Lisabon

Lisabon; Lisboa
; Zastava	; Grb
	Nadimak: Rainha Do Mar
	Koordinate: 38°42′N 9°10′W / 38.700°N 9.167°W
Država	Portugal
Distrikt	Lisabon
	Površina
- Ukupna	84.8 km²
Visina	2 - 199 m
	Stanovništvo (2011.)
- Grad	545.254; 3.035.000 (šire)
Poštanski broj	od br. 1000 do br. 1990
Pozivni broj	(+351) 21 XXX-XXXX
	Službene stranice; Município de Lisboa
Karta
	Lisabon class=notpageimage\| Lisabon na karti Portugala

Lisabon (port. Lisboa, IPA: [liʒˈβoɐ] ( poslušajte)) je glavni grad Portugala i istoimenog distrikta, najveći grad i najveća luka u zemlji sa 545 254 stanovnika.^[1] Grad se smjestio na zapadnoj obali Iberskog poluotoka, nešto prije samog ušća rijeke Tejo u Atlantski ocean.

Lisabon je administrativni, kulturni i privredni centar Portugala, u kom su smješteni vlada sa većinom ministarstava sa sudstvom. Lisabon je i važan edukacijski centar, sjedište nadbiskupije i značajan vjerski centar sa nizom većih i manjih crkvi, samostana i vjerskih škola.

Historija

Od neolitika do vladavine Rima

Lisabon je jedan od najstarijih gradova na svijetu. Za neolitika, na prostoru grada živjeli su drevni Iberi, a u okolici grada ostali su njihovi dolmeni i menhiri. Kelti su naselili Pirinejski poluotok oko 1. milenija pne., vremenom se izmješali sa starosjedilačkim stanovništvom i iz te simbioze razvilo se pleme Cempsi.

Po jednoj od teorija o nastanku Lisabona, prvo naselje na prostoru grada osnovali su Feničani, na što ukazuju neki pronađeni arheološki artefekti porijeklom iz oko 1200. pne. Neki historičari smatraju da se feničko naselje nalazilo na južnom obronku brda, kod utvrde São Jorge. Po toj teoriji, Feničanima je prirodna luka u estuariju rijeke Tajo bila idealna međustanica na plovidbi do sjevera Evrope, a koristili su je i za trgovinu sa stanovnicima uzvodno uz rijeku Tajo. Njihovo naselje se navodno zvalo Allis Ubbo (sigurna luka), to je jedna od hipotetskih teorija o etimologiji imena grada.^[2]

Ostaci feničkih građevina otkriveni u klaustru lisabonske katedrale

U novije vrijeme, fenički ostaci iz 8. vijeka pne. pronađeni su i na nalazištu ispod katedrale Sé de Lisboa, ali većina suvremenih historičara^[3] misli da tu nije bilo nikakvog feničanskog naselja, već smatraju da je tu postojalo naselje autohtonog stanovništva - opidum, kako su to Rimljani uobičajeno zvali - koje je imalo razvijenu trgovinu s Feničanima, zbog čega ima dosta feničke keramike na arheološkim nalazištima.

Antički geograf Pomponije Mela, rodom iz Hispanije, zabilježio je ime tog naselja na latinskom, kao Ulyssippo. Kasnije je Plinije Stariji naveo to naselje kao "Olisippo", misleći da je to legendarni Olissipo (Ολισσιπο) ili Olissipona (Ολισσιπόνα),^[4] koju je u nekim verzijama mita o Odiseju, osnovao sam Odisej, lutajući nakon osvajanja Troje prema rodnoj Itaci. Po toj verziji Odisej je jedan dio svoje kalavarije imao na Atlantiku (tu teoriju danas zagovara Théophil Cailleux^[5]).

Od rimske do maurske vladavine

Poslije poraza Hanibala, za punskih ratova, Rimljani su zauzeli Hispaniju, nakon pobjede Scipiona Starijeg nad Kartažanima u istočnoj Hispaniji. Pacifikaciju zapada proveo je konzul Decim Junije Brut Kalaik. On je dogovorio savez sa gradom Olissipom, koji je poslao vojsku da se uz rimske legije bori protiv keltskih plemena na sjeverozapadu. Zauzvrat je Olissipo uključen u imperij kao municipium u novoosnovanu privinciju Luzitaniju (glavni grad - Emerita Augusta, današnja Mérida u Španjolskoj). Oko 205. pne. grad je prezvan u Felicitas Julia (Municipium Cives Romanorum), sa statusom civitasa, a to je značilo samoupravu u radiusu od 50 km, izuzeće od poreza i rimsko građanstvo za njegove stanovnike.^[6] Napadi Luzitanaca tokom čestih pobuna idućih vijekova iscrpljivali su grad te su zbog izgrađene zidine. U vrijeme vladavine cara Augusta, u gradu je izgrađen veliki teatar, terme (ispod današnje Rua da Prata), hramovi Jupitera, Dijane, Tetije i Kibele, hram posvećen caru, veliku nekropolu ispod Praça da Figueira; veliki forum i druge građevine kao insule (višekatne stambene zgrade) u području današnjeg kvarta Alfama i Baixe. Dobar dio tih arheoloških nalaza, otkriven je sredinom 18. vijeka, nakon velikog potresa, kad su se raščišavale porušene zgrade za izgradnju novih, a i zbog mode koja je tad zahvatila svijet, nakon otkrića Pompeja.

Rimskim gradom Felicitas Julia upravljao je oligarhijski savjet u kojim su dominirale dvije porodične dinastije, Juliji i Kasiji. Olissipo je bio bogat grad, nadaleko čuven po garumu, ribljem umaku kojeg je cijenila rimska elita, on se izvozio amforama u Rim i druge gradove carstva. Vino, sol, i čuveni brzi konji također su bili cijenjeni proizvodi. Felicitas Julia bila je dobro povezana s ostala dva velika grada zapadne Hispanije, Bracarom Augustom (današnja Braga u Portugalu) i glavnim gradom Luzitanije Emeritom Augustom. Luka Felicitas Julie postala je posrednik u trgovini s novim rimskim provincijama u Britaniji (naročito s Cornwallom) i Porajnju i duž rijeke Tajo duboko u unutrašnjost Hispanije. U tadašnjoj Sretnoj Juliji živjela je i velika grčka kolonija trgovaca i robova.

Olissipo je kao i većina velikih rimskih gradova, bio je središte širenja kršćanstva, iz tog vremena zna se za nekoliko mučenika ubijenih za vrijeme progona kršćana, među kojima su najpoznatiji Maxima, Verissimus i Julia. Prvi poznati biskup u gradu bio je São Manços (oko 36.) a najpoznatiji São Gens koji je umro kao mučenik oko 300.

Pred kraj rimske vladavine, Olissipo je trpio od učestalih provala sarmatskih Alana i germanskih Vandala, koji su zavladali tim djelom od 409. do 429. Germanski Svevi, osnovali su svoje kraljevstvo Gallaecia (pretežno na teritoriju današnje Galicije) s glavnim gradom u Bragi od 409. do 585., također su duže vrijeme kontrolirali Lisabonsku regiju. 585., Kraljevstvo Sveva priključeno je germanskom vizigotskom Kraljevstvu Toleda, koje je obuhvaćalo cijeli Pirinejski poluotok. Lisabon se tada zvao Ulishbona.

