Księstwo siewierskie
| 1312–1790 1807–1815 | |||
| |||
| Stolica | |||
|---|---|---|---|
| Data powstania | |||
| Data likwidacji | |||
| Władca |
(pierwszy) Jerzy bytomski lub Mieszko bytomski | ||
| Powierzchnia |
679 km² | ||
Mapa I RP z księstwem siewierskim | |||
Położenie na mapie świata | |||
| 50°28′08,0400″N 19°14′09,9600″E/50,468900 19,236100 | |||
Księstwo siewierskie (łac. Ducatus Severiensis; nazwa użyta po raz pierwszy w 1341 roku[1]) – od XIV wieku księstwo we władaniu Piastów: opolsko-raciborskich, bytomskich i cieszyńskich, zależnych od państwa czeskiego. W latach 1312–1337 i 1443–1790 samodzielne księstwo, pod panowaniem książąt siewierskich, którymi od 1443 byli kolejni biskupi krakowscy. W 1790 włączone w granice państwa polskiego.
Geografia
[edytuj | edytuj kod]Księstwo posiadało powierzchnię około 679 km²[2]. Granice księstwa miały naturalny charakter i przedstawiały się następująco: ujście rzeki Kamieniczki na północy, na południu i zachodzie koryto rzeki Brynicy przy jej ujściu do Czarnej Przemszy granicząc ze Śląskiem, na wschodzie koryto Warty oraz dolina rzek Mitręgi w okolicach Chruszczobrodu i rzeki Czarnej Przemszy na południowym wschodzie[3].
W drugiej połowie XVI w. na terenie księstwa było 75 wsi z których 32 były własnością kościelną (42,7%) a 43 stanowiły własność szlachecką (57,3%); tylko cztery z nich: Gniazdów, Grodziec, Lgota, Siedlec (wszystkie będące własnością duchowną) liczyły prawdopodobnie ponad 200 osób. W tym okresie działał młyn (osada młyńska z własną nazwą) Smardzów oraz funkcjonowało sześć kuźnic: Czekanka, Kamienica, Kuźnica Stara, Kuźnica Sulikowska, Mijaczów (Kuźnica Będuska) i Piwonia (Kuźnica Siekaczowska). Z początkiem XVII w. wzmiankowane są: Kuźnica Przeczycka, Kuźnica Remiszowska, Kuźnica Tąpkowska czy Kuźnice Jawiszów (Jachiszów). Około 1600 r. działało w księstwie pięć komór celnych: trzy w miastach będących własnością duchowną (Czeladź, Koziegłowy, Siewierz) oraz dwie we wsiach Warężyn i Zendek. Oprócz zamku w Siewierzu do początków XVI w. funkcjonował zamek w Koziegłowach, który już w 1548 r. opisany został jako "dawno spustoszony"[4].
Pod koniec istnienia w skład księstwa siewierskiego wchodziły ok. 85 wsie i osady, zamek siewierski oraz trzy miasta: Czeladź, Koziegłowy, Siewierz. Miasta te liczyły po ok. 1000 mieszkańców.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Samo użycie określenia księstwo przypada na czas władania Piastów cieszyńskich będących lennikami czeskimi. Wcześniej bowiem jeszcze, książę dzielnicy krakowskiej, Kazimierz II Sprawiedliwy, po zdobyciu władzy w 1177, podarował Mieszkowi Plątonogiemu, księciu raciborskiemu, Siewierz wchodzący w skład kasztelanii bytomskiej i wraz z kasztelanią oświęcimską – w odpłacie za wsparcie go w wewnątrzdynastycznych walkach o władzę w Krakowie.
