Narodna Republika Mađarska
| Narodna Republika Mađarska Magyar Népköztársaság | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||
| Geografija | |||||||
| Himna | Himnusz | ||||||
| Glavni grad | Budimpešta | ||||||
| Površina | 93.030 km² | ||||||
| Stanovništvo | 10.397.959 (1989) | ||||||
| Društvo | |||||||
| Zvanični jezici | mađarski | ||||||
| Valuta | forinta | ||||||
| Vladavina | |||||||
| Oblik vladavine | Narodna republika, socijalistička država | ||||||
| Predsednik | Arpad Sakašitš | ||||||
| Premijer | Ištvan Dobi | ||||||
| Događaji | |||||||
| Proglašena Narodna Republika | 18. avgusta 1949. | ||||||
| Ukinuta | 23. oktobra 1989. | ||||||
| Prethodnici i naslednici | |||||||
| Prethodile su: | Nasledile su: | ||||||
| Historija Mađarske |
|
|
| Porijeklo Mađara |
| Magna Hungarija |
| Levedija |
| Etelkez |
| Kraljevina Ugarska |
| Kraljevina Ugarska (1000-1918) |
| Mongolsko-ugarski sukobi |
| Osmansko-ugarski sukobi |
| Mohačka bitka (1526) |
| Mađarska pod Osmanskim Carstvom (1541-1699) |
| Budimski pašaluk |
| Habzburška Ugarska (1541-1700) |
| Mađarska revolucija (1848) |
| Austro-ugarska nagodba (1867) |
| Austrougarska |
| Nakon 1918 |
| Mađarska Demokratska Republika (1918-1919) |
| Mađarska Sovjetska Republika (1919) |
| Mađarsko-rumunski rat (1919) |
| Trijanonski sporazum (1920) |
| Kraljevina Mađarska (1920–1946) |
| Narodna Republika Mađarska (1946-1989) |
| Mađarska revolucija (1956) |
| Republika Mađarska |
Narodna Republika Mađarska (mađ. Magyar Népköztársaság) je bila socijalistička država, koja je postojala od 1949. do 1989. godine. Istoriju Mađarske u tom periodu obeležila je revolucija 1956. godine i tzv. „gulaš socijalizam“. Vođe NR Mađarske smatrali su ovu državu naslednicom kratkotrajne Mađarske Sovjetske Republike iz 1919. godine.
Do kraja 1944. godine, jedinice sovjetske Crvene armije oslobodile su Mađarsku od nemačke okupacije. Sovjetska armija ostala je prisutna u Mađarskoj i posle rata. Komunistička partija Mađarske postepeno je jačala zahvaljujući podršci Sovjetskog Saveza. Od 1945. godine delovala je u koalicionoj vladi, ali je 1949. uspostavila jednopartijsku državu, Narodnu Republiku Mađarsku, sa komunistom Matijašem Rakošijem na čelu.
Nakon proglašenja Narodne republike, vladajuća partija postala je Partija radnog naroda Mađarske. Sekretar partije, Matijaš Rakoši, dolaskom na vlast je uklonio svog glavnog suparnika Lasla Rajka, koji je optužen i osuđen na smrt kao „agent Zapadnog imperijalizma“.[1] Rakoši je tokom svoje vladavine uveliko oponašao Staljina, provodeći reforme sovjetskog tipa, promovišući kult ličnosti i ostalo.[2][3] Tokom njegove vladavine, pozatvarani su mnogi komunisti koji će posle revolucije 1956. doći na vlast u Mađarskoj. Represija vlasti u Mađarskoj je do 1956. godine bila veća nego u ostalim zemljama Istočnog bloka, što je bio glavni uzrok revolucije antikomunističkog tipa 1956. godine.[2]
Od 1949. godine u Mađarskoj su pokrenuti programi masovnog obrazovanja i opismenjavanja stanoništva. Bila je pokrenuta i kolektivizacija i industrijalizacija zemlje. Posebno se ulagalo u tešku industriju. U svrhu razdvajanja poslova Crkve od države, veronauka je postepeno izbačena iz nastavnog programa u školama. Glavni vođa crkvene opozicije bio je kardinal Jozef Mindsenti, koji je uhapšen u septmbru 1948. i osuđen na doživotnu robiju.