Maurska vladavina

Ulishbonu su osvojili Mauri 6. augusta 711., za njihove vladavine grad se zvao zvao al-Išbunah (arapski: الأشبونة). Išbunah je bio prosperitetan trgovački grad, njegovi maurski gospodari, izgradili su brojne džamije, kojekakve druge građevine i nove zidine na utvrdi São Jorge, danas poznate kao Cerca Moura. Grad je zadržao raznoliko stanovništvo, uključujući Kršćane, Berbere, Arape, Židove i Sakalibe.

Maurski utjecaj je još vidljiv u Alfami, najstarijem dijelu grada, koji je ostao djelomično neoštećen nakon potresa 1755. i samo ime tog kvarta ima porijeklo u arapskom "al-hamma" (hamam, kupatilo, fontana).

Nakratko za vrijeme vladavine emirata tzv - taifa, Išbunah je bio glavni grad Regulo Eslavo Taife Badajoza, a nakon tog i nezavisna taifa kojom su vladali Abd al-Aziz ibn Sabur i Abd al-Malik ibn Sabur, sinovi Sabura al-Jatiba (Sabura -Slavena koji je ranije bio u službi kalifa iz Cordobe Al-Hakama II. Za vrijeme portugalske reconquiste, kralj Afonso I oslobodio je Lisabon 1147. Većina maursko - arapskih stanovnika pobjegla je iz grada, a oni koji su ostali preobraćeni su na katolicizam ili prognani, dok su džamije pretvorene u crkve.

Od srednjeg vijeka do portugalskog kraljevstva

Pogled na trg Rossio (Praça dom Pedro IV.)

Prvi kraljevski foral (povelju o osnivanju lokalne vlasti), Lisabon je dobio 1179. Slijedećih gotovo tri stotina godina, Lisabon je stalno trpio od iznenadnih pljačkaških napada, koji su dolazili brodovima iz Al-Andalusa. U jednom od takvih napada 1189., almohadski kalif Jakub al-Mansur (1184.-1199.) zarobio je 3 000 žena i djece.^[7] Radi svoje geografske pozicije u sredini zemlje, Lisabon je postao 1255. glavni grad Portugala, i od tada glavno političko, ekonomsko i kulturno središte zemlje.

Prvi portugalski univerzitet, osnovan je 1290. u Lisabonu za vladavine Dinis kao Estudo Geral (opći studij). On se nekoliko puta seljakao u Coimbru, pa nazad u Lisabon, dok nije definitivno premješten u Coimbru 16. vijeku.

Pri kraju srednjeg vijeka, grad se znatno proširio i postao značajna luka između sjeverne Evrope i Mediterana.

Većina portugalskih ekspedicija u doba velikih otkrića od 15.. do 17. vijeka, kretala je iz Lisabona , uključujući i put Vasca da Game u Indiju. Lisabon je u dva navrata 1497. i 1506., bio poprište velikog židovskog egzodusa, tad je na hiljade marana (Sefarda nasilno preobraćenih na kršćanstvo) masakrirano.^[8] Zlatno doba Lisabona bio je 16. vijek , tad su se u punom sjaju vratili sva ulaganja i sve plovidbe poduzete u prijašnjim vremenima. Grad je postao evropski centar za trgovinu s Afrikom, Indijom, dalekim istokom i kasnije Brazilom, zarađujući enormno na egzotičnim mirodijama, slonovači, robovima, šećeru, svili i drugoj rijetkoj robi. Lisabon je zamjenio Veneciju i postao najbogatiji grad Evrope. To je bilo doba kićenog Manuelinskog stila, u kom su podignuta dva značajna spomenika iz 16. vijeka Torre de Belém i Mosteiro dos Jerónimos, oba uvrštena na popis mjesta svjetske baštine UNESCO-a.

Sretno razdoblje nije dugo trajalo, nakon dinastičke krize, Portugal je 1580. izgubio svoju nezavisnost i ponovno postao vazalna španjolska zemlja. Nakon revolta iz 1640. koji je izbio u Lisabonu, zbačen je s trona Filip IV. i obnovljena portugalska samostalnost. Početkom 18. vijeka, Portugal više nije imao monopol na trgovinu sa dalekim istokom, njegove kolonije jednu za drugom otimali su Holanđani i Englezi, ali su još uvijek imali Brazil, tako da je zlato iz te zemlje omogućilo kralju Joãu V financiranje gradnje nekoliko baroknih crkava i teatara u gradu.

Potres 1755.

Glavni članak: Potres u Lisabonu 1755.

Bakrorez sa prikazom posljedica potresa u Lisabonu 1755.

I prije tog velikog [[potresa, Lisabon se više puta tresao, nekoliko puta 1. vijeku, zabilježeno je da se 8 puta zatresao u 14. vijeku, 5 puta u 16. vijeku (1531. je srušeno 1500 zgrada a 1597. su nestale tri ulice), ali pravi katastrofalni pogodio ga je 1. novembra 1755., u tom potresu je grad doslovno uništen. Procijenjenjuje se da je poginulo između 30 000 i 40 000 ljudi u samom gradu^[9] od tadašnjih 200 000 - 275 000 stanovnika ^[10]^[11] a 85% zgrada porušeno.^[12]

Lisabon je u to vrijeme bio jedan od najvećih gradova Evrope. U potresu je srušena kraljevska palača Ribeira i bolnica Hospital Real de Todos os Santos. Ta katastrofa šokirala je ondašnju Evropu, Voltaire je ubrzo nakon tog napisao dugačku poemu, "Poême sur le désastre de Lisbonne", koju spominje u svom romanu Candide iz 1759. (mnogi smatraju da je njegova kritika optimizma bila nadahnuta potresom u Lisabonu). Potres i cunami nakon njega, nije pogodio samo Lisabon, već i gotovo cijeli južni Portugal. U Setúbalu, 30 km južno od Lisabona, voda je dosegla prvi kat zgrada. Velikog razaranja bilo je i kod Algarve u južnom Portugalu, gdje je cunami razrušio neka od obalnih utvrđenja, a u nižim predjelima srušio kuće. U nekim predjelima valovi su bili viši od 30 m.

Spomenik markizu Pombalu na istoimenom trgu

Nakon potresa, Lisabon je obnovljen po zamisli tadašnjeg kraljevog prvog ministra Markiza de Pombala koji je iz temelja podigao novi centar grada na ravnici - Baixu (bajšu) zbog tog se on zove i Baixa Pombalina . Umjesto obnove srednjevjekovnih građevina, Pombal je odlučio srušiti sve preostale polusrušene objekte i izgraditi središte grada u skladu s tadašnjim modernim (baroknim) urbanističkim pravilima i podigao ravne široke avenije, a uz njih nanizao skladne palače.