Po przejściu we władanie przez dynastię Piastów, początkowo jako kasztelania, ziemia ta była własnością najpierw linii opolsko-raciborskiej. Następnie, od 1281, władanie przejęli Piastowie bytomsko-kozielscy, a od 1337 cieszyńscy. W okresie pomiędzy 1312 a 1337 r. kasztelania siewierska została objęta we władanie jako samodzielne księstwo przez jednego z synów Kazimierza I bytomskiego – Mieszka, lub co bardziej prawdopodobne – Jerzego. Po raz pierwszy użycie określenia ‘księstwo’ w odniesieniu do tych terenów datowane jest na rok 1341, co jest echem wcześniejszej sytuacji politycznej.
Historia księstwa, jako księstwa „biskupiego”, rozpoczyna się w pewnym sensie 30 grudnia 1443, gdy od Wacława I cieszyńskiego (który uprzednio restaurował księstwo siewierskie) odkupione zostało za 6 tysięcy grzywien przez biskupa krakowskiego, Zbigniewa Oleśnickiego. Dobra miały przejść we władanie biskupa 1 stycznia następnego roku po uiszczeniu ostatniej raty (procedury w imieniu biskupa krakowskiego dokonał na zamku Lipowiec Jan Długosz), jednak wystąpili przeciwko temu bracia księcia oraz sympatyzujący z husytami: Bolko V Husyta, książę głogówecko-prudnicki oraz pochodzący z bocznej linii dynastii Przemyślidów, Mikołaj V Karniowski. Najdłużej walczył Bolko, pokój podpisany został dopiero w 1453, Mikołaj podpisał rozejm w maju 1444 roku.
Po zakończeniu sporu w 1453 miasto Siewierz i zamek stały się siedzibą biskupów krakowskich pełniących tutaj rolę książąt siewierskich. Jako pierwszy formalnego tytułu księcia siewierskiego zaczął używać w 1484 biskup Jan Rzeszowski. Ziemie księstwa były suwerenne terytorialnie i jurysdykcyjnie. Pewna, niejednoznaczna zależność od Rzeczypospolitej wynikała z uwagi na osobę króla, zatwierdzającego kandydaturę na kościelny urząd biskupa krakowskiego. Jednak nie stanowiło to w żaden sposób rozciągnięcia jurysdykcji prawnej Rzeczypospolitej nad Księstwem Siewierskim, gdyż biskupi krakowscy w Siewierzu występowali nie jako najwyżsi przedstawiciele hierarchii kościelnej, tylko jako książęta siewierscy – prawni następcy i kontynuatorzy władzy księcia cieszyńsko-siewierskiego Wacława I i jego poprzedników. Księstwo miało własną gospodarkę, skarb, wojsko oraz surowe prawa z przywilejem katowskim włącznie, co odzwierciedla powiedzenie Kradnij, zabijaj, ale Siewierz omijaj. Nie biło ono jednak swojej monety, a tzw. „dukaty siewierskie” wybite zostały w celach pamiątkowych już po likwidacji księstwa.
W czasie potopu szwedzkiego księstwo nominalnie pozostawało neutralne, jednak na zamku przebywały oddziały hetmana Stefana Czarnieckiego, co skłoniło Szwedów do jego zajęcia.
W 1790 Sejm Wielki przejął księstwo siewierskie na Skarb Państwa i włączył je w granice Rzeczypospolitej[5].
W 1795 roku po trzecim rozbiorze polskim ziemie dawnego księstwa siewierskiego (oraz inne sąsiednie ziemie małopolskie po rzekę Białą Przemszę) znalazły się w granicach Prus i zostały wcielone do prowincji śląskiej pod nazwą Nowy Śląsk[6].
W 1807 Napoleon Bonaparte restytuował księstwo siewierskie i łącząc je z dominium olkuskim w księstwo olkusko-siewierskie[7] oddał swemu marszałkowi J. Lannesowi, księciu Montebello. Po kongresie wiedeńskim Siewierz znalazł się w granicach Królestwa Kongresowego.
