესასწაულია 23 თებერვალი — დამოუკიდებლობის დღე.

ბუნება

ბრუნეის რელიეფი მოსწორებულია.ტერიტორიის უმეტესობა დაბლობია.ზღვის სანაპიროს მიუყვება ვრცელი, მჭიდროდ დასახლებული და ათვისებული დაბლობი. კლიმატი ეკვატორულია,მასზე დიდ გავლენას ახდენს სამხრეთ ჩინეთის ზღვიდან წამოსული მუსონები, არის მიწისძვრები. პატარა მდინარეები მიედინება მაღლობებისა და გორაკებისაკენ, ჩრდილოეთით ზღვისაკენ.

ჰაერის ტემპერატურა მთელი წლის განმავლობაში 26 ⁰C-ს აღწევს, ნალექების საშუალო წლიური რაოდენობა მთელი წლის განმავლობაში 2000-დან 4000-მდე მერყეობს. . მთელი ტერიტორიის 75 % დაფარულია მარადმწვანე ტროპიკული ტყეებით.  ტყე მდიდარია ძვირფასი ჯიშის ხეებით, განსაკუთრებით კაუჩუკოსნებით.

სახელმწიფო წყობა

სახელმწიფოს მმართველი და ხელმძღვანელი — სულთანი. ისვე არის ქვეყნის რელიგიური ლიდერი. ხელისუფლება დაკომპლექტებულია ძირითადად მისი ოჯახის წევრებისა და ნათესავებისაგან.

ქვეყნის ტერიტორიულ ადმინისტრაციული მოწყობა — 4 რეგიონი.

ბრუნეის ადმინისტრაციული მოწყობა

ბრუნეის მდებარეობა

ბრუნეის ადმინისტრაციული მოწყობა

ბრუნეი დაყოფილია ოთხ ადმინისტრაციულ ერთეულად:

1. ბელაიტი
2. ბრუნეი-მუარა
3. თემბურონგი
4. ტუტონგი

თემბურონგის მხარე ქვეყნისაგან გამოყოფილია მალაიზიის ტერიტორიით.

რეგიონები დაყოფილია უფრო მცირე ერთეულებად, რომლებსაც მუკიმებს ეძახიან.

მოსახლეობა

ეთნიკური შემადგენლობა ქვეყნისა მრავალფეროვანია: ქვეყნის (66 %) მალაელები არიან, მათთან მონათესავე ეთნუკური ჯგუფები — კელაელები, იბანელები, მელანაუელები, დუსუნები, მურუტები, დააკები და სხვა — 8 %, ასევე ჩინელები (11 %), ებრაელები, ინდოელები და სხვა.

ოფიციალური ენაა — მალაური, გავრცელებულია ასევე ინგლისური და ჩინური ენები.

ოფიციალური რელიგიაა — ისლამი (67 %), 13 % — ბუდიზმი, 10 % — ქრისტიანობა (ძირითადად პროტესტანტები), 10 % — სხვა (ძირითადად აბორიგენული კულტურები).

ქალაქის მოსახლეობა — 58 %. სიმჭიდროვე — 62 ად./კმ². მოსახლეობის 1/3 ბრუნეის დედაქალაქში ცხოვრობს.

უდიდესი ქალაქები (2009)

ადგილი	ქალაქი	მხარე	მოსახლეობა
1	ბანდარ-სერი-ბეგავანი	ბრუნეი მუარა	0.134 000
2	განდონგის ქალაქი	ბრუნეი მუარა	0.109 000
3	ჯერუდონგი	ბრუნეი მუარა	0.93 000
4	კუალა ბელაიტი	ბელაიტი	0.78 000
5	სერია	ბელაიტი	0.35 000
6	ბერეკას ქალაქი	ბრუნეი მუარა	0.19 000
7	ტუტონგის ქალაქი	ტუტონგი	0.15 000
8	ბანგარი	ტემბურონგი	&&&&&&&&&&&04000.&&&&&04 000

ნავთობის აღმოჩენა/მეურნეობა

ბრუნეის მთავარი სიმდიდრეა ნავთობი და გაზი.

1929 წელს, მრავალი წარუმატებელი მცდელობის შემდეგ,  ბრუნეიში ნავთობი აღმოაჩინეს.  