19. vijek

Na početku 19. vijeka Portugal su kao i cijeli Iberijski poluotok okupirale napoleonske trupe, natjeravši kralja Joãa VI u privremeni egzil u Brazil. Nakon tog je uslijedio period borbe za oslobođenje, na kraju tog vijeka grad se počeo širiti izvan Baixe, prema sjevero zapadu, tad je po uzoru na pariški Champs-Élysées 1879. izgrađena široka Avenida da Liberdade (na prostoru starog gradskog parka) i otpočela era kavana i kazališta.^[1]

Od 1880. počelo se trgovačko i kulturno središte seliti iz Baixe na obližnje brdo Chiado, po njegovim strmim ulicama nicali su novi dućani i klubovi, kao Grémio Literário kojeg su posjećivali kniževnici Almeida Garrett, Ramalho Ortigão, Guerra Junqueiro, Oliveira Martins i Alexandre Herculano, istovremeno nicale su i velike robne kuće sa luksuznom robom, nalik na londonski Harrods ili parišku Galeri Lafayette i otmjene kavane (Tavares, Coffee Chiado)^[1]

20. vijek

U Lisabonu je 1908. ubijen kralj Carlos I, a nakon dvije godine izveden republikanski udar, nakon kojeg je raspuštena monarhija i osnovana republika.

Lisabonski univerzitet je reobnovljen 1911., u njega su uključene sve dotad već reformirane vjerske i sve dotadašnje više škole (kao Escola Politécnica').

Za vrijeme Drugog svjetskog rata, Lisabon je bio jedna od rijetkih neutralnih i otvorenih evropskih atlantskih luka, tako da je preko nje izbjeglo oko 100 000 ljudi u Sjedinjene Države ^[13] ali i mjesto žive špijunske aktivnosti. Lisabon je bio scena gdje se dogodila Revolucije karanfila - 1974., koja je označila kraj portugalskog korporativnog režima Estado Novo. Veliki požar u kvartu Chiado 1988., dobrano je uzdrmao život metropole. Lisabon je bio evropski glavni grad kulture - 1994. i pozornica Svjetske izložbe Expo '98 na 500. godišnjicu plovidbe Vasca da Game u Indiju. U Lisabonu je potpisan Lisabonski ugovor 13. decembra 2007., koji je stupio na snagu 1. decembra 2009.

Glavna ulica Baixe *Rua Augusta*, neposredno do trga *Praça do Comércio*

Geografske karakteristike

Lisabon je najzapadniji glavni grad Evrope, koji se nalazi u središnjem dijelu Portugala, nedaleko ušća rijeke Tejo u Atlantik. Centar Lisabona poput Rima, leži na sedam brežuljaka, s desne strane rijeke Tejo, ali se današnji Lisabon sa svojim novim predgrađima rastegnuo nekih 20 km duž uske ravnice uz obalu i na brežuljcima iznad rijeke, i nekih 15 km u brdovitu unutrašnost. Tejo kod Lisabona ima estuarij koji liči na pravi morski zaljev (širine do 30 km) u koji mogu uploviti i najveći brodovi, tako da se uz rijeku (još uvijek) nalaze brojna lučka postrojenja i skladišta, a na brežuljcima rezidencijalna zona. Na zapadu Lisabona prostire se veliki park Park Monsanto (Parque Florestal de Monsanto) na površini od 10 km² , što je skoro 10% Lisabona, zbog tog on spada u veće evropske parkove.

Administrativna podjela grada

Lisabon je administrativno podjeljen na 4 bairra (kvarta) koji imaju brojeve od 1- 4. i 53 freguesia; Ajuda (ex Nossa Senhora da Ajuda), Alcântara, Alto do Pina, Alvalade, Ameixoeira (ex Funchal), Anjos, Beato, Benfica, Campo Grande, Campolide, Carnide, Castelo, Charneca, Coração de Jesus (ex Camões), Encarnação, Graça, Lapa, Lumiar, Madalena, Mártires, Marvila, Mercês, Nossa Senhora de Fátima, Pena, Penha de França, Prazeres, Sacramento, Santa Catarina, Santa Engrácia (ex Monte Pedral), Santa Isabel, Santa Justa, Santa Maria de Belém, Olivais (ex Santa Maria dos Olivais), Santiago, Santo Condestável, Santo Estêvão, Santos-o-Velho, São Cristóvão e São Lourenço (ex São Lourenço), São Domingos de Benfica, São Francisco Xavier, São João, São João de Brito, São João de Deus, São Jorge de Arroios, São Jose4, São Mamede, São Miguel, São Nicolau, São Paulo (ex Marquês de Pombal), São Sebastião da Pedreira, São Vicente de Fora (ex Escolas Gerais), Sé i Socorro.

Lokalno, stanovnici svoje djelove grada najčešće zovu po njihovim starim kvartovskim (bairros) imenima, koji nisu imali jasno određene granice već ih povezivala zajednička historija, kultura, znamenitosti, životni standard ili lokalne istaknute ličnosti.

Demografija

Strogi (historijski) centar grada prostire se na relativno malom terenu od 84 km² i ima 545 254 stanovnika^[1], ali se Grande Lisboa (Metropolski Lisabon) prostire na 2 750 km², i ima 2 100 000 stanovnika sa gradovima oko Lisabona; Almada, Amadora, Cascais, Loures, Odivelas, Oeiras, Sintra i Vila Franca de Xira,^[1] svi oni zajedno sa Lisabonom formiraju širu administrativnu jedinicu Podregiju Lisabon.

Obližnji Cascais i Estoril poznati su po noćnom životu i kojekakvoj zabavi. Građevine i spomenici, prirodne ljepote i spomenici historijskog značaja karakteriziraju Sintru i Mafru.

Rast stanovnika grada Lisabona od 1801. do 2004.
1801.	1849.	1900.	1930.	1960.	1981.	1991.	2001.	2004.
203 999	174 900	350 919	591 939	801 155	807 937	663 394	564 657	564 477

Klima

Lisabon ima suptropsko-sredozemnu klimu s blagim zimama i toplim ili vrućim ljetima, on ima najtoplije zime, od svih evropskih metropola, s prosječnim dnevnim temperaturama od decembra do februara - iznad 15.2 °C i noćnim 8.9 °C. Ljeto traje oko šest mjeseci, od maja do oktobra, premda su i u novembru, martu i aprilu temperature ponekad iznad 20 °C. Prosječna godišnja temperatura je 17 °C (21 °C danju i 13 °C noću). Prosječna godišnja temperatura mora kod Cascaisa je 17.5 °C. U januaru je najhladnije, tad se temperatura kreće od 8 - 17 °C po danu, do noćnih 4 - 12 °C, čak je i tad prosječna temperatura mora 15 °C (ali to je ocean, pa nema velikih oscilacija temperature).^[14] U augustu je najtoplije, tad se temperatura kreće od 26 - 32 °C (ponekad i iznad), do 18 °C, po noći, tad je prosječna temperatura mora - 20 °C.^[14] Broj sati dnevnog svjetla varira od 10 sati u decembru do 15 sati u junu i julu,^[14] što je optimalni evropski omjer. Sunčanih sati godišnje je oko 2800, od prosječnih 4,6 sati dnevno u decembru do 11,4 sati dnevno u julu. Uobičajena ljetna sezona traje oko 6 mjeseci, od maja do oktobra, s prosječnom temperaturom od 25 °C tokom dana i 16,2 °C po noći. Tri su mjeseca, novembar, mart i april, prelazni mjeseci, s temperaturama koje povremeno prelaze 20 °C, i prosječnim temperaturama od dnevnih 18,5 °C i noćnih 11,2 °C. Decembar, januar i februar su najhladniji, s prosječnim dnevnim temperaturama od 15,2 °C i noćnim od 8,9 °C. Kiše padaju uglavnom zimi, a ljeta su najčešće sušna.

