0% found this document useful (0 votes)
641 views92 pages

Language Icibemba Panel - CDC

The document is a teaching module for Form 1 Icibemba developed by the Curriculum Development Centre in Zambia, outlining key educational objectives and methodologies for teaching the language. It includes various sections on listening, speaking, reading, and writing skills, emphasizing the importance of understanding and using the language effectively. The module provides specific activities and guidelines for teachers to enhance students' language proficiency in Icibemba.

Uploaded by

mulengadevies
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as DOCX, PDF, TXT or read online on Scribd
0% found this document useful (0 votes)
641 views92 pages

Language Icibemba Panel - CDC

The document is a teaching module for Form 1 Icibemba developed by the Curriculum Development Centre in Zambia, outlining key educational objectives and methodologies for teaching the language. It includes various sections on listening, speaking, reading, and writing skills, emphasizing the importance of understanding and using the language effectively. The module provides specific activities and guidelines for teachers to enhance students' language proficiency in Icibemba.

Uploaded by

mulengadevies
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as DOCX, PDF, TXT or read online on Scribd
You are on page 1/ 92

Republic of Zambia

Ministry of Education

ICIBEMBA
FORM 1
TEACHING MODULE

Developed by the Curriculum Development Centre


Lusaka
2025
Bakalemba:
Francis Lubunda: Specialist - Curriculum Development (Icibemba), Curriculum
Development Centre, Lusaka, Zambia.
Angelo M. Mulilo: Former Specialist – Curriculum Development (Icibemba),
Curriculum Development Centre, Lusaka, Zambia.
Eunice Mukonde: Lecturer – University of Zambia, Lusaka.
Precious Lombe: Lecturer – Mufulira College of Education, Mufulira.
Dewin M. Chisala: Teacher – PEAS Kampinda Secondary School, Kasama.
Elizabeth C. Sichone: Teacher – Kenneth Kaunda Secondary School, Chinsali.
Bonard Sinyangwe: Teacher – Laura Girls’ Secondary School, Kasama.
Kampamba Mulindwa: Teacher – Katele secondary School, Chiengi.
Ruth K. Sampa: Teacher – Mpika Boys Secondary School, Mpika.
UMUTWE WA ISAMBILILO: IMITI IIKOLA
Ubulondoloshi:
Uyu umutwe wa isambililo ulelanda pa; Ukumfwa na Ukulanda, Ukulemba, Ukusoobolola
Icibemba elyo na Ukwalula umulandu (ilyashi). Mukulanda na ukumfwa muli ukulanshanya pa
minwene yabwalwa ku misepela. Ubukankala bwa ilisambililo bwakumona ukuti abasambi
babomfya amashiwi ukulingana na ilyashi balelandapo. Kabili abasambi bakasambilila
ifyakwasuka ameepusho panuma yakubelenga elyo na ukulanshanya pa mashiwi yantu basanga
ayakosa ubupilibulo. Abasambi bakalabelenga mukwikatisha ukwishiba ngacakuti balebelenga
busaka busaka. Umutwe, kabili cili pakusambilisha abasambi ifyakulemba ilyashi ukubomfya
ifikomo ififwaikwa pakupanga ilyashi. Mukusoobolola Icibemba, abasambi bakasambilila
utubungwe twa mashiwi. Mukusondwelela uyu mutwe, abasambi bakasambilila ifyo beengalula
ululimi lumo ukutwala mu lulimi lumbi.Nefilekabilwa mu mutwe onse, maano ukumfwikisha
naukulanda, ukubomfya bwino amashiwi, amaano yakupanga ilyashi, aya yakwishiba na
ukusoobolola Icibemba bwino na ukucibomfya bwino.
A: UKUMFWA NA UKULANDA
Umutwe: Ukulanshanya
Umutwe Unoono: Iminwene Yabwalwa ku Misepela
Ifilekabilwa Ukwishiba: Bomfya amashiwi ayalingile pakulanshanya pa minwene yabwalwa.
Ifikomo fyakufunda:
 Ukukomaila pabubi bwaminwene yabwalwa ku misepela.
Ifyakubomfya: imisukupala yabwalwa ubwapusana-pusana, ifikope filelanga imisepela
baleenwa.
Imifundile: Lanshanyeni mumabuumba pa bubi bwabamukunwesha ubwalwa, ukupaashanya,
ifisela, ukwipusha na ukwasuka…
Ifilangililo
Mukunwesha ubwalwa mufuma:
 Ukufulungana, ulubuli, ukonaika kwafyupo, imfwa, ubupuupu, ubulaalelaale, ubonaushi
bwalupiya
IFYAKUCITA 1

Kafundisha ebe abasambi balanshanye pabubi bwaba mukunwesha ubwalwa.

Abasambi balanshanye pabubi bwaba mukunwesha ubwalwa ku misepela.

Imibombele ileenekelwa: Ububi bwamukunwesha ubwalwa ku misepela bwalondololwa bwino.


IFYAKUCITA 2

Kafundisha ebe abasambi bapeele ububi bwaba mukunwesha ubwalwa ku misepela

Abasambi bapeele ububi bwamukunwesha ubwalwa ku misepela.

Imibombele ileenekelwa: Ububi bwaba mukunwesha ubwalwa ubwalanshanishiwa bwino.

B: UKUBELENGA

Umutwe 1: Imisango ya mibelengele

Umutwe unoono: Ifitabo fimbi ifyakubomfya pakubelenga

Ifilekabilwa ukwishiba: Fwaya ifilekabilwa fimbi pafyo ulebelenga.

Ifyakubomfya: Ifitabo ifyapusana-pusana

Imifundile:

 Ukubomfya itebulo ilileelaanga ifiili mukati ukufwaya ifilekabilwa mufyo uleebelenga.


 Ukubeleengafye patali-patali elyo babeeleenge namukushika.

IFYAKUCITA 1

Kafundisha ebe abaana bafwaye ifilekabilwa fimbi babelengele ukufuma mufitabo fimbi

Abasambi bafwaye ifilekabilwa fimbi mufyo babeleengele ukufuma mufitabo fimbi.

Imibombele iileenekelwa: ifilekabilwa fimbi mufibelengelwe fyafwaikwa mukufikapo.

IFYAKUCITA 2

Kafundisha ebe abasambi babomfye tebulo nangu indekishi mucitabo ukufwaya ifilekabilwa
fimbi.

Abasambi babomfye tebulo nangu indekishi wafintu ifili mucitabo ukufwaya ifilekabilwa fimbi.

Imibombele iileenekelwa: Ifilekabilwa fimbi fyasangwa ukubomfya itebulo na indekishi bwino.


Umutwe 2: Amashiwi
Umutwe Unoono: Ubupilibulo Bwamashiwi
Ifilekabilwa ukwishiba: Bomfya amashiwi ukulingana nayaba fomu 1.
Ifikomo fyakufunda:
 Ukukomaila pabupilibulo bwamashiwi elyo na ifyo twingayabomfya
Ifyakubomfya: Umulandu uuli pamiti iikola
Imifundile: Ukulanshanya, ukupeela ubulondoloshi, ukubomfya amashiwi mumiseela
Ifyakucita 1:
 Balanshanye ubupilibulo bwa mashiwi ayasalilwe ukufuma mu mulandu mubelengele pa
miti iikola ngeefi: uwabulisha yabilli mu mutwe, mucipimo, iyabindwa
Imibombele ileenekelwa: Ubupilibulo bwa mashiwi ubwalondololwa bwino.
Ifyakucita 2:
 Bapeele ubupulibulo bwamashiwi yasalilwe.
Imibombele ileenekelwa: Ubupilibulo bwa mashiwi yasalilwe ubwapeelwa bwino.
Ifyakucita 3:

 Babomfye amashiwi yasalilwe mu miseela.

Imibombele iileenekelwa: Amashiwi yasalilwe ayabomfiwa bwino mu miseela.

Umutwe 3: Ukubelenga
Umutwe Unoono: Ukubelenga Na Ukumfwikisha
Ifilekabilwa ukwishiba: Ukubelenga umulandu (ilyashi) ukulingana na fomu 1.
Ifikomo fyakufunda:
 Imibelengele isuma
Ifyakubomfya:
 Ilyashi lipeelwe pesamba (imiti iikola).
 Atemwa ilyashi lilelanda pa miti iikola.
Imifundile:
 babelenge ifipande mukushika
 baasuke ameepusho yalekana-lekena
 baleembulule umulandu ba belengele mukusupula
 baleembulule umulandu ba belengele ukubomfya amashiwi yaabo
Muli cilakubelenga ilyashi mufwile mwaba ifyakucita ifyalekana lekana abasambi ukwasuka
ameepusho ayali nga:
 Ameepusho ayalekabilwa ubwasuko bwakulemba ishiwi limo ifili nga incende/umuntu
nafimbipo
 Ameepusho umuba kulembulula umusela ulelanda pafilefwaika nangu ukulemba ishiwi
ukufuma mulyashi iililepibula cimo cine neshiwi lipeelwe
 Ameepusho yakulondolola insonselo/ amapinda/ amashiwi yamumulandu
 Ameepusho yakulondolola umulandu walengele icintu ukucitika/ nefyo cacitike/ nefyo
cali pakupwisha
 Ameepusho yakusala icilungeme nelyo ubufi
 Ameepusho yakulanga itontonkanyo lyakwe/ ukulanda umuseela mumashiwi yoobe
 Ameepusho yakabila amasuko yakupalanya elyo nameepusho yambi.
 Ameepusho umufwaika ukusupawila ilyashi
 Ameepusho umufwaika ukupeela umutwe wa ilyashi.

IFYAKUCITA 1:
Kafundi ebe abasambi ukubelenga umulandu pa miti ikola.
Abasambi babelenge umulandu pa miti iikola
BUSHE IMITI IIKOLA FINSHI?

Imiti yonse aapo yapela iikankala nganshi pantu ilatwaafwa mukuleesha ifiileekaliipa mu mibili
nga cakuti twaiboomfya bwino. Lelo temiti yonse iyawama kumibili yeesu. Imiti imo-imo kuti
yatuletela ubwafya mumibili yeesu ngacakuti tatuiboomfeshe bwino nangula twaibomfya ukucila
mucipimo. Ici emukutiila, ukuboomfya umuti elyo umubili ushiilefyaya muti pamulandufye wa
misango iyabiipa. Ngacakuti umuntu anwa umuti elyo tabalwele nishi nomba caba bonaushi.
Ubonaushi ubwingaleta mafya ku mubili ya muntu. Kabili nokutwala ku mfwa.

Kabili kuti twatiila imiti iikola kuboomfya imiti ishasuminishiwa nangu ukubomfya imiti
iyabindwa mushila iingaleeta amafya ku muntu uuleebomfya Kabili naku bantu bambi
abamupalamine. Iimibomfeshe ya miti iikola yapusanako nokuboomfya umuti nga cakuti
naulwala. Yeena ii kubomfya umuti pakuti uumfwe ukukolwa Kabili nokwamba ukuciita ifintu
kwati nakalimo muntu uwafulungana nelyo tutiiile umuntu uwabulisha yabilli mu mutwe. Iyi
imifulunganine kuti yamonekela mu mititile ya fintu, mumilandile elyo pamofye naubumi bwa
muntu uyo uulebomfya iyi miti iikola kuti bwalubana.
Imiti iikola apo apali miti iyasuminishiwa pamo nga imiti yakulesha ubukali mu mubili nga
cakuti tauleumfwa iyi miti nangula yalisuminishiwa, kuti twaibika pa miti iikola nga cakuti
tatuleiboomfya ukuliingana nafyo tulingile ukuibomfya. Kabili kwaba nemiti iyabindwa pamo
nga kokeni necamba.Insuko iya mumona na mukanwa mwiine pamo peenefye nobwalwa nafyo
fiine fyaba mwibumba lya miti ikola. Umuntu nga cakuti alanwa ubalwa libili-libili Kabili
ukuciila mucipiimo ninshi uyo muntu nomba caba mubeela Kabili napakuleka cilaba icakosa
ngashi. Umuntu nga afiika apamusango uyu apakumona ubwalwa nga icakulya nishi nomba
ubwafya bwaingila. Umuntu nishi kuuba uuwafulunga mumitontonkanyishe, imimonekele Kabili
na mumicitile ya fintu.

Bushe kuti twatiila cinshi cileenga ukuti umuntu aintumpe mu musango uyu uwabipisha
uwakubomfya iyi miti iikola. Ifiilenga fyeena fingi nganshi icakuti teti tukumeemo ukufilumbula
fyonse. Kuti twatiila limo icileenga fibusa tuleesangwa nafyo. Ifibusa nga cakuti filabomfya imiti
iikola, na umuntu uulesangwa na ifibusa fyamusango uyo nao wiine kuti atampa ukubomfya
imiti iikola pakuti bampane capamo ubusaka Kabili bapange icakosa. Limo kuti caba
kukanaishiba, limo nalyo matontonkanyo eyalenga umuntu kutendeka ukubomfya imiiti ikola.
Ukusangwa weeka nako kwiine kuti kwalenga umutu ukubomfya iyi miti iikola. Eico kanshi
tachifwaikwa wemuntu ukulasangwa weeka ubwaila no bwaca naikalafye inkumba-bulili.
Nobwingi bwa miti iikola kuncende wikalako nako kwine kuti kwaleenga umutu ukubomfya
Kabili nishi taishupiile ukuisanga.

Nga nikumiseepela ukukaana kwata isha ncito nako kwiine nakulundapo ngo mulandu
wakuboomfya imiti iikola. Pamulandu wakuti ifyakucita tabalekwata kanshi icisheele
kuitumpafye misango iya biipa iyalekana-lekana. Nacimbi ico icileleenga imisepela ukuitumpa
ukubomfya imiti iikola kukaana kwata incende shakupwishishamo icitendwe. Ifyapala nga
ifibansa fya mupila, ukwatambila ifipikica Kabili na ukwakutamba ifisela ana mangalo
ayalekana-lekana. Ifi fyonse, filalenga imisepela ukumpufyanyako amano yabo pakuna
tontonkanya pa misango imbi ingi iyakuipasaika mumisango iya kwa Mwansa kabinga.