Teren księstwa siewierskiego kojarzony jest często z późniejszym Zagłębiem Dąbrowskim, choć nie ma między nimi żadnej bezpośredniej więzi historyczno-administracyjnej. Jednak obecne obszary głównych miast zagłębiowskich: Sosnowca, Będzina i Dąbrowy Górniczej leżą częściowo, a obszar Czeladzi i Wojkowic w całości na terytorium dawnego księstwa siewierskiego. Częste, lecz nieprawdziwe twierdzenia, czyniące z księstwa siewierskiego protoplastę Zagłębia Dąbrowskiego, wymagają jednak wyjaśnienia, iż większość terenu samej Dąbrowy Górniczej (podobnie jak większa część Sosnowca i Będzina) nigdy do tego księstwa nie należała, zaś samo pojęcie Zagłębia Dąbrowskiego powstało dopiero kilkadziesiąt lat po likwidacji księstwa.
Na mocy reskryptu cesarza Austrii Franciszka I Józefa, biskupi krakowscy w 1889 roku utrzymali tytuł książęcy. Tytułu tego używali aż do czasów po II wojnie światowej. Jako ostatni używał go kardynał Adam Stefan Sapieha (zm. 1951).
Poczet książąt siewierskich
[edytuj | edytuj kod]- Mieszko bytomski 1312–1328
- Władysław bytomski 1328–1337
- Kazimierz I cieszyński 1337–1358
- Bolko II Mały 1359–1368
- Przemysław I Noszak 1368–1410
- Wacław I cieszyński 1410–1443
- Zbigniew Oleśnicki 1443–1455
- Tomasz Strzępiński 1455–1460
- Jakub z Sienna 1461–1463
- Jan Gruszczyński 1463–1464
- Jan Lutek 1464–1471
- Jan Rzeszowski 1471–1488
- Fryderyk Jagiellończyk 1488–1503
- Jan Konarski 1503–1524
- Piotr Tomicki 1524–1535
- Jan Latalski 1536–1537
- Jan Chojeński 1537–1538
- Piotr Gamrat 1538–1545
- Samuel Maciejowski 1546–1550
- Andrzej Zebrzydowski 1551–1560
- Filip Padniewski 1560–1572
- Franciszek Krasiński 1572–1577
- Piotr Myszkowski 1577–1591
- Jerzy Radziwiłł 1591–1600
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Siewierz. siewierz.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-08-18)]. siewierz.pl [dostęp 2011-08-08].
- ↑ Henryk Rutkowski (redakcja), Krzysztof Chłapkowski: Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku; Cz. 2, Komentarz, indeksy. Institute of History of the Polish Academy of Sciences, 2008, s. 68.
- ↑ Mapa Księstwa około 1600 roku.
- ↑ Ziemie polskie Korony w drugiej połowie XVI wieku. Wydanie zbiorcze, pod red. M. Słonia, cz. II: Komentarz, indeksy (Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku. Wydanie zbiorcze serii, pod red. H. Rutkowskiego i M. Słonia), Warszawa 2021; s. 748-749, 757, 761, 947-948;[1] dostęp: 1.07.2023
- ↑ Kwartalnik Historyczny nr 04.
- ↑ K. Popiołek, Śląskie dzieje, Warszawa – Kraków 1976, s. 133.
- ↑ Archiwa Państwowe: Bazy danych. baza.archiwa.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-16)]..
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Feliks Kiryk (red. nauk.): Siewierz, Czeladź, Koziegłowy. Studia i materiały z dziejów Siewierza i Księstwa Siewierskiego, Katowice 1994.
- Helena Polaczkówna: Szlachta na Siewierzu Biskupim w latach 1442–1790, Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie, 1913 t. 4 cz. 2.
- Krystian Żelazny: Księstwo Siewierskie – prawo i ustrój a zakres suwerenności względem Korony Królestwa Polskiego, Katowice 2016.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Siewierz, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. X: Rukszenice – Sochaczew, Warszawa 1889, s. 602.
- Maurycy Dzieduszycki: Zbigniew Oleśnicki, T. 2