Klimatološki medijani za Lisabon
Mjesec	jan-sij	feb-velj	mar-ožu	apr-tra	maj-svi	jun-lip	jul-srp	aug-kol	sep-ruj	okt-lis	nov-stu	dec-pro	godina
Srednji maksimum (°C)	14,5	15,9	18,2	19,2	21,4	24,8	27,5	27,8	26,2	22,1	18,0	15,2	20,9
Srednja dnevna (°C)	11,3	12,6	14,3	15,4	17,4	20,4	22,7	23,0	21,8	18,4	14,8	12,4	17,0
Srednji minimum (°C)	8,1	9,2	10,4	11,5	13,3	15,9	17,9	18,1	17,3	14,6	11,5	9,5	13,1
Precipitacija (mm)	96,8	90,2	51,2	64,7	55,6	17,2	6,1	6,8	28,5	79,8	107,1	121,8	7258
Izvor: Instituto de Meteorologia^[15]

Izgled

Centar Lisabona (pogled s druge obale). Dolje lijevo je Praça do Comércio, gore lijevo Castelo de São Jorge, desno kvart Alfama sa samostanom São Vicente da Fora i crkvom Santa Engrácia

Lisabon je neobični grad, stara kolonijalna metropola izbjedjelog sjaja - sa modernim interpolacijama, ali neosporno velikog šarma. U pojedinim dijelovima liči na afričke gradove sa šareno dekoriranim zgradama u azulezu keramici, i zbog velikog broja crnih stanovnika iz bivših portugalskih kolonija (koji još uvijek rade najteže poslove). Ali Lisabon ima i svoje brojne portugalske Kineze iz Macaa tako da je pravi kozmopolitski grad.

Arhitektura

Lisabon je prije svega barokni grad, jer je njegov veći dio podignut nakon potresa, ali nije sve nastradalo u potresu, tako da ima nešto romaničkih, gotičkih i manuelinskih građevina, kao i historicističkih građevina koje su podignute u 19. vijeku, i modernističkih i postmodernističkih objekata dignutih posljednjih 20-tak godina.. Ističu se i veliki bulevari ukrašeni spomenicima, posebno u novim kvartovima podignutim od 19. vijeka, kao Avenida da Liberdade, Avenida Fontes Pereira de Melo, Avenida Almirante Reis i Avenida da República.

Kvartovi

Alcântara

Premda je danas blizu središta grada, Alcântara je nekad bila samo predgrađe s farmama i palačama. U 16. vijeku, tu je bio potok kojeg su aristokrati koristili za izlete čamcima. Pri kraju 19, vijeka, Alcântara postaje industrijska zona, s mnogo malih tvornica i skladišta. Tokom vremena Alcântara je izgubila sav svoj šarm, većinu starih zgrada i potok.

Od 1990-ih, kvart postaje središte pubova i diskoteka, jer je to trgovačka zona sa malo stanara, kojima bi noćna buka smetala. Međutim se danas, radi blizine centru grada i pogleda na rijeku (zaljev u tom dijelu), i tu grade stanovi.

Alfama

Alfama je najstariji kvart Lisabona, koji leži na brdu, ispod utvrde São Jorge sve do rijeke Tajo. To je splet krivudavih uličica, malih parkova sa azulejama iz kojih puca lijepi pogled na Tejo i Baixu, puna relativno malih kuća ukrašenih keramikom (ažuležu), koje su očigledni arapski uticaj. Do Alfame vozi i tramvaj, ali samo jedna kola jer je uspon strm. Kvart ima ime od arapske riječi Al-hamma - hamam / kupalište. Po Alfami ima brojnih historijskih mjesta i spomenika, i dosta fado barova i restorana. Za maurske vladavine, Alfama se spuštala do Baixe. Nakon tog u Alfamu se naselio siromašniji sloj, te i danas ima status sirotanskog dijela grada. Veliki potres iz 1755. nije pogodio Alfamu (jer je građena na stabilnom brdu), tako da je ona ostala slikovit labirint uskih uličica i malih trgova. Na vrhu Alfame nalazi se utvrda São Jorge, a nešto niže ispod nje katedrala, ostale znamenitosti Alfame su samostan São Vicente de Fora, crkva Santo António, vidikovac Santa Luzia Belvedere i ulica Largo das Portas ao Sol.

Bairro Alto

Bairro Alto (gornji kvart) nalazi se na istoimenom brežuljku u centru Lisabona, to je nekad bila rezidencijalno-trgovačka zona, a danas je pretvorena u centar noćnog života i okupljalište mladih, jer su se tu od 1990-ih počeli otvarati barovi i kafeji za mlade. Za salazarovih vremena, po Bairro Altu bili su smješteni uglavnom restorani, koji su imali programom u kojem je bio nastup nekog Fado orkestra sa pjevačem / pjevačicom, i nastupom portugalskih plesača, ali i kvart jeftinih krčmi. Takvih lokala još uvijek ima po Bairru Altu ali oni polako uzmiču pred lavinom lokala za mlade.

Baixa (Bajša)

Konjanički spomenik kralja Joãa I na trgu *Praça do Comércio*

Sentare grada je barokni kvart Baixa (Bajša) ili Baixa Pombalina (Pombalova Bajša - jer je izgrađena za njegovog mandata). To je lisabonski donji grad izgrađen većim djelom nakon katastrofalnog potresa 1755. Baixa Pombalina je jedan od prvih primjera gradnje otporne na potres. Izdržlivost budućih građevina na potres, ispitivana je tako, da su građene makete, pored kojih su stupali vojnici - tako se simulirala trešnja. Pombalinske građevine imaju i "Pombalinski kavez", simetrični drveni okvir za raspršivanje snage potresa, i međukatne zidove, građene više od krovnih greda radi onemogućavanja širenja požara.

Od 7. decembra 2004. Baixa je na pristupnoj listi Unesca kao potencijalna lokacija Svjetske baštine. Glavna atrakcija Baixe su dva velika pombalovska trga Praça do Comércio (Trgovački trg na samom ulazu u kvart i grad sa rijeke) i Rossio. Pored ta dva trga, tu su i crkve; Nossa Senhora da Conceição Velha sa lijepom manuelinskom fasadom, São Domingos, trg Restauradores i ajfelijanski željezni toranj sa liftom i vidikovcem - Elevador de Santa Justa, izgrađen 1900. - 1902. koje povezuje Baixu i Chiado (gornji grad).