Kwwena ilyashi lya miti iikola lyeena likalamba ngashi. Nge fyo icibemba citiiila aciti,
utwamulisamfwe tatupwakusala Kabili aticiti ukupenda intanda kwandwa. Kanshi natutale
tupelele apa peene ne lyashi lyesu ilya miti iikola. Ushumfwa pa tunoono na pafingi pene,
takomfwe.
Imibombele ileenekelwa: Umulandu uwabelengwa bwino.
IFYAKUCITA 2:
Kafundisha ebe abasambi ukwasuka ameepusho panuma yakubelenga umulandu
Abasambi baasuke ameepusho yapeelwe.
1. Busuma nshi bwaba mu miti nga cakuti twaibomfya bwino?
a. Ilonaula umubili
b. Ilaposha ifilekalipa mu mubili
c. Ilatuletela amafya pa mubili
d. Ilakalifya umubili
2. Cinshi cingaleenga imiti iyasuminishiwa ukwaluka imiti iikola?
a. Kukaana ibomfya bwino
b. Kukaana nwa
c. Kukaana iisuminisha
d. Kukaana kwata imiti isuma iingi
3. Umuntu uyo uwayalusha ubwalwa nga icakulwa, aalaaba uwafulungana
mumitontonkanyishe, mu……………….. Kabili na mumicitile yafintu.
a. liile
b. nwiine
c. kaliile
d. mimonekele
4. Cinshi cingalenga umuntu ukutampa ukubomfya iyi miti iikola ukulingana na umulandu?
Kuti caba…….
a. Kusamwafye
b. Kuifwailafye.
c. Ifibusa ifibi
d. Ifibusa ifisuma
5. Bupusano nshi bwaba pa miti iyabindwa na imiti iyasuminishiwa?
a. Imiti iya bindwa ilatwafwiilishako ukulesha ubukali mu mubili
b. Imiti iyasuminishiwa ilatwafwiilishako ukulesha ubukali mu mubili
c. Yonse ibili ilatwafwiilishako ukulesha ubukali mu mubili
d. Imiti iyasuminishiwa ilonaula umuntu
6. Lumbula ifintu fitatu ifingaleenga umuntu ukuitumpa mu kubomfya imiti iikola.
7. Londolala inshila shibili ishingatwafwa ukulesha imisepela ukukana itumpa mu kubomfya
imiti iikola.
Imibombele iileenekelwa: Amasuko ayasukwa ukulingana na ifyo ameepusho yali.
IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi ukusupawila umulandu ukupitila mukutantinka ifikomo ifikankala
Abasambi basupawile umulandu batantike ifikomo ifikankaala ifililmo.
Imibombele ileenekelwa: Ifikomo ifyatantikwa ukufuma mumulandu
IFYAKUCITA 3
Kafundisha ebe abasambi ukusupawila umulandu ukubomfya amashiwi yabo.
Abasambi basupawile umulandu ukubomfya amashiwi yobe (umusambi).
Imibombele ileenekelwa: Amashiwi yakwe ayabomfiwa bwino mukusupawila umulandu.

C: UKULEMBA
Umutwe: Ukupanga Ilyashi
Umutwe Unoono: Ifipande Fya Ilyashi
Ifilekabilwa Ukwishiba: Tantika ififwaikwa pakupanga ilyashi.
Ifikomo fyakufunda:
 Imitantikile ifwaikwa pakupanga ilyashi
Ifyakubomfya: Ifitabo ifyalekana-lekana
Imifundile:
Ukupanga ilyashi
Ukupanga ilyashi kuleemba ilyashi lyakwelenganya nangu ukulemba ilyashi ilya cishinka.
Ifipande fiba mulyashi niifi:
 Umutwe we lyashi: umutwe wa ilyashi kuti walembwa mu fileembo ifikalamba ukwabula
ukushilapo nangu kuti waleembwa mu filembo ifinono elyo washilwapo.
 Intendekelo: umusambi alingile alondolola ico aleleembela ilyashi.
 Ishinte ya ilyashi: ishinte ya ilyashi emusangwa fyonse ifyo umusambi elefwaya
ukulembapo. Cila itontonkanyo lifwile lyakwata icipande ceeka pakukana kwatafye
icipande cimo mwilyashi.
 Ukusondwelela: mu cipande ca kusondwelela, kaleemba welyashi afwiile apeela
itontonkanyo lyakwe ukulingana nefyo aletontonkanya pa ilyashi lyakwe.
IFYAKUCITA 1:
Kafundisha ebe abasambi ukulanshanya pabutantiko na ifipande fifwaikwa pakupanga ilyashi.
Abasambi balanshanye pabutantiko na ifipande fifwaikwa pa kupanga ilyashi.
Imibombele iileenekelwa: Ubutantiko na ifipande fya ilyashi ifyalanshanishiwa bwino.
IFYAKUCITA 2:
Kafundisha ebe abasambi ukulumbula na ukulondolola ifipande fya ilyashi
Abasambi balumbule na ukulondolola ifipande fya ilyashi.
Imibombele iileenekelwa: Ifipande fya ilyashi ifyalumbulwa ukulinga na ifyo fyaba.

D: UKUSOBOLOLA ICIBEMBA
Umutwe: Amabuumba ya Mashiwi
Umutwe Unoono: Amabuumba ya Mashiwi
Ifilekabilwa ukwishiba: Sobolola amashiwi ukulingana na amabuumba yayako.

Ifikomo fyakufunda:
 Ukukomaila pamabumba yamashiwi

Imifundile: ukulanshanya na ukulondolola amabuumba ya amashiwi ngeefi:


 Shina: Amashina cipandwa ca mashiwi ico icakwata amashina yantu tulumbwilako
abantu na ifintu.
 Kacita: Bakacita mashiwi ayo ayalanga ifyo icintu cilecitwa nangu efyo umuntu alecita.
 Tungi-wa mashina: Aya mashiwi yatwafwako ukupeela ubulondoloshi pamashina..
 Tungi-wakacita: mashiwi ayapeela ubulondoloshi pali bakacita yalondolola ifyo icintu
icilecitwa.
 Bakeminina-weshina: Bekeminina weshina mashiwi tubomfya nga cakuti tatulefwaya
ukulumbula ishina lya muntu nangu icintu. Pa ncende apalingile ukuba ishina twabiikapo
keminina-weshina pamo nga, ‘n’ , ‘a’, ‘mu’, ‘ba’ ‘twa’ ‘fwe’ nayambipo amashiwi ayo
twingabomfya ma ncende ye shiina. Maliya alishita ilaya ilya mutengo. ‘A’ kalifwala
mailo pakuya kumasali. ‘a’ aleeimininako shiina lya Maliya mukaana bwekeshapo ishina
Maliya.
 Tukakumbinkanya: Tulakumbinkanya mashiwi yantu tubomfya ukukumbinkanya
imiseela pamo pakuti ubupilibulo bwafilelandwapo bube ubwapwililika. ‘na’ ‘leelo’,
(‘pantu, ‘nangu’…)
 Amashiwi yakulangilila incende: Mashiwi tubomfya pakulangilila incende. Mashiwi
ayapala nga; pa, ku, mu, pamulu, panshi, mupeepi.
IFYAKUCITA 1

Kafundisha ebe abasambi ukulumbula amabumba yamashiwi

Abasambi balumbule amabuumba ya mashiwi.

Imibombele ileenekelwa: Amabuumba ya mashiwi ayalumbulwa bwino.

IFYAKUCITA 2:

Kafundisha ebe abasambi balanshanye pali cila ibumba lyamashiwi na ukupela ifilangililo

Amasambi balanshyanye pali cila ibuumba lya amashiwi na ukupeela ifilangililo.

Imibombele ileenekelwa: Amabuumba ya amashiwi na ifilangililo ifyalanshanishiwa bwino.

IFYAKUCITA 3

Kafundisha ebe abasambi ukubiika amashiwi mu mabumba yayako.

Abasambi babiike amashiwi mu mabumba yayako.

Imibombele ileenekelwa: Amashiwi ayabikwa bwino mumabuumba.

E: UKWALULA ULULIMI
Umuntwe: Ukwalula Ululimi
Umutwe Unoono: Ifikomo Fya Mukwalula Ululimi

Ifilekabilwa ukwishiba: Londolola ifikomo fibomfiwa mukwalula ululimi.

Ifikomo fyakufunda:

 Ukukomaila pafikomo fibomfiwa pakwalula ululimi

Ifyakubomfya: Imilandu iyalekana-lekana

Imifundile: Ukulanshanya pa bukankaala bwakwalwila mululimi lumbi nga; (ukwishibisha


abantu mululimi bashaishiba, ukuti abakubelenga bafule), balanshanye pafikomo fibomfeshiwa
pa kwalula.

 Kwalulwa kwa lulimi ulwalembwa ukutwala mululimi ulubiye ukupitila mukuleemba


(translation).
 Ukwalula ululimi mu lulimi lumbi ukupitiila mukulandafye (interpretation)..
 Ilyashi nga cakuti nalileembwa mu cingeleshi, ninshi icingeleshi entulo yalulimi (source
language)
 Ululimi lulepilibwilamo ilyashi (target language).
 Abakabelenga ilyashi lyaalulwa nga imisepela, abakalamba, icitungu… (target group)

IFYAKUCITA 1:

Kafundisha ebe abasambi balanshanye pabupilibulo na ubukankala bwakwalula ululimi

Abasambi balanshanye ubupilibulo na ubunkankala bwakwalula ululimi.

Imibombele ileenekelwa: Ubupilibulo na ubunkankala bwakwalula indimi ubwalanshyanishiwa


bwino.

IFYAKUCITA 2

Kafundisha ebe abasambi balanshanye pamashiwi yali peesamba

Abasambi balanshanye pamashiwi ayali nga;

 Ukwalulwa kwa lulimi ukupitila mukuleemba.


 Ukwalula ululimi lumbi ukupitiila mukulandafye.
 Ululimi lulembelwemo ilyashi
 Ululimi ululepilibwilwamo ilyashi.
 Abakabelenga ilyashi lyaalulwa

Imibombele ileenekelwa: Ifikomo ifyakwalwilamo ululimi ifyalanshanishiwa ukufikapo.

IFYAKUCITA 3

Kafundisha ebe abasambi balondolole ubupusano bwaba pafikomo fibomfeshiwa pakwalula


umulandu.

Abasambi balondolole ubupusano bwaba pa fikomo fibomfeshiwa mukwalula ululimi.

Imibombele ileenekelwa: Ubupusano bwaba pa fikomo fibomfeshiwa mukwalula


ubwalondololwa bwino.

UKUSONDOLWELA
Muli ili isambililo lyonse, twasambililamo amashiwi ayayana pakulanshanya pamiti ikola,
ifyakusanga ifikomo ifikankala mu fitabo, ukubelenga umulandu na ukwasuka ameepusho,
ifyakupanga ilyashi, amabumba yamashiwi elyo na ukwalula mululimi lumbi.

UKWESHA:

Ukubelenga na ukumfwikisha

Ifilekabilwa ukwishiba mukweshiwa: Ukubelenga umulandu (ilyashi) ukulingana na fomu 1.


Ifyakukonka

Kafundisha nakakulwa ukubomfya ilyashi ilili lyonse.

Muli cilakubelenga ilyashi mufwile mwaba ifyakucita ifyalekana lekana abasambi ukwasuka
ameepusho ayali nga:
 Ameepusho ayalekabilwa ubwasuko bwakulemba ishiwi limo ifili nga incende/umuntu
nafimbipo
 Ameepusho umuba kulembulula umusela ulelanda pafilefwaika nangu ukulemba ishiwi
ukufuma mulyashi iililepibula cimo cine neshiwi lipeelwe
 Ameepusho yakulondolola insonselo/ amapinda/ amashiwi yamumulandu
 Ameepusho yakulondolola umulandu walengele icintu ukucitika/ nefyo cacitike/ nefyo
cali pakupwisha
 Ameepusho yakusala icilungeme nelyo ubufi
 Ameepusho yakulanga itontonkanyo lyakwe/ ukulanda umuseela mumashiwi yoobe
 Ameepusho yakabila amasuko yakupalanya elyo nameepusho yambi.
 Ameepusho umufwaika ukusupawila ilyashi
 Ameepusho umufwaika ukupeela umutwe wa ilyashi.

Imibombele ilekabilwa mukwesha: Amasuko ayaasukwa bwino ukulingana na ameepusho

IMISANGO YA MIBELENGELE
Ifilekabilwa ukwishiba mukwesha: Fwaya ifilekabilwa fimbi pafyo ulebelenga.
 Kafundisha abomfye ifitabo fyapeelwa ukubelenga mu litilica.
 Ipusha abasambi ukubuulamo ifikomo ifikankaala mumulandu usalile.
 Umusambi abelenge ifikomo aleembele.

Imibombele ilekabilwa mukwesha: Ifilekabilwa fimbi pafyo aleebelenga fyalondololwa.

UKULEMBA
Ifilekabilwa ukwishiba mukweshiwa: Tantika ififwaikwa pakupanga ilyashi.
 Leemba ilyashi pafyo waumfwile ilyo wapaashile ukulingana naifyo wasambilila
(intendekelo, ubukulu bwa mulandu/ishinte na ukusondwelela).
Imibombele ilekabilwa mukwesha: Ilyashi ilyatantikwa bwino
UKUSOOBOLOLA ICIBEMBA
Ifilekabilwa ukwishiba mukweshiwa: Soobolola amashiwi ukulingana na amabuumba yayako.
Amashiwi: pyanga, Kapasa, umunkalwe cila bushiku, ba, panoono-panono, twa, lya, uluse
Kacita Tungi-wa mashina Tungi-wakacita Bakeminina-weshina

Imibombele ilekabilwa mukwesha: Amashiwi ayasoobololwa bwino mumabuumba.

UMUTWE 2: UKUBA UMWAUME ATEMWA UMWANAKASHI

Ubulondoloshi:

Uyu umutwe wa isambililo ulelanda pa; Ukumfwa na Ukulanda, Ukubelenga na ukwasuka


ameepusho ayalekana lekana, Ukubelenga mukwikatisha, Ukulemba, Ukusobolola Icibemba
elyo nefikomo fifwaika ilyo kuli ukupilibula Icisungu ukutwala mu Cibemba. MuKulanda na
ukumfwa muli ukulanshanya pakuba umwaume atemwa umwanakashi nga Umutwe
wesambililo. Ubukankala bwa ilisambililo bwakumona ukuti abasambi babomfya amashiwi
ukulingana nelyashi balelandapo. Kabili abasambi bakasambilila ifyakwasuka ameepusho
panuma yakubelenga elyo na ukulanshanya pa mashiwi yantu basanga ayakosa ubupilibulo.
Abasambi bakalabomfya inshila ishapusana-pusana mukubelenga (skimming&scanning). Muli
uyu umutwe wa isambililo, muli na ukubelenga mukushika na ukubelenga kwakupwisha
icitendwe. Nakabili muli ukupanga ifipande. Ukubomfwa imiseela ipeelwe. Mukusobolola
Icibemba, abasambi bakalanshanya panshita yanomba iyalekana lekana ngefyo tushibomfya mu
Cibemba. Nefikankala fikatumbukamo muli uyu mutwe kwishiba umusango
wakupashanishishamo, amaano yamukukutikisha, ukumfwikisha na ukulanda, ukubomfya bwino
amashiwi, amaano yakwishiba na ukusobolola Icibemba bwino na ukucibomfya ukulingana na
amafunde.
A: UKUMFWA NA UKULANDA

Umutwe: Ukulanshanya

Umutwe Unoono: Ukupashanya (Amasambililo yabanakashi nipang’anda epela.)