ორმა პიროვნებამ-ფ.  მარიოტმა და ტ. კოკრეინმა 1926 წლის ბოლოს იგრძნეს ნავთობის სუნი მდინარე სერიასთან. ამის შესახებ შეატყობინეს გეოფიზიკოს ს, რომელიც იქვე აწარმოებდა გადაღებებს.  1927 წელს ამ რეგიონში გაზის გაჟონვა დაფიქსირდა 1928  წლის 12 ივლისს გათხარეს სერია  № 1 (S-1)  ჭაბურღილი და 1929 წლის 5 აპრილს 297 მეტრის სიმაღლეა აღმოაჩინეს ნავთობი.  1929 წლის 29 აგვისტოს გათხარეს სერია № 2 ჭაბურღილი. ნავთობის მოპოვება მუდმივად გრძელდება. 1940 წლისათვის დაახლოებით 6 მილიონ ბარელს შეადგენდა. ბრიტანულ-მალაური ნავთობკომპანია ამჟამად Brunei Shell Petroleum Company დაარსდა 1922 წლის 22 ივლისს. პირველი საზღვაო ჭაბურღილი გათხარეს 1957 წელს. 1973 წელს დასრულდა ერთ-ერთი უდიდესი გაზის გასათხევადებელი საწარმოს მშენებლობა. ნავთობი და ბუნებრივი გაზი ბრუნეის განვითარებისა და სიმდიდრის მთავარ საფუძველს წარმოადგენს.

დიდი მნიშვნელობა აქვს კაუჩუკის დამზადებას (წლიურად 430-450 ათასი ტ.). ადგილობრივი მოხმარებისათვის თესავენ ბრინჯსა და საგოს. დამუშავებითი მრეწველობა წარმოდგენილია ხე-ტყისა და კვების საწარმოებით. მეცხოველეობა შედარებით სუსტადაა განვითარებული, გარკვეული მნიშვნელობა აქვს მეთევზეობას. ექსპორტის მთავარი საგნებია: ნავთობი, პილპილი.

ეკონომიკა

უპირატესობანი: ნავთობის და ბუნებრივი აირის მარაგი 20-30 წლის საკმარისია. თუმცა, უცხოური ინვესტიცებიდან შემოსავალი (2004 $7,75 მლრდ) აღემატება ბუნებრივი აირიდან და ნავთობიდან შემოსულ შემოსავალს.

სუსტი მხარეა დივერსიფიკაციის არ ქონა. ქვეყნის ეკონომიკა ორიენტირებულია ერთ პროდუქტზე.

ქვეყანა წელიწადში მოიპოვებს 10 მლრდ. ტონა ნავთობს და 12 მლრდ მ³ გაზს. ნავთობისა და გაზის დიდი მარაგების გამო ქვეყანას ერთ-ერთი წამყანი ადგილი უკავია ცხოვრების დონის მიხედვით სამხრეთ აღმოსავლეთ აზიის ქვეყნებში.

ბოლო წლებში აქტიურად მიმდინარეობს მუშაობა ქვეყანაში ტურისტების მოსაზიდად.

ლიტერატურა

• ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 2, თბ., 1977. — გვ. 538.

• საზღვარგარეთული აზიის ქვეყნები,/ გეოგრაფიული და პოლიტიკურ-ეკონომიკური ცნობარი/ გვ. 26-ბრუნეი, თბილისი 1978 წელი.

რესურსები ინტერნეტში

ვიკისაწყობში არის გვერდი თემაზე:

ბრუნეი

მთავრობა

• ბრუნეის მთავრობა დაარქივებული 2008-10-26 საიტზე Wayback Machine.
• ბრუნეის მინისტრთა კაბინეტი დაარქივებული 2009-10-26 საიტზე Wayback Machine.

ზოგადი ინფორმაცია

• Brunei დაარქივებული 2013-11-15 საიტზე Wayback Machine. from UCB Libraries GovPubs
• i Brunei | Facts, History & News https://www.infoplease.com/world/countries/brunei
• Bilcher Bala. Thalassocracy: a history of the medieval Sultanate of Brunei Darussalam (ინგლ.). — School of Social Sciences, Universiti Malaysia Sabah, 2005. — ISBN 978-983-2643-74-6.
• Wendy Hutton (2000). Adventure Guides: East Malaysia. Tuttle Publishing. p. 30. ISBN 978-962-593-180-7.
• Cf. William Henry Scott (1903). "Barangay: Sixteenth Century Philippine Culture and Society". (1 January 1994) pp. 109-110.

ბიზნესი

• Brunei Business Directory დაარქივებული 2012-04-19 საიტზე Wayback Machine.

ტურიზმი

• ბრუნეის ტურიზმი დაარქივებული 2007-05-09 საიტზე Wayback Machine.
• ბრუნეის ყოველდღიური სიახლეები ბლოგზე
• Brunei information on globalEDGE დაარქივებული 2009-02-22 საიტზე Wayback Machine.