Chiado

Chiado je trgovački kvart sa nizom starih i novih robnih kuća, dućana i kavana, koncentriranih u ulicama Carmo i Garrett podignut krajem 19. vijeka zapadno od Baixe. Najpoznatija kavana u Chiadu je A Brasileira, čuvena po tome jer je u nju navraćao pjesnik Fernando Pessoa. U Chiadu ima dosta muzeja i teatara. Nekoliko zgrada uništeno je u požaru 1988., događaju koji je duboko pogodio zemlju. Desetgodišnjim projektom obnove, pod koordinacijom arhitekta Álvara Siza Vieire, opožarena zona je danas potpuno obnovljena. U Chiadu se nalazi i bogato ukrašena crkva São Roque.

Estrela

Estrela je kvart na zapadu Lisabona, u kojem je najveća znamenitost velika barokno-neoklasička Basílica da Estrela sa svojom ogromnom kupolom, smještena je na brdu s pogledom na grad. Stilom podsjeća na Palácio Nacional de Mafra. Druga znamenitost Estrele je palača São Bento u kojoj zasjeda portuglaski parlament.

Belém

Glavni članak: [[Santa Maria de Belém|Santa Maria de Belém]]

Službeno ime ovog kvarta je Santa Maria de Belém ali ga svi zovu skraćeno Belém, on je udaljen oko 6 km od centra grada u pravcu zapada. Njegovo ime Belém je portugalski naziv za daleko slavniji Betlehem u Palestini po kome je dobio ime.

Belém je u 15. i 16. vijeku bio hodočasničko mjesto, daleko od grada poznat kao kultno mjesto, na koje su mnogi portugalski moreplovci bacili posljednje poglede napuštajući domovinu u riskantnim ekspedicijama, među njima se posebno ističe put Vasca da Game u Indiju 1497. U Belému se nalaze i bivše kraljevske palače Palácio Nacional de Belém (17.-18. vijek), i Palácio Nacional da Ajuda započet 1802. ali nikada dovršen, danas su rezidencija predsjednika Portugala i muzej. Najveća atrakcija Beléma bez premca je Torre de Belém, koji je postao ikona - Lisabona. Izgrađen je pri kraju vladavine kralja Manuela I (1515]].-1520.) na malom otoku u rijeci Tejo kao utvrda za odbranu lisabonske luke i grada.

*Praça do Império* i Mosteiro dos Jerónimos, lokalitet svjetske baštine UNESCO-a

Mosteiro dos Jerónimos je druga velika atrakcija Beléma (uvrštena na listu svjetske baštine), njegova gradnja započela je 1502. po nalogu kralja Manuela I, kao spomenik na uspješnu ekspediciju Vasca da Game u Indiju (koji je u samostanu i pokopan), financirana je od poreza na trgovinu istočnjačkim mirodijama koje su nosile odličan profit. Danas su u krilima samostana smješteni su Nacionalni arheološki muzej (Museu Nacional de Arqueologia) i Pomorski muzej (Museu da Marinha).

Salazarovski *Padrão dos Descobrimentos* (Spomenik otkrića)

Nedaleko od Torre de Beléma na samoj obali rijeke nalazi se Spomenik otkrića (Padrão dos Descobrimentos) betonski monolit od 52 metra, podignut za salazarovog režima 1960. povodom 500. godišnjice smrti Henrika Moreplovca. Na monolitu se nalazi stilizirani pramac broda sa statuama brojnih portugalskih pomoraca-istraživača, koje predvodi osobno Henrik Morepolovac. Centar Beléma je Praça do Império, park s velikom središnjom fontanom podignut 1940. Zapadno od parka smješten je moderni Kulturni centar Belém (Centro Cultural de Belém), izgrađen povodom portugalskog predsjedanja Evropskom unijom 1992., u kojem se nalazi i Muzej dizajna (Museu do Design). Drugi veći trg u Belému, Praça Afonso de Albuquerque, nalazi se oko 500 m istočno. Dobar dio muzeja u Belému osnovan je za vladavine Salazara povodom izložbe Belém Expo 1940., između ostalih i Museu do Centro Científico e Cultural de Macau (Kulturni centar Macao) i Museu de Arte Popular (Muzej narodne umjetnosti) Museu da Electricidade (Muzej struje), Museu do Centro Científico e Cultural de Macau (Macau Cultural Museum), Museu de Arte Popular (Folk Art Museum) i Museu Nacional dos Coches (Muzej kočija). Iz Beléma je najstariji portugalski sportski klub Belenenses osnovan 1919. Rua de Belém je glavna ulici u kvartu po kojoj vozi tramvajska linija 15, u njoj se nalazi 160 godina stara slastičarna u kojoj se može nabaviti poznati kolač pastel de Belém (lisnato tijesto ispunjeno kremom).

Park Nações (Park nacija)

Stanica *Gare do Oriente* u kvartu Parque das Nações

Parque das Nações je najnoviji lisabonski kvart izgrađen za Expo '98 na mjestu starih lučko industrijskih postrojenja uz rijeku, to je ujedno bio program urbanističke obnove tog dijela Lisabona, kvart je dobio ime tek nakon Expa. On je i podizan tako da su svi izložbeni paviljoni, nakon izložbe dobili druge javne namjene, dok je jedan dio zadržan za Lisabonski sajam, tako da se na tom prostoru danas nalazi trgovački centar, par multifunkcionalnih dvorana za velike sportske i koncertne spektakle, Teatro Camões, nekoliko hotela, brojne poslovne zgrade, čitav sklop stambenih zgrada i obiteljskih kuća u nizu, sportsko rekreacijski centar sa bazenima i marina sa 600 vezova. Jedna je od glavnih atrakcija ovog kvarta je postoderna stanica metroa Gare do Oriente, španjolskog arhitekta - Santiaga Calatrave.

Znamenitosti

Među brojnim znamenitostima vrijedi istaknuti tvrđavu São Jorge, koja dominira vizurom grada na vrhu brda od 110 m. Na istom je mjestu postojala utvrda još u doba Rimljana, kasnije je pregrađuju i koriste Mauri, a od 1300. godine pa do 1511. bila je i sjedište portugalskih kraljeva. Tvrđava je pretrpjela velika oštećenja u potresu 1755. godine, te je restaurirana tek za salazarove vladavine od 1938. do 1940.

Posebno je zanimljiv stari maurski kvart Alfama s romaničko-gotičkom katedralom Sé Patriarcal iz 12. vijeka, kasnorenesansnom crkvom Igreja de São Vicente de Fora i Panteonom. Za Lisabon su karakteristične kuće sa šarenim fasadama od dekorativnih keramičkih pločica - azulejo kojima su po arapskoj modi prekrivene fasade cijelih zgrada. Neobični su i podni mozaici od granitnih kocaka u dvije tri nijanse

U donjem gradu - Baixa, reprezentativni su trgovi Praça do Comércio veliki ulazni trg na južnom ulazu u grad i Praça de Dom Pedro IV zvana Rossio s monumentalnom zgradom Nacionalnog teatra (1842.-1846.) i obližnjim kolodvorom Rossio, gdje se smjestio poslovni i bankarski centar grada. U neposrednom se susjedstvu nalazi i pitoreskni kvart - Chiado.