Ifilekabilwa ukwishiba: Bapashanye pa mitwe iyalekana-lekana

Ifikomo fyakufunda:

 Ukukomaila pabupilibulo bwamitwe iyalekana-lekana.

Ifyakubomfya: ulupapulo, ifitabi filanda pabanakashi na abaume

Imifundile: Abasambi mu mabuumba.

- Ibumba limo lilesuminisha elyo limbi lilekaanya (Ukutalikana)

IFYAKUCITA 1

Kafundisha ebe abasambi balanshanye pamutwe ulolenkene kubwikashi bwa bashi-taata na


bana-maayo.

Abasambi balanshanyeni pamutwe ulolenkene kubwikashi bwa bashi-taata na bana-maayo

 Icilangililo: Amasambililo yabanakashi nipang’anda epela.


Ukusuminisha ukukaanya
- Pantu ebanyina - Kwaba na abaana abashalafye
nabafyashiabaume
- Ebaishiba ukupyanga, ukwipika - umuntu onse kuti aapyanga,
ukwipika
- Ebaishiba ukusamba abaana… - abaume nabo balasamba abaana…

Imibombele ileenekelwa: Umutwe wasalwa uwalanshanishiwa bwino umo cifwile ukuba.

B: UKUBELENGA

Umutwe 1: Inshila Shakubelengelamo


Umutwe Unoono: Ukubelenga Pakukwatapo Ubwishibilo, (icengelo) Elyo na Ukwafikapo

Ifilekabilwa ukwishiba: Belenga na ukukwatamofye ubwishibilo bwapamuulu.

Ifikomo fyakufunda:

 Kafundisha akomaile pabupusano bwamibelengele ibili iipepelwe pamulu (skimming and


scanning)

Ifyakubomfya: Ifitabo, amapepala ya ilyashi, magazini

Imifundile: cilaumo-umo, mumabumba

 Ukupeela Ifitabo fyalekana-lekana ku baana mumabumba


 Babelenge mukwangufyanya kabili mumutalalila na ukukwatapo ubwishibilo (icengelo)
 Ukubelenga mumutalalila
 Ukufumyamo ifikankaala

IFYAKUCITA 1

Kafundisha ebe abasambi babelenge amalyashi ukufuma mu; (bamagazini, amapepala ya ilyashi
nafimbipo)

Abasambi babelenge amalyashi (ukufuma muli bamagazini, amapepala ya ilyashi…)


Imibombele ileenekelwa: Ifikomo fyapamuulu mufitabo fyapeelwa

IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi ukwasuka ameepusho pafilekabilwa peesamba.
Abasambi baasuke ameepusho pafili nga:
 Pamutwe welyashi
 Ubukankaala bwelyashi abelengele
Imibombele ileenekelwa: Amepusho ayaasukwa bwino
Ifilekabilwa ukwishiba 2: Belenga ifitabo naukusanga ifikomo/ifishiinka ifililimo mukufikapo.

IFYAKUCITA 3
Kafundisha ebe abasambi ukubelenga ilyashi na ukusanga ifikomo ifilimo ifilefwaikwa.

Abasambi babelenge ilyashi na ukusanga ifikomo/ifishiinka filimo ifilefwaikwa.

Imibombele ileenekelwa: Ifikomo ifilefwakwa mufitabo (ilyashi) ifyapeelwa bwino.

Umutwe 3: Amashiwi
Umutwe unoono: Ubupilibulo Bwamashiwi
Ifilekabilwa ukwishiba: Bomfya amashiwi yamu fomu 1
Ifyakubomfya: Umulandu (ilyashi)
Imifundile: mumabumba, ukwipusha na ukwasuka
Abasambi babelenge ilyashi pesamba
Icilangililo:
Lanshanyeni ubupilibulo bwamashiwi yesalilwe

Mulenga ilyo talaupwa, bamufundile ukuba uwamfundato. Ukusalasala ifyakulanda


kubanankwe na kulupwa. Wiba wakwe nao bamufundile ukutila ‘umutembo ufinina
konsekonse’. Kanshi, Chanda lyonse aaleemona ukuti ulupwa lwakwe pamo nakubuko bonse
baleafwiwa. Icuupo ca ababantu, caliile ululumbi icakutila califye mutunwa twabengi pamofye
nautwakwibeele. Umushi onse wali uwacankwa pakukwata bakaafwa baciine. Panuma
yakupeelwa, Mulenga aumine akaputi ku cuulu icaletele ubulanda saana kumulume uwashele
inkumba-bulili.

IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi ukulondolola ubupilibulo bwa mashiwi yasalilwe
Abasambi balondolole ubupilibulo bwa mashiwi yasalilwe.
Imibombele ileenekelwa: Ubupilibulo bwamashiwi ubwalanshanishiwabwino-bwino

IFYAKUCITA 2:
Kafundisha ebe abasambi ukubomfya amashiwi yasalilwe mu miseela.
Abasambi babomfye amashiwi yasalilwe mu miseela
Imibombele ileenekelwa: Amashiwi ayabomfeshiwa bwino mumiseela
Umutwe 4: Ukubelenga Na Ukumfwikisha
Umutwe Unoono: Ukubelenga Na Ukwasuka
Ifilekabilwa ukwishiba: Ukubelenga ilyashi (umulandu) ukulingana na Fomu 1
Ifikomo fyakufunda:
 Ukukonkomesha abasambi ukukutikisha ilyo balebelenga ilyashi

Ifyakubomfya:
 Ilyashi lipeelwe pesamba
 Atemwa ilyashi lilelanda pabwikashi bwacaume na ubwanakashi
Imifundile:
 Umwana ukuibelengela umwine.
 Ukwasuka amepusho

Muli cilakubelenga ilyashi mufwile mwaba ifyakucita ifyalekana-lekana abasambi ukwasuka


ameepusho ayali nga:
 Amepusho ayalekabilwa ubwasuko bwakulemba ishiwi limo ifili nga incende/umuntu
nafimbipo
 Amepusho umuba kulembulula umusela ulelanda pafilefwaika nangu ukulemba ishiwi
ukufuma mulyashi iililepibula cimo cine neshiwi lipeelwe
 Amepusho yakulondolola insonselo/ amapinda/ amashiwi yamumulandu
 Amepusho yakulondolola umulandu walengele icintu ukucitika/ nefyo cacitike/ nefyo cali
pakupwisha
 Amepusho yakusala icilungeme nelyo ubufi
 Amepusho yakulanga itontonkanyo lyobe/ ukulanda umuseela mumashiwi yoobe
 Amepusho yakabila amasuko yakupalanya elyo nameepusho yambi.
 Amepusho umufwaika ukusupawila ilyasha
 Ameepusho umufwaika ukupeela umutwe wa ilyashi.

IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi ukubelenga umulandu.
Abasambi babelenge umulandu
Ilyashi
Mulupwa lwaba Mwansa emwafyelwe Chanda na Chuushi.Pamulandu wakuti Chanda
aalimwaume elyo umukalamba pali Chuushi, taalefwaya kwafwana na munyina ukubomba
imilimo pang’anda aaleetila imilimo yonse iya pang’anda banakashi ebabomba. Kanshi
aaleetifye nga bwaca ninshi elupanda lwamiile.Cashimikwe ukuti, uko aaleeya
aaleeitobenkanya pebumba lyabaleefokola fwaka wacaume.kanshi aaleeti nga abwelakufwaya
bwangu-bwangu bamuume akamwinko pamala ninshi elyo umutima walaikale. Aasangwishe
nkashi yakwe ngo musha icalengele ukuti munyina aleshingwana na amafya mumisambilile
yakwe.

Amasambililo yakwa Chuushi yaali yakutitilila pamulandu wakuti tatungililwe bwino ku


mukalamba wakwe. Pesukulu lya Katele Primary, ewaleeba solwe-solwe ilyo lyonse baleemba
amashindano. Imibombele yakwe yasungwishe bakafundisha abengi ukubikapofye nabasambi
banankwe. Abakashana pali ili isukulu, baalifye abampendwa iyinoono leelo abalumendo caani
cakumutenge. Pamulandu wakubombesha bwino, Chuushi alisumbwilwe ukuba kapitao
mukalamba kabili aishileba icilangililo kubakashana abalekele amasambililo yabo.

Mukupita kwanshiku, Chanda aatendeke ukutompola nkashi yakwe ukuti nangu engasambilila
shani tapali milimo engabomba pantu namuma ofeshi ayengi baume bafwaya. Amupeele
icilangililo capesukulu line aalipo ukuti bakafundisha mukalamba na inkonkani ukubikapofye na
bakafundisha bonse baume. Nakucilisha ku banki, ku bushilika na kuli bundokotala nako abaume
ebobafwaya. Chuushi nga aumfwa ifyo umukalamba wakwe aaleelanda aaleesonkolwa ku
mukoshi. Icawamishekofye Bupe cibusa wakwe nangu alikobekeelwe kale na ukubeleka
mukwangufyanya, aaleemukoselesha ukuti uwaingila mumushitu tomfwa nswaswa. Kabili
aaleemweba ukuti, umupama pamo, utula ing’oma, akosepofye tekubula ubushiku bushiliile
kantu aisaba kalubula kubengi.

Nakabili Chanda aaleepela Buupe ngaicilangililo cabanakashi abaishiba imilimo yabo mu caalo.
Kalyafye cibusa wakwa Chanda ewali umulume wakwa Buupe. Kanshi inshita na inshita Chanda
nga abatandalila, baaleemutuuka kunsala. Chanda na Kalyafye bakumenefye bambokoya.
Kalyafye aashukilefye munyina walebomba ku mikoti ewalemufuulilako utusaamu na
ukumutuminako ulupiya nangu lwalepwila ku kucimfula ubwalwa.

Mukutulukusha, Chuushi asukile apwa amasambililo yakwe ukubikapofye na ayapamuulu


ayabukafundisha. Na ukumyanga umucele kashita, aingile imilimo yabukafundisha na panuma
yamyaka isaano bamupeele na icifulo ukuba umukamba wesukulu lya mukalaale ico
icasungwishe umukalamba wakwe pamo na cibusa wakwe. Abantu abengi batendeke
ukutungilila baana banakashi mumasambililo yabo kabili baleeti, ‘nga wasambilisha umwana
mwanakashi, ninshi wasambilisha icaalo conse’.
Imibombele ileenekelwa: Ukubelenga ilyashi mukufikapo
IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi baasuke ameepusho ayalekana-lekana
Abasambi baasuke ameepusho yalekana-lekana
1. Bushe Chanda aali mukalamba wakwa naani? (Cipande 1)a) Mwansa B) Chuushi C)
Buupe D) Kalyafye
2. Mulimonshi Chanda aaleebomba? (Icipande 2) A) wakufokola fwaka B)Ukusambilila
C)Ukuupa D) Ukusunga nkashi yakwe
3. Pesukulu lya Katele primary paali bakafundisha abanakashi banga? (Icipande 2) Batatu
B) ikumi C) mutanda D) tapaali
4. Cinshi Calengele Chanda ukulasuusha ukusambilila kwakwa Chuushi?
5. Ukulingana na ifyo usomene, peela ishiwi lilepilibula cimociine kuyapeelwe
a) Fwaka wacaume: ………………………….
b) Solwe-solwe: ……………………………..
c) Yasungwishe: ……………………………
d) Ukutompola: ……………………………..
e) Utusaamu: ……………………………….

6. Londolola umulolele ishi insoselo ukulingana na ifyo usomene:


a) elupanda lwamiile: ……………………..
b) bamuume akamwinko pamala
c) caani cakumutenge
d) aaleesonkolwa ku mukoshi
e) uwaingila mumushitu tomfwa nswaswa
f)
7. Cinshi calenge abantu ukutendeka ukutungilila amasambililo ya baana abakashana?
8. Mukutontonkanya koobe, umwana umwanakashi alingile ukusambilila? Londolola
icalenga usumine atemwa ukaane.

Imibombele ileenekelwa: Amepusho ayaasukwa bwino

IFYAKUCITA 3
Kafundisha ebe abasambi basupawile umulandu ubelengelwe.
Abasambu basupawila umulandu babebelengele.
Imibombele ileenekelwa: Umulandu uwasupaulwa bwino
IFYAKUCITA 4
Kafundisha ebe abasambi basupawile umulandu ukubomfya amashiwi yabo
Abasambi basupawile umulandu ukubomfya amashiwi yabo.
Imibombele ileenekelwa: Amashiwi yamusambi ayaabomfeshiwa bwino.

Umutwe 5: Ukubelenga Mukupwisha Icitendwe


Umutwe unoono: Ukubelenga
Ifilekabilwa ukwishiba: Ukubelenga amalyashi yamu fomu 1 ayalekana-lekana
Ifikomo fyakufunda:
 Imibelengele isuma

Ifyakubomfya: Ifitabo
Imifundile: cilamwana, mumabumba, kafundisha aleleemba ifitabo umusambi alebelenga
IFYAKUCITA 1:
Kafundisha ebe abasambi ukubelenga amalyashi ayalekana-lekana.
Abasambi babelenge amalyashi ayalekana-lekana.
Imibombele ileenekelwa: Imilandu (ifitabo) iyabelengwa iyalekana-lekana bwino.
IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi ukusupula umulandu ukupitila mukulandafye.
Abasambi basupule umulandu ukupitila mukulandafye.
Imibombele ileenekelwa: Umulandu wasupawilwa bwino
C: UKULEMBA
Umutwe: Ukulemba Umulandu (ilyashi)

Umutwe unoono: Ukuleemba Ifipande fya Mulandu


Ifilekabilwa ukwishiba: Ukuleemba ifipande ukubomfya imiseela ipeelwe
Ifikomo fyakufunda:
 Umusango wakupangilamo ifipande ukubomfya imiseela.
Ifyakubomfya: Imiseela iipeelwe
Imifundile: kafundisha alondolole imipangile ya fipande ukubomfya imiseela iikwete imitwe
ngeefi: (umwanakashi buutala bwapa mwinshi)
 Imiseela iyakonkapo ifwile ukulembwa ukulolenkana na umuseela wisalilwe
mutumishilwa pakuti ipange icipande ca mulandu.
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi balanshanye pamiseela iikwete imitwe yamalyashi.
Abasambi balanshanye pa imiseela iikwete imitwe yelyashi nga iyi:
 Ciineciine naliculile.
 Nshali na ukuupwa nangu ukuupa bwangu.

Imibombele ileenekelwa: imitwe yamiseela iilepanga ifipande bwino


IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi ukulemba ifipande ukubomfya imitwe ipeelwe.
Abasambi balemba ifipande ukubomfya imitwe ya imiseela.
Imibombele ileenekelwa: Ifipande ifyalembwa bwino ukubomfya imitwe ya miseela.