Nakon Staljinove smrti 1953. godine, Sovjetski Savez je podstakao destaljinizaciju i u istočnoevropskim zemljama, posledica čega je u Mađarskoj bilo postavljenje Imreta Nađa za premijera. Rakoši je uprkos tome uspeo da zadrži funkciju sekretara Partije i uskoro pokrenuo kampanju protiv Nađa, koja je završila njegovim smenjivanjem i zatvaranjem u aprilu 1955. godine. Rakošijeva vlasti bila je uzdrmana februara 1956., nakon što je Nikita Hruščov odbacio i osudio staljinizam. Rakoši je 18. jula smenjen s vlasti po naredbama iz SSSR-a. Dana 3. oktobra Centralni komitet Mađarske radničke narodne partije rehabilitovao je Rajka i ostale osuđene u staljinskim procesima, dok je Imre Nađ ponovo postao član Partije.
Posledica destaljinizacije bilo je izbijanje, isprva mirnih studenstskih demonstracija 23. oktobra u Budimpeši, na kojima se zahtevao odlazak sovjetske armije iz Mađarske. Uskoro je Imre Nađ sa svojim istomišljenicima preuzeo nadzor nad Mađarskom radničkom parzijom i obećao „demokratizaciju, formiranje mađarskog puta u socijalizam i radikalno poboljšanje uslova života radničke klase“. Do 30. oktobra, Nađ je objavio oslobađanje kardinala Midsentija i ukidanje jednopartijskog sistema. Do 1. novembra je objavio radikalnije poteze poput izlaska Mađarske iz Varšavskog pakta i proglašenje neutralne Mađarske. Hruščov je uvideo da je revolucija prerasla u antikomunističku pobunu, pa je 4. novembra 1956. uputio jedinice Sovjetske armije da smire situaciju. U borbama koje su usledile, otpor Nađevih pristalica bio je ubrzo slomljen.
Imre Nađ je uhapšen, a na njegovo mesto postavljen Janoš Kadar. Formirana je i nova vladajuća partija, nazvana Mađarska socijalistička radnička partija. Nađ je ostao zarobljen do 1958., kada je osuđen na smrt.
Kadar je na počeku svoje vladavine zatvorio velik broj disidenata i pobunjenika, ali je početkom 1960-ih proglasio opštu amnestiju, smanjio ovlasti tajne policije i liberalizovao ekonomiju. Godine 1966. Centralni komitet odobrio je provođenje tzv. Novog ekonomskog mehanizma, kojim se nastojalo učiniti Mađarsku konkurentnom na svetskom tržištu i omogućiti stanovništvu ekonomski prosperitet. Ovo razdoblje tržišnog socijalizma poznato je i pod nazivom „gulaš socijalizam“. Ova nova ekonomska politika podigla je životni standard Mađara, osigurala određen stepen političke liberalizacije i usmerila spoljnu politiku prema zemljama Zapada, ali je istovremeno dovela i do rasta spoljnog duga.
Potaknuti reformama u Sovjetskom Savezu, aktivisti i intelektualci u Budimpešti su od 1988. godine počeli da potiču na promene u mađarskom društvu. Februara 1989. Centralni komitet je potaknuo politički pluralizam, a u oktobru mađarski parlament usvojio novi ustav. Istog meseca, dotadašnja vladajuća Mađarska socijalistička radnička partija održala je poslednji kongres i reformirala se pod imenom Mađarska socijalistička partija. Dana 23. oktobra 1989. Narodna Republika Mađarska preimenovana je u Republiku Mađarsku.
- ↑ Crampton 1997: str. 263
- ↑ 2,0 2,1 Granville, Johanna, The First Domino: International Decision Making during the Hungarian Crisis of 1956, Texas A&M University Press, 2004. ISBN 1-58544-298-4
- ↑ Gati, Charles, Failed Illusions: Moscow, Washington, Budapest, and the 1956 Hungarian Revolt, Stanford University Press, 2006 ISBN 0-8047-5606-6, page 9-12
- Bideleux, Robert; Jeffries, Ian (2007). A History of Eastern Europe: Crisis and Change. Routledge. ISBN 0-415-36626-7.
- Crampton, R. J. (1997). Eastern Europe in the twentieth century and after. Routledge. ISBN 0-415-16422-2.
- Dale, Gareth (2005). Popular Protest in East Germany, 1945-1989: Judgements on the Street. Routledge. ISBN 071465408.
- Hardt, John Pearce; Kaufman, Richard F. (1995). East-Central European Economies in Transition. M.E. Sharpe. ISBN 1-56324-612-0.
- Sillince, John (1990). Housing policies in Eastern Europe and the Soviet Union. Routledge. ISBN 0-415-02134-0.
- Turnock, David (1997). The East European economy in context: communism and transition. Routledge. ISBN 0-415-08626-4.
- Wettig, Gerhard (2008). Stalin and the Cold War in Europe. Rowman & Littlefield. ISBN 0-7425-5542-9.