Jedan od zaštitnih znakova Lisabona (uz Torre de Belém) je Elevador de Santa Justa, lift u obliku tornja, izgrađen prema projektu Raoula Mesniera du Ponsarda (suradnika Gustave Eiffela) koji spaja donji grad (Baixu) s gornjim gradom Bairro Alto - boemskom četvrti prepunom restorana, kavana, galerija i trgovina. U tom dijelu grada interesantna je crkva São Roque s kapelom São João Baptista (sv. Ivan Krstitelj) .

Spomenik Kristu kralju - Cristo-Rei stoji na suprotnoj strani rijeke u novom kvartu Almada. Raširenih ruku, s pogledom na cijeli grad, podsjeća na Kip Krista Iskupitelja u Rio de Janeiru. Izgrađen je nakon Drugog svjetskog rata kao znak zahvalnosti Portugala što je bio pošteđen ratnih razaranja.

Parque Eduardo VII, je drugi najveći park u gradu nakon Parque Florestal de Monsanto, on se nalazi u produžetku Avenide da Liberdade. Ispočetka se zvao Parque da Liberdade, preimenovan je u novo ime u čast britanskog kralja Edvarda VII. koji je Lisabon posjetio 1903. Park ima vrlo egzotično i raznoliko bilje u zimskom vrtu (Estufa Fria).

Izvan grada u predgađu Belém nalazi se kraljevska ljetna rezidencija - dvorac Queluz iz 1747. i dva spomenika na UNESCO-voj listi svjetske kulturne baštine; bivši hijeronimitski samostan iz 16. vijeka Mosteiro dos Jerónimos i slavni Torre de Belém iz 1515. - 1521.

Kultura

*Teatro Nacional D. Maria II.* na trgu Rossio

U Lisabonu djeluje Teatro Nacional de São Carlos od 1793. u sklopu tog teatra djeluje i gradska Opera, Teatro Nacional D. Maria II. od 1846. , te niz manjih klasičnih i suvremenih teatarskih kuća za svačiji ukus. Muzeji i galerije su svjetskog ranga, posebno su vrijedni; privatna zbirka iz ostavštine Gulbenkiana sa antologijskim djelima suvremene umjetnosti 20. vijeka, te muzeji Museu Nacional de Arte Antiga i Museum Calouste. Poznati lisabonski muzeji su; Nacionalni muzej antičke umjetnosti (Museu Nacional de Arte Antiga), Nacionalni muzej Azuleja - tradicionalna portugalska keramika (Museu Nacional do Azulejo), Muzej Calouste Gulbenkian (Museu Calouste Gulbenkian) s raznim kolekcijama antičke i moderne umjetnosti, Lisabonski oceanarij (Oceanário de Lisboa), drugi najveći oceanarij na svijetu, Nacionalni muzej nošnji i mode (Museu Nacional do Traje e da Moda), Muzej zbirke Berardo (Museu Colecção Berardo) pri Kulturnom centru Belém, Muzej elektrike (Museu da Electricidade), Nacionalni muzej kočija (Museu Nacional dos Coches) s najvećom kolekcijom kraljevskih kočija u svijetu, Muzej farmaceutike (Museu da Farmácia) i Muzej orijenta (Museu do Oriente).

Svakog se juna se na uličnim narodnim proslavama od pet dana, slavi uspomena na Svetog Antuna Padovanskog (Santo António), sveca rođenog u Lisabonu. Za razliku od njega stvarni lisabonski svetac zaštitnik Vincent iz Zaragoze, čije se relikvije čuvaju u lisabonskoj katedrali, nema procesije.

U Lisabonu se održava Međunarodni festival dokumentarnog filma,^[16] Arte Lisboa – sajam moderne umjetnosti,^[17] Festival dos Oceanos,^[18] Festivais de Órgão - međunarodni festival orgulja,^[19] MOTELx – međunarodni festival Horror Filma,^[20] Lisbon Village Festival,^[21] Festival Internacional de Máscaras e Comediantes, Lisboa Mágica – svjetski festival ulične magije, Monstra – festival animiranog filma, Lisabonski sajam knjiga,^[22] Peixe em Lisboa – kulinarski sajam,^[23] Feira Internacional do Artesanato - međunarodni sajam rukotvorina,^[24] Photo Marathon, IndieLisboa – međunarodni festival nezavisnog filma,^[25] Alkantara Festival,^[26] Temps d´Images Festival^[27] i Jazz in August festival.^[28]

U Lisabonu je četiri puta (2004., 2006., 2008., i 2010.) održan Rock in Rio, jedan od najvećih svjetskih pop-rock festivala. Godišnji glazbeni događaji u metropolitanskoj zoni uključuju i festivale Optimus Alive! i Super Bock Super Rock.

U gradu se također održava i Lisabonski arhitektonski trienale (Trienal de Arquitectura de Lisboa),^[29] Moda Lisboa,^[30] ExperimentaDesign – bienale dizajna^[31] i LuzBoa – bijenale svjetla.^[32]

Fado

Glavni članak: Fado

Fado znači sudbina, to je muzički žanr - po mnogočemu sličan američkom bluesu, neraskidivo vezan uz Lisabon, u kom je nastajao od 1820e (ali je vjerojatno imao raniju genezu). Danas ima status portugalske narodne muzike, karakteriziraju ga sjetne melodije i melankolični tekstovi, o nedaćama malog čovjeka, kao i nostalgični tekstovi o moru, svijetu koji nestaje. Usko je vezan uz saudade, teško prevodivu portugalsku riječ koja se uglavnom tumači kao mučna nostalgija ili čežnja. Neki analitičari tvrde da je fado nastao kao mješavina muzičkih uticaja koje su donijeli afrički robovi sa tradicionalnom muzičkom ostavštinom Portugala, na koju su veliki uticaj ostavili Mauri.

Generalno postoje dvije linije fada, lisabonski i onaj iz coimbre. Lisabonski stil je popularniji dok je onaj iz Coimbre profinjeniji. Fado je i danas popularan u Portugalu i izvode ga mnogi poznati muzičari poput Misie.