D: UKUSOOBOLOLA ICIBEMBA

Umutwe 1: Inshita Ishalekana-lekana

Umutwe Unoono: Inshita Yanomba

Ifilekabilwa ukwishiba: Bomfya imisango yanshita yanomba iyalekana-lekana

Ifikomo fyakufunda:

 Ukukomaila pamisango yanshita (inshita yanomba iyalekana-lekana)

Ifyakubomfya: Imiseela iilembelwe pacipepaala

Imifundile: Ukulanshanya mumabuumba, cilamwana ukupanga umuseela…

 Langa abasambi inshita ishapusana-pusana


- nomba pwililika: Nalya ubwali,
- nomba twalilila: Ndeelya ubwali)
 Imiseela yamukusumina na ukukaa

- Nalya ubwali = Nshiliile ubwali


- Ndeelya ubwali = Nshileelya ubwali
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi balanshanye pamibomfeshe ya nshita yanomba iyalekana-lekana.
Abasambi balanshanye imibomfeshe ya yanshita yanomba iyalekana-lekana apo apali inshita ya
nomba pwililika, inshita ya nomba twalilila
Imibombele ileenekelwa: Imiseela iibomfeshiwe ukulingana na inshita yanomba
IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi ukulanga inundwa ileimininako inshita yanomba.
Abasambi balange inundwa ileimininako inshita ya nomba ngeefi:

Icilangililo
- Aleenda
A -le-end- (a)
‘le’’ inundwa ililelanga inshita ya nomba.
 Aleesamba
 baleebelenga
Imibombele ileenekelwa: Inundwa shileimininako inshita yanombashalangwa bwino.

IFYAKUCITA 3
Kafundisha ebe abasambi ukupanga imiseela ukubomfya imisango yanshita iyalekana-lekana
Abasambi bapange imiseela ukubomfya imisango yanshita yanomba iyalekana-lekana
- Inshita yanomba mukupwililika
- Inshita yanomba twalilila

Ifileenekelwa ukubomba: Imiseela ya munshita yanomba iyapangwa bwino.


IFYAKUCITA 4
Kafundisha ebe abasambi imiseela yakusumina na ukukana munshita yanomba.

Abasambi bapange imiseela yakusumina na ukukaana mu nshita yanomba ngeefi:


 Leemba imiseela mukukana na mukusumina
i. Ninsanagamo- (kana)
ii. Aaleta ifitabo- (kana
iii. Tabalesambililo- (sumina)
Ifileenekelwa ukubomba: Imiseela yakukaana na ukusumina mu nshita yanomba iyaleembwa
bwino

IFYAKUCITA 5
Kafundisha ebe abasambi bapange imiseela yakwipusha ukubomfya inshita yanomba.
Abasambi bapange imiseela yakwipusha ukubomfya inshita ya nomba.
Icilangililo: iyi miseela ibomfiwa mukwipusha ngeefi:

- Bushe mulelya?
- Muleya?

Imibombele ileenekelwa: Imiseela yakwipushamunshita ya noomba yapangwa bwino.

Umutwe 2: Amashiwi Yakwata Ubupilibulo Bwafisama

Umutwe unoono: Amapinda

Ifileekabilwa ukwishiba: Ukubomfya amapinda

Ifikomo fyakufunda:

 Imibomfeshe yamapinda

Ifyakubomfya: ifitabo fyamapinda

Imifundile: Ukulanshanya mumabuumba, ukulondolola, akabwangalo kakucimfyanya


mumapinda

IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi balanshanye pabupilibulo na imibomfeshe yamapinda.
Abasambi balanshanyeni ubupilibulo na imibomfeshe yamapinda.
Imibombele ileenekelwa: Ubupilibulo na imibomfeshe yamapinda yalanshanishiwa ukufikapo.

IFYAKUCITA 2
 Biika amapinda muma buumba ukukonka na ifyo yabomba apo apali:
 Ukufunda imibeele isuma
 Ukupandishanya amaano
 Pakusoka
 Ukubomba imilimo
 Mufyupo
 Ukutasha
Imibombele ileenekelwa: aya soobololwa bwino mumabuumba.

ICIPANDE: UKWALULA ULULIMI


Umutwe: Ukwalula Ululimi
Umutwe unoono: Imisango yaku pilibwilamo ululimi
Ifilekabilwa ukwishiba: Bomfya imisango yaku pilibwilamo ululimi ukufuma mu Cisungu
ukutwala mu Cibemba na ukubwekeshamo.
Ifyakubomfya: imilandu (ilyashi) yalekana-lekana
Imifundile: cilamwana, ukulanshanya mumabuumba, ukulondolola
 Ishiwi peshiwi (literal translation): chair – umupando...
 Ukulondolola ishiwi (description): stethoscope: icakupiminako imituuntile ya
mutima
 Ubulondoloshi bwakupalanya ifintu pamo (Generalisation) :(cellphone,
telephone- yonse malamya), (helicopiter, aeroplane: indeke)

Ifyakucita:
Kafundisha ebe abasambi ukwalula ululimi mu Cingeleshi ukutwala mu Cibemba
Abasambi ba alula ululimi ukufuma mu Cingeleshi ukutwala mu Cibemba nakabili
ukufumya mu Cibemba ukutwala mu Cingeleshi ukubomfya inshila ishalekana-lekana
ngeeshi:
Imibombele ileenekelwa: Inshila shakupilibwilamo ululimi ishalekana-lekana ishabomfiwa
bwino.
UKWESHA:

Ukwesha 1

Ukubelenga na ukumfwikisha

Ifilekabilwa ukwishiba mukweshiwa: Ukubelenga umulandu (ilyashi) ukulingana na fomu 1.


Ifyakukoonka

Kafundisha nakakulwa ukubomfya ilyashi ilili lyonse.


Muli cilakubelenga ilyashi mufwile mwaba ifyakucita ifyalekana lekana abasambi ukwasuka
ameepusho ayali nga:
 Ameepusho ayalekabilwa ubwasuko bwakulemba ishiwi limo ifili nga incende/umuntu
nafimbipo
 Ameepusho umuba kulembulula umusela ulelanda pafilefwaika nangu ukulemba ishiwi
ukufuma mulyashi iililepibula cimo cine neshiwi lipeelwe
 Ameepusho yakulondolola insonselo/ amapinda/ amashiwi yamumulandu
 Ameepusho yakulondolola umulandu walengele icintu ukucitika/ nefyo cacitike/ nefyo
cali pakupwisha
 Ameepusho yakusala icilungeme nelyo ubufi
 Ameepusho yakulanga itontonkanyo lyakwe/ ukulanda umuseela mumashiwi yoobe
 Ameepusho yakabila amasuko yakupalanya elyo nameepusho yambi.
 Ameepusho umufwaika ukusupawila ilyashi
 Ameepusho umufwaika ukupeela umutwe wa lyashi.

Imibombele ilekabilwa mukwesha: Amasuko ayaasukwa bwino ukulingana na ameepusho


Ukwesha 2:
 Peela abasambi amashiwi yakulondolola ukufuma mulyashi usalile.

Imibombele ilekabilwa mukwesha: Amashiwi ayalondololwa bwino.

UKWESHA
UKUSOOBOLOLA ICIBEMBA
Ifilekabilwa ukwishiba mukweshiwa: Bomfya imisango yanshita yanomba iyalekana-
lekana.
Ukwesha 1
1. Kopolola na ukushila apali inundwa shilelanda panshita ya nomba
a) Sampa aleeshipula.
b) Lombe aashitisha ifyakufwala.
c) Bushe Chewe aleeteya bwino umupila?
d) Bamaayo baleelanshanya pa mikalile ya ndakai.
e) Umulilo uleepya.
Ukwesha 2
 Leemba imiseela ikumi iya munshita ya nomba pwililika.
 Leemba imiseela ikumi iya munshita ya nomba twalilila.
Imibombele ileekabilwa mukwesha: imiseela iyalembwa bwino ukubomfya inshita ya nomba.
UKWESHA
AMASHIWI YAKWATA UBUPILIBULO BWA FISAMA
Ifilekabilwa ukwishiba mukweshiwa: Ukubomfya amapinda.
Ukwesha
 Soobolola amapinda ukubiika mumabuumba yapeelwe
Uwakaana ukwela; akaana na ukooca, Ukwali insoke; takwafwile muntu, apali umunwe; epali
ibala, Ubunang’ani; tabulisha kasuma
Imilimo Ukusoka Ubunang’ani

Imibombele ileekabilwa mukwesha: Amapinda ayasoobololwa bwino mumabumba


UKWESHA
UKWALULA ULULIMI
Ifilekabilwa ukwishiba mukwesha: Bomfya imisango yaku pilibwilamo ululimi ukufuma
mu Cisungu ukutwala mu Cibemba na ukubwekeshamo.
Ukwesha
 Alula imiseela ipeelwe ukutwala mu Cibemba
1. Katongo and Chansa are good children
2. They passed with flying colours.
3. They were selected at the same school.
4. Katongo reported to school earlier than Chansa.
5. But they were both accommodated in the same room.

Imibombele ileekabilwa mukwesha: Imiseela iyaalulwa bwino mu Cibemba.

UMUTWE : INSAMBU SHA BANTU


Ubulondoloshi:
Uyu umutwe wa isambililo ulelanda pa; Ukumfwa Naukulanda, Ukubelenga naukwasuka
ameepusho ayalekana lekana,Ukubelenga mukwikatisha , Ukulemba, Ukusobolola Icibemba
elyo nefikomo fifwaika ilyo kuli ukupilibula Icisungu ukutwala mu Cibemba.. MuKulanda
nokumfwa muli ukulanshanya pa nsambu sha baice nga Umutwe wesambililo. Ubukankala bwa
ilisambililo bwakumona ukuti abasambi babomfya amashiwi ukulingana nelyashi balelandapo.
Kabili abasambi bakasambilila ifyakwasuka ameepusho panuma yakubelenga elyo na
ukulanshanya pa mashiwi yantu basanga ayakosa ubupilibulo. Abasambi bakalabelenga
mukwikatisha ukwishiba ngacakuti balebelenga busaka busaka. Icipande , kabili cili
pakusambilisha abasambi ifyakusupawila ilyashi nangu umulandu uo bakafundisha baleshimika.
Mukusobolola Icibemba, abasambi bakalanshanya panshita shakale ishalekana lekana ngefyo
tushibomfya mu Cibemba.Nefikankala fikatumbukamo mu Cipande conse,
maano(amakompentenshi) yamukukutikisha, ukumfwikisha naukulanda, ukubomfya bwino
amashiwi, amaano yakwishiba na ukusobolola Icibemba bwino naukucibomfya ukulingana
namafunde
A: UKUMFWA NA UKULANDA
Umutwe: Ukulanshanya
Umutwe Unoono: Insambu Shabaice na Utubungwe Tutungilila Insambu
Ifilekabilwa ukwishiba: Ukubomfya amashiwi ayalingile pakulanshanya pa nsambu shabantu
Ifikomo fyakufunda:
 Ukukomaila pamashiwi yakubomfya ilyo kuli ukulanshanya pansambu shabantu.
Ifyakubomfya: Ulupapulo lwa caalo, lwa cisaka ca isonde, ifikope filelanga ukucushiwa
Imifundile: Lanshanyeni pa bulondoloshi bwa pa nsambu sha baice(Insambu isho abaice
bakwata) ukupitila mu mabuumba, ukupaashanya, ifisela, ukwipusha na ukwasuka…
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi ukulanshanya pa nsambu
Abasambi balanshanye pa nsambu shimbi isho baishiba ishabakuma nga basambi na utubungwe
tutungilila insambu.
Insambu shabaice:
 Insambu shapabuumi
 Insambu shamaisose
 Insambu sha kupeelwa amasambililo
 Insambu shakukwata ifyakulya
 Insambu shakukwata umwakulaala
 Insambu shakucingililwa
 Insambu shakwangala muncende ishacingililwa
 Ishakusungwa munshila iyalungama
 Ukukwata ishina na umutundu/umukowa
 Utubungwe ututungilila insambu shabaice:
 Ama NGO na ma Charitable Organisation,
 Utubungwe twa Cisaka ca United Nations utuli nga UNICEF, Kids Rights, Plan
International, Globe Fund for Children, Save the Chidren, Zambia Civic
Education umwaba Child’s Rights Club.
Imibombele ileenekelwa: Insambu ishalanshanishiwa shatantikwa bwino

B: UKUBELENGA
Umutwe 1: Amashiwi
Umutwe unoono: Ubupilibulo Bwa Amashiwi
Ifilekabilwa ukwishiba: Bomfya amashiwi ukulingana na fomu 1.
Ifikomo fyakufunda:
 Ukukomaila pabupilibulo bwa mashiwi.

Ifyakubomfya: Umulandu (ilyashi lili peesamba)


Imifundile: Mumabuumba, ukwipusha na ukwasuka, ukulondolola
 Ukubelenga (umusambi umo)
 Ukusalamo amashiwi bashumfwikishe
 Ukulanshanya pamashiwi yasalilwe
Kafundisha ebe abasambi babelenge umulandu uli peesamba.
Abasambi babelenge ilyashi peesamba
Imibombele ileenekelwa: umulandu uli peesamba uwabelengwa bwino.

IFYAKUCITA 1:
Kafundisha ebe abasambi balanshanye pa mashiwi yasalilwe
Abasambi balanshanshanye pa mashiwi yasalilwe
Imibombele ileenekelwa: amashiwi yasalilwe ayalondololwa bwino.

IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi bapeele ubupilibulo bwa mashiwi yali mu mulandu
Abasambi bapeele ubupilibulo bwamashiwi yali mu mulandu.
Imibombele ileenekelwa: Ubupilibulo bwamashiwi ubwapeelwa bwino
IFYAKUCITA 3
Kafundisha ebe abasambi babomfye amashiwi yasalilwe mu miseela.
Abasambi babomfye amashiwi yasalilwe mu miseela.
Imibombele ileenekelwa: amashiwi yasalilwe ayabomfiwa bwino mu miseela

Umutwe 2: Ukubelenga Na Ukumfwikisha


Umutwe Unoono: Ukubelenga Na Ukwasuka Ameepusho
Ifilekabilwa ukwishiba: Belenga na ukumfwikisha imilandu iyapuasana-pusana ukulingana na
fomu 1.
Ifikomo fyakufunda:
 Ukukomaila pamibelengele na ukumfwikisha amashiwi yalimo
Ifyakubomfya:
 Ilyashi lipeelwe pamuulu.
 Atemwa ilyashi lilelanda pansambu shabaice.
Imifundile:
 Umwana ukuibelengela umwine.
 Ukwasuka amepusho
 Muli cilakubelenga ilyashi mufwile mwaba ifyakucita ifyalekana lekana abasambi
ukwasuka ameepusho ayali nga:
 Amepusho ayalekabilwa ubwasuko bwakulemba ishiwi limo ifili nga incende/umuntu
nafimbipo
 Amepusho umuba kulembulula umusela ulelanda pafilefwaika nangu ukulemba ishiwi
ukufuma mulyashi iililepibula cimo cine neshiwi lipeelwe
 Amepusho yakulondolola insonselo/ amapinda/ amashiwi yamumulandu
 Amepusho yakulondolola umulandu walengele icintu ukucitika/ nefyo cacitike/ nefyo
cali pakupwisha
 Amepusho yakusala icilungeme nelyo ubufi
 Amepusho yakulanga itontonkanyo lyobe/ ukulanda umuseela mumashiwi yoobe
 Amepusho yakabila amasuko yakupalanya elyo nameepusho yambi.
 Amepusho umufwaika ukusupawila ilyasha
 Ameepusho umufwaika ukupeela umutwe wa lyashi.
IFYAKUCITA 1
 Belenga umulandu.
Ilyashi
Mumutwe wakwe alatontonkanya ati ukwishisha pamo na isukulu kuti fyalingana ubukulu
namaka.
Bushe aali nokusalapo cinshi? ‘Ukuupa takwililwa mwaka’, Kabili efyo apilibula.
Ninkwata insambu shakupingula pa bufyashi bwandi. Kabili pamuku umo wine mfwile
ukusambilila. Pantu amasambililo yalenga umuntu umwine ukuitwala pantanshi ifyo afwaya.
Kabili onse alikwata insambu yakukwata amantontonkanyo,nokukwata ing’anda.
Cilya apwa ukutontonkanya, aima aiminina umulungu-lungu elyo kabili atampa ukuyolola
nga umulume wambwa. Umuntu onse alikwata insambu ukulanda ifyo aletontonkanya,
ukufwaya na ukupeela ilyashi. Lelo kufwile kwaba ukucingililwa mulyashi lyonse ililepeelwa.
Bushe uyu cikashaana alyebako abafyashi bakwe pa itontontonkanyo lyakwe ilya kuupwa?
Selina nina cisuungu; bushe nganamushafye ukwabula ukumukobekela abena buko
bakancetekela? Nga Selina ena akatemwa? Bushe nkasanga apeelapi? Yaba nkasanga nayalya
mabele yakwe ayantutu yalikopoka. Bushe kwena nga namusanga ifyo nkesa muminina amate?
Iyoo, ici cena cancila mumaka. Lelo, kankaye kusukulu; fisanga abaume, tafisanga banakashi
iyoo. Isukulu lisuma pantu ifyo nkanoonka mwisukulu fyakuti fikangwamine fikawamine na
Selina wine nga tuli bena kuupana.
Cikulufye nelyo cikabe shani, nelyo umuntu akasanguke umushili,umushili nao ukasanguke
umuulu, abantu nabo bakasanguke nama,inama nasho abantu,ine icikongwani candi kuumuupa.
Lelo icikankaala cakuti nshifwile ukulafulunganya amasambililo yandi.
Imibombele ileenekelwa: ukubelenga ilyashi mukufikapo
IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi ukwasuka ameepusho ukufuma mu mulandu babelengele.
Abasambi baasuke ameepusho yonse.
 Asuka amepusho yalekana-lekana
1. Ukulingana na kalemba , cinshi cakwatishapo amaka pakwishisha na isukulu?
a) Isukulu b)ukwishisha c) fyonse fibli d) ukwikala pang’anda
2. Lumbula ishina lyakwa cikashana aalefwaya ukuupa?
a) Lungu-lungu b) Selina c) Cikashana d) Kalemba
3. Peela icilangililo iflangililo fibili ifyansambu kalemba alumbwile.
4. Ukulingana na umulandu ubelengele, londolola umulolele aya amashiwi:
a) Ukwishisha …………………..
b) Ukukopoka …………………...
c) Umulungu-lungu
5. Peela umutwe kwilyashi ubelengele.
Imibombele ileenekelwa: Amepusho ayaasukwa bwino
IFYAKUCITA 3
Kafundisha ebe abasambi ukusupula umulandu babelengele
Abasambi basupawile umulandu babebelengele.
Imibombele ileenekelwa: Umulandu uwasupaulwa bwino
IFYAKUCITA 4
Kafundisha ebe abasambi basupawile umulandu babelengele ukubomfya amashiwi yabo.
Abasambi basupawile umulandu ukubomfya amashiwi yabo.

Imibombele ileenekelwa: Amashiwi yamusambi ayaabomfeshiwa bwino.


Umutwe 3: Ukubelenga Mukwikatisha
Umutwe Unoono: Ukubelenga Ukwabula Ukutamantama
Ifilekabilwa Ukwishiba: Belenga imilandu iyalekana-lekana ukwabula ukutamantika iyakulinga
fomu 1.
Ifikomo fyakufundapo:
 Imibelengele isuma
Ifyakubomfya: Ifitabo ifyapusana-pusana
Imifundile: Ukubelenga mukwikatisha (ukwabula ukupusa/ukutamantama, ukubelenga inshita
iyalinga na icinso icilungatene na ifilebelengwa)
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi ukubelenga ilyashi/umulandu mukwikatisha ukwabula ukutamantama
Abasambi babelenge umulandu mukwikatisha ukwabula ukutamantama.
Imibombele ileenekelwa: Umulandu uwabelengwa mukwikatisha kabili ukwabula ukwabula
ukutamantama

C: UKULEMBA
Umutwe: Ukusupawila Ilyashi
Umutwe Unoono: Ukusupawila Ifileelandwa
Ifilekabilwa ukwishiba: Ukulemba ifileelandwa
Ifikomo fyakufundapo:
 Ukukomaila pafilingile ukukonkwa pakulemba ifilelandwa
Ifyakubomfya: umulandu, amashiwi ayakopwa (recorded), amashiwi mufilimba, amashiwi
yalefuma kuli kafundisha ilyo aleesambilisha
Imifundile:
 Abasambi balefwaikwa ukulanshanya pali ifi:
 Ukulemba ukufumine (intulo) ya ilyashi
 Ukubika ifilelandwa mu mashiwi yabo.
 Ukulembafye ifikomo ifikankala ifilelandwa mulyashi nangu umulandu.
 Ukusupawila ifikomo ifikankala ukubomfya imitwe (kuti yaba mu meepusho)
 ukusha amashiwi ayashili yakankala ayashile cinja ubupilibulo mufyo mulelemba
 ukulakutikisha bwino
 ukukana lemba cila ishiwi
 ukupituluka mufyo ulembele
 ukulemba imisela iipi.
 Ukupituluka mufilembelwe.
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abaana balanshanye pafikomo n ubutantiko bwakusupwilamo ilyashi lilelandwa.
Abasambi balanshanye ifikomo na ubutantiko bwakusupula ilyashi lilelandwa.
Imibombele ileenekelwa: Ifikomo na ubutantiko bwakusupula ilyashi ililelandwa
fyalanshanishiwa bwino.
IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi ukubelenga umulandu uli peesamba elyo basupawile ukubulamo
ifikomo ifikankala.
Abasambi babelenge umulanadu uli peesamba elyo basupawile ukubulamo ifikomo ifikankaala.
ilyashi
Icikomo cimo icansambu Shabantu calanda ukuti onse umuntu alikwata insambu yakwikala
bwino nalupwa iwakwe mu buumi ukubikapofye nefyakulya ing’anda nokulaya ku cipatala
atemwa kusukulu.
Ukulundapo onse alikwata insambu ukulanda ifyo aletontonkanya neyi nsambu ilundapo neya
kukwata amatontonkanyo ukwabula ukuleshiwa. Iyi nsambu yalundapo ukukwata nangu
ukwalula ukwakupepa nefisumino amapepo nangu ifi sumino kuti yacefiwafye ukulingana
namafunde yalinga ukucingilila umutende, ubumi bwa muntu, mibelo nangu insambu abantu
bambi bakwata .
Mu milandu yabana banoono,pakupingula kufwile ukulolesha pa myaka bakwete no busuma
bwingabapo pakuba fwilisha ukuleka imisango ibi.
Umuntu onse nga asangwa na umulandu wakukakwa kuti atwala uyu mulandu ku cilye bwangu
bwangu pakutila cinyapitulukamo ukulingana nefunde. Onse alilinga mu mulinganya wine wine
ukumulubulwisha ukwabula ulufyengo palwalala nabashi alye baashilemenena lubali lumo.
 Tantika ishi nsambu ngeefi:
 Insambu yakukwata Ing’anda.
 ……………………………….
 ………………………………..
Imibombele ileenekelwa: Insambu ishatantikwa bwino.
D: UKUSOOBOLOLA ICIBEMBA
Umutwe 1: Inshita
Umutwe Unoono: Inshita Yakale Kale
Ifilekabilwa ukwishiba: Bomfya inshita yakale iyapusana-pusana.
Ifikomo fyakufunda:
 Ukukomaila pafyo inshita shakale ishalekana-lekana shipangwa na ifyo
twingashibomfya.
Ifyakubomfya: Ifitabo ifilanda panshita ishalekana-lekana
Imifundile: ukulanshanya mumabuumba, ukulondolola
Ifilangililo:
 Nali –is-a( kale)
 Na-aci-is-a (kaleko)
 Na ishi-le mailo ubushiku (kale)
 Aali-isul-a iciibi(kale saana)
 Mwansa aali-isul-ile iciibi (kale saana)
 Mulenga aaci-sul-a iciibi (kaleko)
 Mulenga aali-isul-a iciibi (kale saana)
 Mulenga aali-isul-ile iciibi (kaleko)
Kafundisha alondolole inundwa ishili mufilembi ifyafiita ishilelanga inshita yakale ngeefi:
-li- na -a ninundwa shilelanga inshita yakale.
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi balondolole imibomfeshe yanshita yakale iyapusana-pusana.
Abasambi balondolole imibomfeshe yanshita yakale iyapusana-pusana.
Ifileenekelwa ukubomba: Ubupilibulo na imibomfeshe yanshita yakale iyalondololwa bwino.
IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi balange inundwa mu miseela iipelwe.
Abasambi balange inundwa sha nshita mu miseela ipeelwe ngeefi:
a) Twalesambilila (-le-a)
b) Baciya ………………………………
c) Aalwele……………………………
d) Nshalesendama………………………….
e) Aalilile………………………………………..
f) Balyakene……………………………………
1. Pwishishisha iyi miseela
a) Mwansa acisenda amataba
b) Baalundile umutengo wa mataba mu 2024
Imibombele ileenekelwa: Inundwa ishilelanga inshita yakale ishalembwa bwino.
IFYAKUCITA 3
Abasambi bapange imiseela munshita shakale ishalekane-lekana.
Abasambi bapaange imiseela munshita yakale iyalekana-lekana.
Imibombele ileenekelwa: Imiseela yamunshita yakale iyapangwa bwino.

Umutwe 2: Amashiwi Ayakwata Ubupilibulo ubwafisama.


Umutwe Unoono: Insoselo
Ifilekabilwa Ukwishiba: Bomfya insoselo
Ifikomo fyakufunda:
 Ubupilibulo bwa nsoselo
 Imibomfeshe yansoselo munshita ishapusana-pusana
Ifyakubomfya: Ifitabo ifili nga Icibemba na amaano yaciko
Imifundile: Ukulanshanya mumabuumba na ukulondolola
Ubulondoloshi
Insoselo shaba apengi. Kwaba ishilanda mukutasha nangu ukwafwa umuntu uwalanga
ukumwafwa.Insosele ishili nga; Uwakwensha ubushiku bamutasha ilyo bwaca. Emukuti umuntu
uwakwafwa naiwe ufwile ukumutasha.
Shimbi shilanda pakubombesha ngefi; Ubunang’ani tabulisha fisuma. Elyo shimbi nipa
kubombela pamo ngefi: Umucinshi wanseba kwimina pamo.

IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi balanshanye pabupilibulo bwa nsoselo na ifyo shibomba
Abasambi balanshanye pabupilibulo bwansoselo na ifyo shibomba.
Imibombele ileenekelwa: Ubupilibulo bwa nsoselo ubwalungama.
IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi ukubika insoselo mu mabumba ukulingana na ifyo yabomba.
Abasambi babike insoselo mu mabuumba ukulingana na ifyo yabomfiwa.
Imibombele ileenekelwa: Amabumba yansoselo yabiikwa bwino ukulingana na ifyo
yabomfiwa.

E. UKWALULA ULULIMI
Umutwe: Ukwalula Ululimi.
Umutwe Unoono: Ifikomo Fyakwalwilamo Ululimi
Ifilekabilwa ukwishiba: Bomfya ifikomo ifyapusana-pusana ifyakwalula ululimi ukufuma mu
Cisungu ukutwala mu Cibemba na ukubwekeshamo.
Ifikomo fyakufunda:
 Ukukomaila pafikomo ifyapusana-pusana ifibomfiwa pakwalula ululimi.
Ifyakubomfya: ifitabo
Imifundile: Ukulanshanya mumabumba, ukulondolola
 Pituluka mufikomo fyapa mipilibwile ukufumya mu lulimi lumo ukutwala mumbi ifili
nga:
- Ukukana yalula imiseela ukukonka ishiwi ne shiwi ukwabula ukukonka ifyo umusela
ulelandapo
- Amashiwi yalooni(ayakucita bolo) ayali nga; bathroom-bafwa, Catholic- katolika,
Goliath- kolyati..
 Aya mashiwi yamo yafuma ku Latini, Icibemba ca mu tauni, Iciswahili .
-Ukubomfya amashiwi ayalinga ukulingana nebumba/abantu abakabelenga ilyashi
uleyalula
- Taufwille ukucinja ubupilibulo bwa miseela/umulandu
- Taufwile ukulabomfya amashiwi yashasuminishiwa ayasangwa mu misebo(ama slang,
imilangwe, amashiwi yabomfiwa necitungu cimo icabantu
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi balembe amashiwi yalooni.
Abasambi balembe amashiwi yalooni ngeefi
Beeti ukufuma kuli bed
Umuseela: Naciilala pali beeti
Peela amashiwi yambi ngefyo bakulangile peesamba.
 Alula iyi miseela utwale mu Cibemba (Mona ukuti taufwile ukwalula imisela ukukonka
ishiwi ne shiwi ukwabula ukukonka ifyo umusela ulelandapo
a) Right to be heard
b) The right to life
c) Protection from harm
d) Right to development
e) Welfare rights
f) Right to education
g) Right against exploitation
h) Right to freedom of religion.
Imibombele ileenekelwa: Ifikomo ifyalekana-lekana ifikonkwa mukwalula ululimi fyankonkwa
mukwalu ifipeelwe.
UKWESHA:

Ukubelenga na ukumfwikisha

Ifilekabilwa ukwishiba mukweshiwa: Ukubelenga umulandu (ilyashi) ukulingana na fomu 1.