Fikcija

Slijedi izbor knjiga i književnih djela vezanih za grad:

(en) Henry Fielding, Journal of a Voyage to Lisbon (1755)
(fr) Voltaire, Poème sur le désastre de Lisbonne, ou examen de cet axiome, tout est bien (1756)
(pt) José Maria de Eça de Queiroz: A Tragédia da Rua das Flores (1877)
- O Primo Basílio (1878)
- Os Maias (1888)
(pt) Fernando Pessoa, Livro do Desassossego (posmr. 1982)
(pt) Miguel Torga, Contos da Montanha (1941-1944)
(de) Erich Maria Remarque, Die Nacht von Lissabon (1962)
(pt) José Saramago: Memorial do Convento (1982)
- O Ano da Morte de Ricardo Reis (1984)
- História do Cerco de Lisboa (1989)
- Todos os Nomes (1997)
(pt) António Lobo Antunes, As Naus (1988)
(nl) Cees Nooteboom, Het volgende verhaal (1991)
(it) Antonio Tabucchi, Sostiene Pereira (1994)
(de) Pascal Mercier, Nachtzug nach Lissabon (2004)
(pt) José Luís Peixoto, Cemitério de Pianos (2006)
(pt) Dulce Maria Cardoso, O Retorno (2012)
Dejan Tiago-Stanković, Estoril, ratni roman (2015)
(en) Yann Martel, The High Mountains of Portugal (2016)

Poznati sugrađani

Fernando Martins de Bulhões, kasnije Sv. Antun Padovanski (oko 1195–1231), Katolički svetac;
Pedro Julião (oko 1210-1277), svećenik, kasnije papa (1276-1277), odnosno jedini portugalski papa;
Isaac Abrabanel (1437–1508), filozof;
Francisco de Almeida (oko 1450–1510), hidalgo, vojskovođa i istraživač, savjetnik kralja Joãa II i prvi vicetkralj Portugalske Indije;
Duarte Barbosa (oko 1480–1521), pisac i moreplovac;
António Galvão (oko 1490–1557), moreplovac, vojnik i pisac;
Francisco de Holanda (1517–1585), književnik;
Luís de Camões (1524-1580), pjesnik, autor djela Os Lusíadas;
António Ferreira (1528–1569), pjesnik;
Diogo do Couto (oko 1542–1616), historičar;
Luís de Sousa (1555–1632), pisac;
Antonio de Encarnação (1595–1665), svećenik i teolog;
António Vieira (1608-1697), jezuit, pisac i misionar;
Veríssimo de Lencastre (1615-1692), svećenik, kardinal i Generalni inkvizitor;
Katarina od Braganze (1638–1705), supruga engleskog kralja Charlesa II;
João de Brito (1647– 1693), svećenik i misionar u Indiji;
Henry Fielding, engleski književnik, preminuo je u Lisabonu u 1754, sahranjen je na Englenskom groblju;
Marija Portugalska (1734–1816), kraljica Portugala, Brazila i Algarva;
Giuseppe Troni (1739-1810), slikar;
Alexandre Herculano (1810–1877), romanopisac;
Veloso Salgado (1864-1945), slikar;
Calouste Gulbenkian, (1869–1955), tursko-jermenski poduzetnik, tajkun i filantrop, umro u Lisabonu;
Fernando Pessoa (1888-1935), pjesnik, pisac, književni kritičar i prevodioc, jedan od najznačajnijih književnika 20. vijeka;
Mily Possoz (1888-1968), umjetnica;
Raquel Gameiro (1889–1970), umjetnica i akvarelistica;
António Salazar (1889–1970), političar i diktator, umro u Lisabonu;
Mário de Sá-Carneiro (1890–1916), pjesnik i pisac;
Francisco Stromp (1892–1930), nogometaš i osnivač Sportinga;
Sarah Affonso (1899–1983), umjetnica;
Jorge Ferreira Chaves (1920-1982), arhitekt;
Amália Rodrigues (1920-1999), pjevačica zvana Rainha do Fado (kraljica fada), napravila je fado popularnim širom svijeta;
Alexandre O'Neill (1924-1986), pjesnik i pisac;
Mário Soares (1924–2017), političar, premijer (1976–1978; 1983–1985) i predsjednik Portugala (1986–1996);
Mário Cesariny (1923-2006), nadrealistički pjesnik i slikar;
Paula Rego (1935–2022), slikarica, ilustratorica i grafičarka;
Jorge Sampaio (1939-2021), socijaldemokratski političar, gradonačelnik Lisabona (1989–1995), predsjednik Portugala (1996–2006), i visoki predstavnik Ujedinjenih naroda za Savez civilizacija;
Gonçalo Byrne (r. 1941), arhitekt;
Antonio Tabucchi (1943-2012), knjiženik;
António Damásio (r. 1944), neuroznanstvenik;
António Guterres (r. 1949), socijaldemokratski političar, premijer Portugala (1995–2002), Visoki predstavnik Ujedninjenih naroda za izbjeglice (2005–2015) i Generalni tajnik Ujedinjenih nacija od 2017;
José Manuel Barroso (r. 1956), socijaldemokratski političar, premijer Portugala (2002–2004), i predsjednik Evropske komisije (2004–2014);
Joaquim de Almeida (r. 1957), glumac;
José Mourinho (r. 1963), fudbalski trener;
Maria de Medeiros (r. 1965), glumica;
Rui Costa (1972), nogometaš;
Luís Figo (1972), nogometaš;

Ekonomija

Lisabonska regija je najbogatija regija u Portugalu, sa BDP-om koji je čak iznad prosjeka EU BDP-a po glavi stanovnika, stvara 45% portugalskog BDP-a. Lisabonska ekonomija uglavnom se temelji na uslugama. Većina sjedišta multinacionalnih kompanija koncentrirano je u podregiji Velikog Lisabona, posebno u Oeirasu. Lisabonska metropolitanska zona vrlo je industrijalizirana, posebno na južnoj obali rijeke Tejo. Stalni ekonomski rast regije, svake godine rezultira većim BDP-om po glavi stanovnika: 22 745 € (2004.)^[33], 23 816 € (2005.)^[34], 25 200 € (2006.)^[35], 26 100 € (2007.).^[36]

Kao glavna luka u zemlji, zbog jednog od najvećih regionalnih tržišta na Pirinejskom polutoku, Lisabon se zajedno sa svojom gusto naseljenom okolicom razvijao proteklih 20-setak godina (potpuno pogrešno) uglavnom kao bankarski, tehnološki (uglavnom IT i telefonija) i medijski centar Portugala, u kojem su vodeće nacionalne televizijske, radijske i novinske kuće.

Nove poslovne zgrade u kvartu *Parque das Nações*

Burza Euronext Lisboa, zajedno s burzama u Amsterdamu, Bruxellesu i Parizu, dio je sveuropskog sisema Euronext, kojii je od 2007. povezan s Njujorškom burzom u multinacionalnoj grupi burza dionica NYSE Euronext.

Realni industrijski sektor koji se prostirao duž obale rijeke prema sjeveru i obuhvaćao tradicionalne grane, kao što su brodogradnja, željezare, rafinerije nafte, tekstilna industrija, kemijska industrija, proizvodnja šećera, piva, keramike, lijekova, duhana, tekstila, prerade ribe i drugo, se drastično smanjio za proteklih 20 godina, mnogi pogoni su zatvoreni

U planu su mnoge (nerealne) investicije i projekti, kao što je izgradnja novog aerodroma, novi most još veći most dug 30 km, proširenje mreže metroa, izgradnja centralne bolnice, izgradnja dvije željezničke pruge velike brzine za Madrid, Porto, Vigo i ostatak Evrope, obnovu glavnog dijela grada (između Praça do Marquês de Pombal i Praça do Comércio), izgradnja velikog broja biciklističkih staza i slične stvari koje bi se trebale financirati iz budžetskog deficita.^[37]

Obrazovanje

Lisabon je važan univerzitetski centar sa više univerziteta i akademija. Najstariji univerzitet osnovan je još 1290. (to je danas Univerzitet Coimbra) njegov nasljednik je Universidade de Lisboa osnovan 1911., Tehnički univerzitet (Universidade Técnica de Lisboa) osnovan je 1931., Novi univerzitet (Universidade NOVA de Lisboa) 1973., četiri privatna univerziteta (Universidade Católica Portuguesa, Lusíada, Lusíada, Universidade Autónoma de Lisboa) osnovana od 1985. do 1988. godine. Lisabon je i sjedište; Portugalske akademije nauka (Academia das Ciências de Lisboa -1779.) i Akademije umjetnosti (Academia Nacional de Belas-Artes), Historijska akademija (Academia Portuguesa da História, 1936.), Nacionalni konzervatorij (Conservatório Nacional de Lisboa, 1836.), Vojna akademija (Academia Militar, 1640.), te veliki niz drugih značajnih naučnih institucija nacionalnog karaktera, kao što su Nacionalna biblioteka (Biblioteca Nacional de Portugal, 1796.) i brojni instituti.

U gradu djeluje više privatnih i državnih osnovnih i srednjih škola, U Velikom Lisabonu djeluju i međunarodne škole kao Saint Julian's School, Carlucci American International School of Lisbon, Saint Dominic's International School, Deutsche Schule Lissabon, Instituto Español de Lisboa i Lycée Français Charles Lepierre.

Ukupni broj studenata u Lisabonu za studijsku godinu 2007.–2008. bio je 125 867.^[38]

Transport

Danas je metro, najznačajniji za lisabonski javni transport, on sa svojih 4 linija dugih 39 povezuje centar grada s gornjim i istočnim kvartovima i predgrađima. U planu je projekt proširenja, za trećinu, tad bi trebalo povezati i aerodrom, kao i sjeverne i zapadne dijelove grada. Autobusni i tramvajski transport kao i par uspinjača već više od vijeka održava komunalno transportno poduzeće Companhia de Carris de Ferro de Lisboa (Carris).

Tradicionalno sredstvo javnog prijevoza po centru je tramvaj uveden u promet krajem 19. vijeka, sa kolima uveženim iz Sjedinjenih Država zvani kolokvijalno americanos. Prvi originalni tramvaji još se mogu vidjeti u Museu da Carris (Muzej javnog transporta)^[39] Osim na novoj liniji 15, na svim drugim linijama još uvijek se koriste mala žuta vozila s početka 20. vijeka, koji su i danas jedna od turističkih atrakcija grada, svojim dimenzijama izvrsno prilagođenima strmim usponima i uskim ulicama starog dijela grada.^[40]^[41]

Velik dio javnog transporta odvija se autobusima, od koje održavaju firme Vimeca,^[42] Rodoviaria de Lisboa,^[43] Transportes Sul do Tejo,^[44] Boa Viagem,^[45] Barraqueiro,^[46] koja imaju brojne terminale po gradu kao polazne stanice.

U Lisabonu, svoje polazne stanice imaju četiri prigradske željezničke linije: Cascais, Sintra i Azambuja (Comboios de Portugal, CP) i Setúbal (Fertagus) koja prelazi preko mosta 25 de Abril. Odvojena CP linija za Setúbal završava na obali Teja i potom se trajektom prebacuje u Lisabon. Glavne su željezničke stanice Santa Apolónia, Rossio, Gare do Oriente i Cais do Sodré. Lisabon za sada nema gradsku željeznicu (tramvajska linija 15, premda koristi nove i brze tramvaje, ne spada u tu kategoriju), ali u planu je izgradnja nekoliko linija prema naseljima u periferiji.

Preko rijeke Tejo, koja je tu izuzetno široka, izgrađena su dva velika mosta: Željezni viseći most Ponte 25 de Abril (Most 25. aprila), svečano je otvoren 6. augusta 1966. kao Ponte Salazar, i kasnije je preimenovan po datumu revolucije karanfila, on je dugo vremena bio najduži viseći most u Evropi. Povezuje grad s novim kvartovima koji su izgrađeni na lijevoj obali Teja. Radi slične boje, i željezne konstrukcije, često ga uspoređuju s američkim mostom Golden Gate iz San Francisca. Sličnost nije slučajna, jer je most izgradilo američko poduzeće American Bridge Company, koje je izgradilo i most San Francisco – Oakland Bay u San Franciscu. Drugi most Ponte Vasco da Gama, otvoren u maju 1998., je armirano betonski na nosačima koji se protežu preko jezera koje tu tvori rijeka, tako da ima raspon od 17,2 km, donedavno je bio najduži evropski most.

Usluge prijevoza trajektom održava poduzeće Transtejo-Soflusa,^[47] s polascima iz raznih mjesta u gradu za Cacilhas, Seixal, Montijo, Porto Brandão i Trafariu.

Lisabon je dobro povezan sa svojim predgrađima i ostatkom Portugala, gustom mrežom autoputa, oko grada ima tri prstena 2ª Circular, CRIL i CREL. Međunarodni aerodrom Portela, na sjeveru grada, sjedište je domaćih avio kompanija; TAP i Portugalia, s redovnim linijama za Evropu, Afriku i obje Amerike.

Sport

*Estadio da Luz*, stadion nogometnog kluba *Benfica*

Lisabon ima bogatu i dugu sportsku tradiciju, a nogomet je najpopularniji sport. Grad je bio jedan od domaćina Evropskog prvenstva u nogometu 2004. i domaćin finala Svjetskog prvenstva u rukometu 2003. U Lisabonu je bio start Relija Dakar 2006. i 2007..

Sport Lisboa e Benfica (poznatiji kao "Benfica" ili "Benfica Lisabon") je klub poznat širom svijeta po svom nogometnom timu, jednom od najznačajnijih u Europi, dvostrukom pobjedniku i peterostrukom finalisti UEFA Lige prvaka, finalisti UEFA Europske lige i Interkontinentalnog kupa. Drugi veći klubovi iz Lisabona su Sporting Clube de Portugal (poznatiji kao "Sporting" ili "Sporting Lisabon"), pobjednik je UEFA Kupa pobjednika kupova 1964. i finalist Kupa UEFA 2005, i C.F. Belenenses (poznatiji kao "Belenenses" ili "Belenenses Lisabon"). Ta tri kluba, zajedno su osvojili 57 naslova prvaka i 51 drugo mjesto u Portugalskoj prvoj ligi, 52 Portugalska kupa i 11 portugalskih superkupova. Sportski klubovi iz Lisabona osvojili su mnoge naslove i u drugim sportovima. Popularni su također i dvoranski nogomet (Futsal), rukomet, košarka i hokej na koturaljkama. U Lisabonu je mnogo sportskih objekata, od atletskih staza i marina do golf terena i mountain-bike staza. Svakog marta u gradu se održava Lisabonski polumaraton, dok je u septembru Portugalski polumaraton.

Lisabon ima dva stadiona sa pet zvjezdica, prema Uefinoj standardima: Estádio da Luz kapaciteta preko 65 000 gledatelja i Estádio José Alvalade, kapaciteta preko 50 000 gledatelja. Ostali su stadioni Estádio do Restelo, kapaciteta više od 30 000 i Estádio Nacional u Oeirasu, kapaciteta više od 37 000.