Ifyakukoonka

Kafundisha nakakulwa ukubomfya ilyashi ilili lyonse.

Muli cilakubelenga ilyashi mufwile mwaba ifyakucita ifyalekana lekana abasambi ukwasuka
ameepusho ayali nga:
 Ameepusho ayalekabilwa ubwasuko bwakulemba ishiwi limo ifili nga incende/umuntu
nafimbipo
 Ameepusho umuba kulembulula umusela ulelanda pafilefwaika nangu ukulemba ishiwi
ukufuma mulyashi iililepibula cimo cine neshiwi lipeelwe
 Ameepusho yakulondolola insonselo/ amapinda/ amashiwi yamumulandu
 Ameepusho yakulondolola umulandu walengele icintu ukucitika/ nefyo cacitike/ nefyo
cali pakupwisha
 Ameepusho yakusala icilungeme nelyo ubufi
 Ameepusho yakulanga itontonkanyo lyakwe/ ukulanda umuseela mumashiwi yoobe
 Ameepusho yakabila amasuko yakupalanya elyo nameepusho yambi.
 Ameepusho umufwaika ukusupawila ilyashi
 Ameepusho umufwaika ukupeela umutwe wa lyashi.

Imibombele ilekabilwa mukwesha: Amasuko ayaasukwa bwino ukulingana na ameepusho

UKULEMBA
Ifilekabilwa ukwishiba mukwesha: Ukulemba ifileelandwa.
Ukwesha
 Kafundisha abelenge ilyashi asalile umuli ifikomo fyakuti abasambi bafumye.
Imibombele ilekabilwa mukwesha: Ifikomo ifikankaala ifisalilwe mu mulandu.
UKUSOOBOLOLA ICIBEMBA
Ifilekabilwa ukwishiba mukwesha: Bomfya inshita yakale iyapusana-pusana.
Ukwesha 1
2. Kopolola na ukushila apali inundwa shilelanda panshita ya kale.
f) Buupe aaleshipula.
g) Chuushi acishitisha inyanje.
h) Bushe bayaama baliishile uyu mweshi wafumako?
i) Bamaayo bacitwa imbalala.
j) Mulenga aaliliile ubwali bwakaba.
Ukwesha 2
 Leemba imiseela iasano iya munshita ya kaleko.
 Leemba imiseela isano iya munshita ya kale saana.
 Leemba imiseela isano iya munshita ya kale twalilila.
Imibombele ileekabilwa mukwesha: Imiseela iya lembwa bwino ukubomfya inshita ya kale.
UKWESHA
UKWALULA ULULIMI
Ifilekabilwa ukwishiba mukwesha: Bomfya imisango yaku pilibwilamo ululimi ukufuma
mu Cisungu ukutwala mu Cibemba na ukubwekeshamo.
Ukwesha
 Alula imiseela ipeelwe ukutwala mu Cibemba
6. Mapalo lives in a remote place.
7. Her parents died long time ago.
8. She misses them so mush.
9. Chipeko and Katongo are older than Mapalo.
10. It’s a happy family.

Imibombele ileekabilwa mukwesha: Imiseela iya alulwa bwino mu Cibemba.

UMUTWE WA ISAMBLILO: INTAMBI

Ubulondoloshi
Muli uyu mutwe wa isambililo, muli ifipandwa fyamasambililo ifili nga: Ukumfwa Na ukulanda,
Ukubelenga na ukwasuka ameepusho ayalekana-lekana, Ukubelenga mukwikatisha, Ukulemba,
Ukusobolola Icibemba elyo na ifikomo fifwaika ilyo kuli ukupilibula Icisungu ukutwala mu
Cibemba. Mu Kulanda na ukumfwa muli ukulanshanya pa ntambi nga umutwe wa isambililo.
Ubukankala bwa ili sambililo bwakumona ukuti abasambi babomfya amashiwi ukulingana na
ilyashi baleelandapo. Kabili abasambi bakasambilila ifyakwasuka ameepusho panuma
yakubelenga elyo na ukulanshanya pa mashiwi yantu basanga ayakosa ubupilibulo. Abasambi
bakalaabelenga mukwikatisha ukwishiba nga cakuti baleebelenga busaka-busaka. Uyu mutwe
wiminine pakusambilisha abasambi ifyakusupawila ilyashi nangu umulandu uo bakafundisha
baleeshimika. Mukusobolola Icibemba, abasambi bakalanshanya pamatoni ayalekana-lekana nga
ifyo yabomfiwa mu Cibemba. Ifikankala fikatumbukamo mu mutwe onse, maano
yamukukutikisha, ukumfwikisha na ukulanda, ukubomfya bwino amashiwi, amaano yakwishiba
na ukusobolola Icibemba bwino na ukucibomfya ukulingana namafunde elyo na ukwalula
ilyashi.

A. UKUMFWA NA UKULANDA

Umutwe: Intambi

Umutwe Unoono: Intambi Shacikaya na Ifibelelo

Ifileekabilwa Ukwishiba: Ukubomfya amashiwi ayalingile pakulanshanya pa ntambi shacikaya.

Ifyakubomfya: Ifitabo ifilelenda pa intambi shacikaya na ifikope ifileelanda pantambi


ishalekana-lekana.

Ifikomo fyakufunda:

Intambi shacikaya shikankaala pantu

 shilangisha imikalile ya bantu (pali ino nshita na ifyo baikeele kale),


 shilangisha ifibelelo fyabo,
 shilampanya abantu
 shilasambilisha abaana imilimo na ubwishibilo bwa kupanga ifintu pansaka na
pacibwanse
IMIFUNDILE: Ukulanshanya pa bulondoloshi bwa pa intambi shacikaya ukupitila mu
mabuumba, ukupaashanya, ifisela, ukwipusha na ukwasuka.

IFYAKUCITA

Kafundisha ebe abasambi balanshanye

 pantambi shimbi isho baishiba


 pabubi na ubusuma bwantambi

Abasambi balanshanye

 pantambi shimbi isho baishiba.


 pabubi na ubusuma bwa intambi.

Imibombele iileenekelwa: Ubusuma na ububi bwa intambi fyalanshanishiwa bwino.

B. UKUBELENGA

Umutwe 1: Amashiwi

Umutwe Unoono: Ubupilibulo bwa amashiwi

Ifileekabilwa Ukwishiba: Ukubomfya amashiwi ukulingana na foomu 1.

Ifikomo fyakufunda:

 Ubupilibulo bwamashiwi

Ifyakubomfya: Ifitabo ifileelanda pa intambi, ifikope ifilelangisha intambi shimo-shimo.

Abasambi babelenge ilyashi peesamba

Ilyashi
Kafundisha Chileshe aceeleele kumilimo yakwe iya bukafundisha pamo nga ifyo alecita inshinku
pee. Bushiku bumo akumenye abasambi abengi abo abaleeya kusukulu line ilyo. Aba abasambi
baleenda mumabumba mabumba bambi nabo baleebafye umo umo. Ilyo acili aleenda, akumenye
abasambi baleenda pakati ka musebo. Ico ena aaleendesha neeco akamusebo kaalifye akanoono
aaleenekela aba basambi ukumufumina munshila pakuti engapita. Leelo aba basambi
bakonkenyepo ukwenda ninshi uku balepuma na ilyashi. Ici casungwishe kafundishakabili na
ukumusakamika icipesha amano ukumona uko intambi shileonaika.

Ilyo inshita yakufunda yafikile uyu kafundisha atendeka ukufunda abana pamibele isuma.
Ico ifyacitike fyaile-nkuma na ifyo apekenye ukufunda, kafundisha Chileshe elyo atampako
ukubeba ati, “Imwe mwe bana, ifwe ilyo twaleesambilila twaleba abamucinshi. Tatwali nga
imwe mwebabula amafunde. Lyonse ilyo wakumanya umukalamba munshila, ulingile
wamufumina munshila elyo wamuposha. Nakucilisha nga nikafundisha wapusukulu apo
usambilila, lyena cacilanapo pantu ulingile na ukumupoka na icipe ico akwete mpaka
wayamufishisha uko aleya.”

Kabili akonkenyepo na ukukomaila pa mucinshi ukutila, “Kwena ifwe ilyo twaleekula


twaleebela fyonse ifyo baaleetweba ukwabula ifikansa. Ngabakwita, ulingile ukwasuka ukuti,
‘mukwai’. Ngabakutuma ukuleeta fimo ulingile ukufukama, leelo mwebaana bandakai tamuficita
nakalya iyo.”
Panuma yakumfwa aya amashiwi elyo umusambi umo aiipwishe kafundisha ico imbeela
shisuma shaile shilelobela.
Kafundisha pakwasuka atile, “Iyoo mune limbi ifwe bene fwe bakalamba nifwe tuli na icilubo
cakukana mufunda ifyo mulingile ukucita. Leelo ico amasambililo yabelako, kumfwa na
ukukonka ifyo mwasambilila. Nakucilisha, mufwile ukushininkisha ukuti, ifileesambililwa
fyakonkwa.
Kafundisha nomba ashimikile abasambi ifyali fyamucitikiile munshila. Pakushimika ninshi
aleebikamo na imipuulwe pakwesha ukulondolola bwino ifyo caciba.

IMIFUNDILE

 Abasambi babelenga umo umo


 Abasambi basalamo amashiwi bashumfwikishe
 Lanshanyeni pamashiwi yasalilwe

IFYAKUCITA 1

Kafundisha ebe abasambi balanshanye pamashiwi yasalilwe.


Abasambi balanshanye pa mashiwi yasalilwe.

Imibombele ileenekelwa: Ubupilibulo bwamashiwi yasalilwe ubwapeelwa bwino.

IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi babomfye amashiwi yasalilwe mukupanga imiseela.
Abasambi babomfye amashiwi yasalilwe mukupanga imiseela.

Imibombele ileenekelwa: Amashiwi yasalilwe ayabomfiwa bwino mu miseela.

Umutwe 2: UKUBELENGA NA UKUMFWIKISHA

Umutwe Unoono: Ukubelenga na ukwasuka ameepusho

Ifilekabilwa Ukwishiba: Ukubelenga ilyashi (umulandu) ukulingana na Foomu 1.

Ifikomo fyakufunda:

 Imibelengele isuma na imyasukile yameepusho

Ifyakubomfya:

 Ilyashi lipeelwe pamuulu (Intambi), ifikope ifileelanga intambi elyo na ifitabo fimbi
ifilanda pa intambi.

IMIFUNDILE:

 Umwana ukuibelengela umwine.


 Ukwasuka ameepusho
 Muli cilakubelenga ilyashi mufwile mwaba ifyakucita ifyalekana-lekana. Abasambi
ukwasuka ameepusho aya misango-misango ayali nga:
 Ameepusho ayaleekabilwa ubwasuko bwakulemba ishiwi limo ifili nga
incende/umuntu nafimbipo
 Ameepusho umuba kulembulula umusela ulelanda pafilefwaika nangu ukulemba
ishiwi ukufuma mulyashi iililepibula cimo cine neshiwi lipeelwe
 Ameepusho yakulondolola insonselo/ amapinda/ amashiwi yamumulandu
 Ameepusho yakulondolola umulandu walengele icintu ukucitika/ nefyo cacitike/
nefyo cali pakupwisha
 Ameepusho yakusala icilungeme nelyo ubufi
 Ameepusho yakulanga itontonkanyo lyobe/ ukulanda umuseela mumashiwi yoobe
 Ameepusho yakabila amasuko yakupalanya elyo nameepusho yambi.
 Ameepusho umufwaika ukusupawila ilyasha
 Ameepusho umufwaika ukupeela umutwe wa lyashi.

IFYAKUCITA 1

Kafundisha ebe abasambi ukubelenga ilyashi lili pamuulu na malyashi yambi.

Babelenge ilyashi pamuulu nangu imilandu imbi iileelanda pa ntambi.

Imibombele ileenekelwa: Amalyashi yabelengwa bwino

IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi ukwasuka ameepusho yapeelwe peesamba.
Baasuke ameepusho yapeelwe peesamba.
1. Ukulingana na ifyo usomene fintunshi fibili ifyo umwaice alingile ukucita ilyo akumanya
umukalamba?
2. Londolola ififwile ukucita umusambi ilyo balendela pamo nakafundisha.
3. Ukulingana naifyo usomene mumulandu ‘ukuya-nkuma emukuti’?
4. Lisambililonshi iili muli uyo mulandu?

Imibombele ileenekelwa: Ameepusho ayaasukwa bwino.

IFYAKUCITA 3
Kafundisha ebe abasambi beepifye umulandu ukupitila mukutantika ifyaleecitwa kale pakulanga
umucinshi.
Abasambi beepifye umulandu ukupitila mukutantika ifyaleecitwa kale pakulanga umucinshi.
Imibombele ileenekelwa: Imilandu ipeelwe iyasupawilwa bwino.

IFYAKUCITA 4
Kafundisha ebe abasambi balembe imilandu babelengele mumashiwi yabo.

Abasambi balembe imilandu babelengele mu mashiwi yabo.

Imibombele ileenekelwa: Umulandu babelengele uwalembwa bwino-bwino mumashiwi yabo.

IFYAKUCITA 5

Mumabumba yabo, abasambi balanshanye ubupilibulo bwa aya mashiwi ukulingana na ifyo
bayabomfeshe mumulandu.

Imibombele ileenekelwa: Ubupilibulo bwamashiwi ayalanshanishiwa bwino.

Umutwe 2: Ukubelenga Ifitabo Fyapusanya pusana


Umutwe unono: Ukubelenga
Ifileekabilwa Ukwishiba: Ukubelenga amalyashi ayalekana-lekana ukulingana na foomu 1.
Ifikomo fyakufundapo:
 Imibelengele isuma mu fitabo ifyapusana-pusana
Ifyakubomfya: Ifitabo ifyalekana-lekana, inyunshi nafibipo.
Imifundile: Ukupeela abasambi ifitabo ifyakubelengamo ifyapusana-suna.

IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi babelenge imilandu mufitabo ifyalekana-lekana
Abasambi babelenge imilandu iili mufitabo ifyalekana-lekana.
Imibombele ileeenekelwa: Amalyashi ayalekana-lekana ayabelengwa bwino.

IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi basupawile imilandu babelengele mukulandafye.
Basupawile imilandu babelengele mukulandafye.
Imibombele ileenekelwa: Amalyashi ayabelengwa ayasupawilwa bwino mukulandafye.

C. UKULEMBA
Umutwe: Ukupanga Ilyashi

Umutwe Unoono: Ukulemba Inkalata Kufibusa

Ifileekabilwa Ukwishiba: Ukulemba Inkalata Kufibusa

Ifikomo fyakufunda:

 Ifikomo fyakukonka pakulemba iinkalata.

Ifyakubomfya: Caati Uulelanga Inkalata Kufibusa

Imifundile:

 Abasambi balefwaikwa ukulanshanya pali ifi:


 Akeyala kamo uko inkalata afumine
 Inshiku
 Uko inkalata ileya
 Imitende/ukuposha
 Umulandu mukushika
 Ukusondwelela
 Ishina lyaulembele kalata

IFYAKUCITA 1

Kafundisha ebe abasambi ukulanshanya pafyo inkalata yakufibusa ilembwa na ifisangwa mukati.

Abasambi balanshanye pafyo inkalata yakufibusa ilembwa na ifisangwa mukati.

Imibombele ileenekelwa: Ifisangwa muli kalata yakufibusa fyalandwapo bwino.

IFYAKUCITA 2

Kafundisha ebe abasambi balembe inkalata kufibusa.

Abasambi balembe inkalata kufibusa.

Imibombele ileenekelwa: Kalata kufibusa iyalembwa bwino.


D. UKUSOOBOLOLA ICIBEMBA

Umutwe Unoono: Amatoni

Ifileekabilwa Ukwishiba: Ukubiika amatoni mu miseela.

Ifikomo fyakufunda:

 Ifyakubomfya amatoni ayalekana-lekana mu miseela.

Ifyakubomfya: Caati uukwete amatoni ayalekana-lekana.

Imifundile:

 Ukulanda pamibomfeshe yafilembo ifikalamba.


 Itoni lyakutuusha (,)
 Itoni lyakulanga ukupunda nangula ukupapa na ukutiina (!)
 Itoni ilibikwa pakupwa kwa museela (.)
 Itoni lya kwipusha (?)

Ubulondoloshi

Amatoni yaaba ayalekana-lekana, kabili yabomfiwa ukulingana na imilimo yayako.

Lyonse ilyo tuletendeka umuseela uupya, twaba na ukwamba na icilembo icikalamba na ilyo
lyonse tuleemba amashina yabantu na ifintu. Ilyo lyonse tuleetantika ifintu mu miseela, twalinga
ukufipatulula ukubomfya itoni lyakutuusha. Itoni lya fulu sitopu (.) libomba pa mpela yamuseela
ukulanga ukuti umuseela nomba wapwa.

Itoni lyakupunda libomba mukulanga, ukupunda, ukutina pamofye na ukupapa.

Pakulanga ukwipusha, tulingile ukubomfya itoni lyakwipusha (?)

Ukulondolola ifyo amatoni yabomba mukushika.

IFYAKUCITA 1

Kafundisha ebe abasambi balembulule na ukubiika amatoni mumiseela bakupeele bwino-bwino.

Abasambi balembulule na ukubiiika amatoni mu miseela bakupeele bwino-bwino.


1. mwaba mutale na chisanga balibwelelamo

2. leeteni ifitabo kuno

3. bushe tukapoka lilali indalama

4. nafwa maayo ee

Imibombele ileenekelwa: Amatoni ayabomfiwa bwino mu miseela

Umutwe 2: Amashiwi Yakwata Ubupilibulo Ubwafisama


Umutwe Unoono: Amapinda
Ifileekabilwa Ukwishiba: Ukubomfya Amapinda
Ifikomo fyakufunda:
 Inshita yakubomfeshapo amapinda ayalekana-lekana
Ifyakubomfya: Ifitabo ifyalekana-lekana pamo nga: Icibemba na Amaano Yaciko, Ubulungu
Tabupita Pakafundo Nafimbipo.

IMIFUNDILE:
 Ukulondolwela abaana ubupusano bwaba pabupilibulo bwa pamulu na ubupilibulo
bwashika.
 Ifyo ipinda lileembwa.
 Inshita ipinda libomfiwa.

Ubulondoloshi

Ipinda lyakwata imbali shibili. Ulubali lwakubalilapo na ulwakulekelesha. Ulubali


lwakulekelesha lwasuka ulubali lwakubalilapo. Pamo nga ifi: umwana ashumfwa, amenene
umwefu kwikoshi.

IFYAKUCITA 1

Kafundisha ebe abasambi bafwaye amapinda ayayene na imiseela ipeelwe peesamba.


Abasambi bafwaye ipinda iliyene na umuseela babapeele nga ifi:
Icilangililo: Mwebana mwilatemwa ukwenda ubushiku pantu ubushiku bwaba na imisango
yabuko.
Ubwasuko: Ubushiku tabwenda mpanda ale nomba sala ipinda ilendela pamo na cila musela u
peelwe.

1. Ala bane muleeisansha mumilimo yacintu-bwingi pantu lyena kuti yabombwa bwangu kabili
bwino.
2. Muleekeni umwine aisalile isukulu lyakuti akasambilileko ilimusekeshe.
3. Awe apo wambilile ukubomba paleepa ngawacitala watushako.
4. Nangu bayama bafulilwe pakubatandalila ifwe tatuleekokola nakukokola.
5. Mulenga wena aleemona kwati ico tuleemwafwilako nico tuleefwaya indalama.
AMAPINDA
1. Uwamabele talangwanshila.
2. Icipela inkula cilatusha.
3. Akoni kekala umuti katemenwe.
4. Cinci wababili tekuba cinci uliweka.
5. Umweni kuulu kwampombo takulinda palwino.

Imibombele ileenekelwa: Amapinda ayabomfeshiwa bwino ukulingana na imisango ipeelwe.

IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi ukufwaya amapinda ayaleesuntinkana bwino na imiseela ili peesamba.
Abasambi bafwaye ipinda iileesuntinkana bwino na iimiseela ili peesamba.
1. Mulenga nga uleecita ubunag’ani tawalye.
2. Mwansa uleewamya apo wikala.
3. Chisala ala, wilatemwa ukucena na abakashana.

AMAPINDA
1. Cikwi tapalamana na mulilo.
2. Ubunang’ani tabulisha kasuma.
3. Akacila kambushi, kasengula apo keekeele.
Imibombele ileenekelwa: Imisango iyasuntinkana bwino na amapinda.

E. UKWALULA UMULANDU
Umutwe: Ukwalula Umulandu
Umutwe Unoono: Ifyakukonka pakwalula umulandu
Ifikomo fyakufunda:
 Ifikomo fikonkwa pakwalula umulandu/ilyashi
Ifileekabilwa Ukwishiba: Ukukonka ififwaikwa pakalula umulandu ukufuma mucibemba elyo
na ukutwala mucisungu.

Ifyakukonka
Ilyo tuleepilibula umulandu ukufumya mucingeleshi ukutwala mucibemba nangu ukufumya mu
cibemba ukutwala mucingeleshi, tulabomfya inshila ishapusanapusana pakuti ufume ukulingana
na ifyo ulingile waba. Ii misango yaba iingi, leelo twalalandafye pamisango itatu (3).

a. Ukupilibula ishiwi na ishiwi ilya umulandu (Literal translation)

Umu emo tupilibula umulandu ukulingana na ifyo amashiwi yali mu museela ukwabula
ukucinja nelyo fimo.
Icilangililo: “I have a headache” –
Ubwasuko: “Ninkwata umutwe ulekalipa”

b. Ukupyanikisha ishiwi ilyo mushakwata mu ncende wikala (cultural substitution).

Ifintu fimo fimo ificitika ku caalo cimbi, tafingacitika mu fyalo fyonse, ecalenga, ilyo
mwakumanya ishiwi lyamusango uyo mumulandu, kuti mwapyanikishapofye
nefipaleneko ificitika mu ncende mwaikala.
Icilangililo: “he went to a baseball game”
Ishiwi lya ‘baseball’ tatwakwata mu cibemba, kanshi twabikilapo icipaleneko kuli
‘baseball’.
Ubwasuko: “aciya mukutamba umupila”.
c. Ukubomfya amashiwi ayafuma mundimi shimbi (Borrowing)

Kwaliba amashiwi yafintu fimo ifyo tushakwata mu cibemba, ngacakuti twakumanya


ishiwi lyamusango uyu mumulandu, lyena tulabula ilyo line ishiwi na ukulilemba mu
citundu cesu.
Icilangililo: “I’m going to use my smartphone to check the time”.
Ubwasuko: “Nalabomfya simati foni pakwishiba ifyo inshita ili”.

IFYAKUCITA
Kafundisha ebe abasambi baalule imiseela ili peesamba mu Cibemba ukulingana na imisango
yakwalwilamo iyo asambilila.
Abasambi baalule iimisela ili pesamba mu Cibemba.
1. I love school because I meet a lot of friends there and they have computer games.
2. Our school is the best when it comes to academic performance due to availability of
computers.
3. Offenders are usually punished to dig rubbish pits using shovels.
4. Musenge has a stomach ache.

Kafundisha ebe abasambi baalule imiseela ili peesamba mu Cingeleshi.


Abasambi baalule imiseela ili peesamba mu Cingeleshi.

1. Naumfwile kwati yali empela yandi ilyo bansangile na kashishi ka corona


2. Napepele nga pali kapashi pakutifye ninga pusuka
3. Bashing`anga babombele apakalamba pakutifye benga mupususha .
4. Leelo icaleelelanga amasakamika ayakalamba nico naleemona uko bamo bale
lwalisha na ukufwa.
5. Ubushiku bwakufuma mu cipatala natemenwe nganshi.
Imibombele ileenekelwa: Imiseela iyaalulwa bwino ukufuma mu Cingeleshi ukutwala mu
Cibemba na ukufuma mu Cibemba ukutwala mu Cingeleshi.
UKUSUPULA KWA MUTWE
Pakumfwa na ukulanda twacilanshanya pantambi shacikaya na ifibeelelo elyo na pabusuma na
ububi bwantambi.
Pakubelenga twacibelenga imilandu iyalekana-lekana, ukulanshanya pamashiwi twacisanga
mumilandu nokupanga imiseela.
Pakusobolola Icibemba, twacisambilila ifyakubomfya bwino amatoni mu miseela.
Pakwalula umulandu, twacisambilila inshila shimo-shimo isho twingabomfya pakwalula
umulandu.

Ukwesha Abasambi
Ukwesha

Ukusoobolola Icibemba
Ifilekabilwa ukwishiba mukweshiwa: Bika amatoni ayalingile mumiseela ipeelwe.
Ukwesha 1
bwalya akalembela amashindano ku kitwe
bushe ku lusaka ekwikala bakateeka
lekeeni ukupanga icongo
Imibombele ileekabilwa mukwesha: Amatoni ayabomfiwa bwino mu miseela

Ukwesha 2
Amashiwi Yakwata Ubupilibulo bwa fisama
Ifileekabilwa ukwishiba mukweshiwa: Bomfya amapinda. bwino ukulingana na imisango
ipeelwe.
Ukwesha 1
Lemba amapinda waishiba ayakuma kuli ifi: umunwe, inda, ameenso, ukuulu, ing’anda na
mukolwe

Imibombele ileekabilwa mukwesha: Amapinda ayabomfeshiwa bwino ukulingana na imisango


ipeelwe.
UKWESHA
UKWALULA ULULIMI
Ifileekabilwa ukwishiba mukwesha: Bomfya imisango yaku pilibwilamo ululimi ukufuma
mu Cisungu ukutwala mu Cibemba na ukubwekeshamo.

Ukwesha 1

 Alula imiseela ipeelwe ukutwala mu Cibemba


Imibombele ileekabilwa mukwesha: Alula imiseela bwino Cibemba.

1. My mother is a teacher.
2. She teaches at Lubu Secondary School.
3. My school is the cleanest in the district.
4. It has beautiful infrastructure.
5. Their school is the envy of the whole province.

Imibombele ileekabilwa: Imiseela iyaalulwa bwino mu Cibemba

UMUTWE WA ISAMBILILO: AMAFISA-KANWA


Ififwile ukufundwapo mukati ka uyu mutwe.
Uyu mutwe na ukwata ifipandwa fya masambililo ifili nga : Ukumfwa na ukulanda, ukubelenga
na ukwasuka ameepusho ayalekana-lekana, Ukubelenga mukwikatisha , Ukulemba, Ukusobolola
Icibemba elyo nefikomo fifwaika ilyo kuli ukupilibula umulandu ukufumya mu cisungu
ukutwala mu Cibemba elyo na ukufumya mu cibemba ukutwaala mucisungu. Mukulanda na
ukumfwa muli ukulanshanya pa mafisakanwa, ifilenga amafisakanwa, ububi bwa amafisakanwa
elyo na ifyo twingacimfya amafisakanwa nga umutwe wa isambililo. Ubukankala bwa
ilisambililo bwakumona ukuti abasambi babomfya amashiwi ukulingana na ilyashi balelandapo.
Kabili abasambi bakasambilila ifyakwasuka ameepusho panuma yakubelenga elyo na
ukulanshanya pa mashiwi yantu basanga ayakosa ubupilibulo. Abasambi bakalabelenga
mukwikatisha ukwishiba ngacakuti balebelenga busaka-busaka. Uyu mutwe, kabili uli
pakusambilisha abasambi ifyakusupawila ilyashi nangu umulandu uo baleumfwa. Mukusobolola
Icibemba, abasambi bakalanshanya pamisango ibili iyamashina (nouns) na ifyo twinga ibomfya
mumiseela. Ifikankala fikatumbukamo muli uyu mutwe onse, maano yamukukutikisha,
ukumfwikisha na ukulanda, ukubomfya bwino amashiwi, amaano yakwishiba na ukusobolola
Icibemba bwino na ukucibomfya ukulingana na amafunde.

A. UKUMFWA NA UKULANDA
Umutwe: Ukulanshanya
Umutwe Unoono: Amafisa-kanwa
Ifilekabilwa Ukwishiba: Babomfye amashiwi ayalingile pakulanshanya pa mulandu
wamafisakanwa.
Ifikomo fyakufundapo:
 Ukulanshanya mu mabumba
 Ukulanda kucintu-bwingi pafyo balanyanya
Ifyakubomfya: Ba magazini umuli imilandu ilelanda pamafisa-kanwa, ulupapulo lwa caalo,
ifikope ifilelangilila amafisa-kanwa nafimbipo.
IMIFUNDILE: Ifileenekelwa ukulanshanyapo-
 Utubungwe twa buteeko ngatatuposele mukulwisha amafisa-kana.
 Ngacakutila amafunde tayakosele ayakupanika abalecita amafisakanwa.
 Ngacakuti intungulushishabuteeko tashiposeleko amaano yakulwisha amafisa-kanwa.
 Icipowe ngacakula mucaalo.
 Ifiputulwa fyabuteeko ifitangata abantu, ngatafilepokelela ubwafwilisho pakuti fibombe
mukufikapo. Ifyapala ulupiya.
 Ngacakuti amaka yabuteeko yafinininafye kubantu abanoono.
 Ngacakuti utubungwe tulandilako abantu, tatuibimbilemo mukulanda pamafisa-kanwa.
Ububi bwa mafisakanwa
 Abakankala balakonkanyapo ukuba abakankal, abalanda nabo balabelako abalanda.
 Inadalama shacintubwingi, tashibomba ukulinagna nefyo shaleenekelwa.
 Abantu tabakwata icicetekelo mubuteeko.
 Amafunde yacaalo tayacindikwa.
 Abamakwebo bakuleta icuma mucaalo, tabaleta.
 Imibomfeshe yafyuma fya caalo; ifyapala imikuba, fisendwa bubi-bubi ukwabula
ukulolesha kuntashi.
 Ubuyantanshi bwa caalo buleminina.
 Amafisakanwa yalalunduluka, pantu tapali abakulandako.
Ifyo twingapwisha amafisakanwa
 Ukukosha utubungwe twabuteko, ifyapala, ukuleka ababomba kufilye fyamilandu
ukulaimbombela ukwabula abakubasokonsha, ukukosha akabungwe kalwisha
amafisakanwa.
 Ukutungilila imibombele yabula amafisa-kanwa.
 Ukuleka abantu balekwata ilyashi pamibomfeshe yalupiya lwacintu-bwingi.
 Ukumona ukuti mumisalile yantungulushi, tamuli amafisa-kanwa.
 Ukukosha amafunde yakukanda abasangwa mumafisa-kanwa.
 Intungulushi shabuteeko shilingile ukuisanshamo mukulwisha amafisa-kanwa.
 Ukulasambilisha abekalacaalo pabubi bwa mafisa-kanwa.
 Ukulasanshamo abantu mukupanga amafunde.
 Ukuleka imilabasa ukulaibombela ukwabula ukulabasokonsha.

IFYAKUCITA: 1
Kafundisha ebe abasambi balanshanye mu mabumba yabo pafintu fimo ifileta amafisa-kanwa,
ububi mufuma mumafisa-kanwa elyo na ifyo twingacimfya mafisa kanwa.
Mumumabumba yabo, abasambi balanshanye pafintu fimo ifileta amafisakanwa mu caalo, ububi
bwamafisakanwa elyo na ifingacitwa pakupwisha amafisakanwa mu caalo.
*Kafundisha alesopa abasambi mumabumba yabo ilyo balelanshanya.
Imibombele ileenekelwa: Ifitumbwike mukulanshanya ifyatantikwa bwino.

IFYAKUCITA 2:
Kafundisha ebe abasambi bapele ifitumbwike mukulanshanya kwabo, cila ibumba basale
kalemba uwakuyaiminina kuntanshi.
Abasambi bapeele ifitumbwike mukulanshanya kwabo.
Imibombele ileenekelwa: Ifitumbwike mukulanshanya ifyapeelwa bwino.

B: UKUBELENGA
Umutwe 1: Amashiwi
Umutwe Unoono: Ubupilibulo Bwa Mashiwi.
Ifilekabilwa Ukwishiba: Ukubomfya amashiwi ukulingana na Fomu 1.
Ifikomo fyakufundilapo:
 Ukufwaya amashiwi mu mulandu ayashikwete ubupilibulo ubwishibikwe.
 Ifyakubomfya amashiwi
 Ifyakubomfya amashiwi yasalilwe mu miseela.
Ifyakubomfya: Ifitabo ifikwete amalyashi yapamafisakanwa na ifikope ifilelangisha imisango
yamafisakanwa.
Ilyashi
Mu caalo ca Zambia, amafisakanwa, mulandu umo uo abeena Zambia bashingwana nao
mumikalile yabo munshila ishingi. Umulandu umo uukakalamba uulenga amafisakanwa,
kubomba ifintu mu bufufuntungu maka-maka mufiputulwa fyabuteeko. Ababomba muma ofeshi
bamo-bamo ngacakuti tabalebasopa mu mibombele yabo, balabomfya icuma ca cintubwingi
pakuisekesha abeene beka. Ici cilacitika iligiline pantu inshila shakusopelamo imibombele
isuma, shalitompoka. Napali ici, ababomfi bamo-bamo abamubuteeko batiila “batola ikanga”,
balaisekesha abeene ukucila abantu balingile ukubombela.
Umulandu umbi uulenga amafisakanwa, cipowe. Abantu abeengi balacucutika pakusanga ifyo
bakabila, ici ecilenga ukuti babe ifinaka-bupalu mufyakubosha elyo na imisango imbi
iyamafisakanwa. Icilangililo, umubusu, kuti afwaya ukubosha ababomfi pakuti nalimo engile
incito nalimo nipakufwaya ukuti bamutangate bwangu. Ilyo abantu balekabila saana icintu, kuti
bafwaya na ukubosha pakutifye bacikwate, ifi fyonse filundululafye amafisakanwa mu caalo.
Amafisakanwa yalikwata ububi ubwingi ku buyantanshi bwa caalo. Ubwafya bumo ubwacilisha
ubwisa na amafisakanwa, kutwala icuuma ca caalo uko tacilingile ukuya. Pamo nga ifi; indalama
ishilingile ukukulila amasukulu, ifipatala, imisebo nafimbipo, cisangwa ukuti shalobelafye
mumatumba yabantu. Napali ici, imilimo yakubombela icintu-bwingi ilafubalila, na
icitumbukamo cakuti, abena-Zambia balafilwa ukwikala ubuumi ubusuma ubwafikapo. Na ici
cilenga, icaalo cesu ukufilwa ukubomba bwino mukuleta ubuyantashi.
Nakucilisha, amafisakanwa yalenga paba umupaka mu mikalile yabekala-caalo. Ilyo abantu
bamo abali mu maka babomfya ififulo fyabo mukuisekesha abeene na indupwa shabo, bamo
tabasendamo ulubali iyoo. Ici cileenga abakankalafye beeka ebo balesekelamo elyo icintu-
bwingi calacululukafye mumikalile. Umupaka pakati kabakankala na abalanda ulakulilako,
ecilenga abekala-caalo imitima yalakalipa na ukukanakwata ukucetekela ifiputulwa fya buteeko.
Mukulekelesha, amafisakanwa yapwisha icicetekelo cabekala-caalo muntungulushi
namufiputulwa fyabuteeko. Abantu ngabamona ukuti intungulushi shileiba icuma ca caalo,
nangu ukubomfya amaka pakuisekesha ishine sheka, balalufya icicetekelo, kuleta ifyongo
mumitekele yacaalo, na ukushingilisha ubuyantashi. Icaalo ca Zambia pakuti cileya pantanshi,
cilekabila ukuti, twabombela pakupwisha amafisakanwa, ukupitila mukutungilila umulinganya,
pakati kabekala-caalo na ukukosha ifunde.
Imifundile:
 Ukubelenga
 Ukusalamo amashiwi bashumfwikishe
 Lanshanyeni pamashiwi yasalilwe
IFYAKUCITA 1:
Kafundisha ebe abasambi balanshanye pamashiwi yasalilwe.
Abasambi balanshanye pamashiwi yasalilwe.
Imibombele ileenekelwa: Ubupilibulo bwa mashiwi yasalilwe ubwalanshanishiwa bwino.

IFYAKUCITA 2
Kafundisha ukweba abaana ukulondolola ubupilibulo bwamashiwi ukulingana na ifyo ba
cilanshanya mu mabumba.
Abasambi bapeele ubupilibulo bwamashiwi ukulingana na ifyo bacilanshanya mu mabumba.
Imibombele ileenekelwa: Ubulondoloshi bwamashiwi bwapelwa bwino.
IFYAKUCITA 3
Kafundisha ebe abaana bapange imiseela isano (5) umo balingile ukubomfya amashiwi
bacilanshanya.
Abasambi bapange imiseela isaano (5) umo balebomfya amashiwi bacilalanshanya.
Icilangililo: Amafisakanwa
Ubwasuko: Abeena –Zambia abeengi balipata icimusango camafisakanwa.
Amashiwi ayakubomfya pakupanga imiseela.
a) Icipowe
b) Icintu-bwingi
c) Umubusu
d) Ukushingwana
e) Ukusendamo ulubali
Imibombele ileenekelwa: Amashiwi yasalilwe ayabomiwa bwino mu miseela.

Umutwe 2: Ukubelenga Na Ukumfwikisha


Umutwe Unoono: Ukubelenga Na Ukwasuka Ameepusho.
Ifilekabilwa Ukwishiba: Ukubelenga ilyashi ililingile ba Fomu 1.
Ifikomo ifyakufundapo:
 Imibelengele isuma.
 Ifyakusanga amaasuko mu mulandu.
Ifyakubomfya:
 Ilyashi ilipeelwe pamuulu.
 Atemwa ilyashi ililelanda pamafisakanwa.
Imifundile:
 Umwana ukuibelengela umwine.
 Ukwasuka amepusho
 Muli cilakubelenga ilyashi mufwile mwaba ifyakucita ifyalekana-lekana abasambi
ukwasuka ameepusho ayali nga:
 Ameepusho ayalekabilwa ubwasuko bwakulemba ishiwi limo ifili nga incende/umuntu
nafimbipo
 Ameepusho umuba kulembulula umusela ulelanda pafilefwaika nangu ukulemba ishiwi
ukufuma mulyashi iililepibula cimo cine neshiwi lipeelwe
 Ameepusho yakulondolola insonselo/ amapinda/ amashiwi yamumulandu
 Ameepusho yakulondolola umulandu walengele icintu ukucitika/ nefyo cacitike/ nefyo
caali pakupwisha
 Ameepusho yakusala icilungeme nelyo ubufi
 Ameepusho yakulanga itontonkanyo lyakwe/ ukulanda umuseela mumashiwi yakwe.
 Ameepusho yakabila amasuko yakupalanya elyo nameepusho yambi.
 Ameepusho umufwaikwa ukusupawila ilyashi.
 Ameepusho umufwaikwa ukupeela umutwe wa lyashi.

IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi babelenga umulandu uli pamulu nangu imilandu imbi iyapamafisa-
kanwa.
Abasambi babelenge umulandu pamulu nangu imilandu imbi ilelanda pamafisa-kanwa.
Imibombele ileenekelwa: Amalyashi ayabelengwa bwino.

IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi ukwasuka ameepusho ukufuma mu mulandu babelengele.
Abasambi baasuke ameepusho ukufuma mu mulandu babelengele.
AMEEPUSHO
1. Ukulingana na umulandu ubelengele, leemba imilandu ine (4) iilenga amafisakanwa
mucaalo.
2. Finshi filingile ukucitwa pakupwisha amafisakanwa mucaalo?
3. Bwafya nshi bwisa mucaalo pamulandu na amafisakanwa?
4. Lisambilinshi ilikalamba ilyo wasambilila muli uyu mulandu?
Imibombele ileenekelwa: Ameepusho ayaasukwa bwino.
IFYAKUCITA 3
Kafundisha ebe abasambi balande mukusupula pafintu fimo ifileta amafisakanwa na imisango
ingabomba pakupwisha amafisakanwa.
Mukusupula, abasambi balande pafintu ifyo basambilila muli uyu mulandu ifileta amafisakanwa
na imisango ingabomba pakupwisha amafisakanwa.
Imibombele ileenekelwa: Umulandu uwabelengwa uwasupulwa bwino.
IFYAKUCITA 4
Kafundisha ebe abaana balondolole pamulandu babelengele ukubomfya amashiwi yabo.
Abasambi balondolole pamulandu babelengele ukubomfya amashiwi yabo abeene.
Imibombele ileenekelwa: Imilandu babelengele iyalondololwa bwino mu mashiwi yabo.
IFYAKUCITA 5
Kafundisha ebe abasambi balanshanye ubupilibulo bwamashiwi ukulingana na ifyo
bayabomfeshe mu mulandu.
Abasambi balanshanye ubupilibulo bwa mashiwi ukulingana na ifyo bayabomfeshe mu mulandu.
Imibombele ileenekelwa: Ubupilibulo bwamashiwi yasalwa ubwalanshanishiwa bwino.

Umutwe: Ukubelenga Mwishiwi Lyakwikatisha


Umutwe Unoono: Imibelengele Isuma
Ifilekabilwa Ukwishiba: Ukubelenga bwino amalyashi ayalekana-lekana ayalilingile ba Fomu 1
Ifikomo Fyakufundapo:
 Imibelengele isuma : Ukukana mantamanta,akamusenselo akalinga,ukulanga icinso.
Ifyakubomfya: Ifitabo ifikwete amalyashi ayalekana-lekana
Imifundile:
 Ukupeela abasambi ifitabo fyakubelengamo ifyapusana-pusana.
 Abasambi bapeelwe inshita yakubelenga mukwikatisha.
 Kafundisha alelungika abasambi umo balelufyanya

AMAFISA-KANWA NABUKAITEMWE
Umwaka umo, mu musumba umo mu caalo ca Zambia, kwaliko iofeshi mubuteeko bwacikaya
ilyalelolekesha pa meenshi na ubusaka. Uwali umukalamba kuli ili iofeshi Zulu alishibikwe
pamulandu na ulufumo ubukulu ulo akwete elyo na icilaka cakufwaisha amafisakanwa. Cila
mweshi, abekala-caalo bamuli ulya musumba balebalaya ukuti bali na ukupokelela ameenshi
ayabusaka, leelo imipaipi yalepisha ameenshi yali na ingalawa ishingi nganshi pamulandu
wakuti, tamwalepita ameenshi panshita iitali. Icalepapusha abantu cakutila, ili iofeshi lyonsefye
mwaleisula abantu cila umo ninshi naikata enfelupu. Tapali nangu umo uwalefwaya ukwishiba
ifyalesangwa muli yalya ama enfelupu.
Bushiku bumo, umulumendo umo uweshina lya, Chibwe atile, atendwa na ubwafya
bwakubulilwa ameenshi. Alinakile ukulasenda imbeketi shamenshi cilabushiku ukufuma
kuncende baaletapa ukwalepele imilundu ibili. Napali ici, asalile ukusenda uyu mulandu
wakubulilwa kwa meenshi, mumaboko yakwe. Bushiku bumo Chibwe atandalile iofeshi lyaba
Zulu ninshi napanga umungalato mu maano yakwe. Alishibe ukuti, pakutifye bakakwate
ameenshi muli ilya incende, talingile ukuyafye na amashiwi yakuilishanya pantu tapali
ifingacinja, Chibwe atontonkenye ukutwala ifyakubosha kuli ba Zulu. Asendele isaka lyambalala
na ukuya peela ba Zulu.
Ilyo Chibwe afishishe isaka lyambalala, mukusekesha, aebele ba Zulu ati, “ndefwaya ukumona
ameenshi yatampe ukufuma kumipaipi, telufumo lwenufye iyoo!” Ba Zulu basekelefye amashiwi
yamulumendo na ukubula ifyo babatwalile. Nangu cali ifi, ba Zulu balishele batontonkanyapo
pamashiwi yabebele umulumendo napamibele yabo, baishilesanga ukuti, icinecine, baali na
umutima wabukaitemwe kabili abashalefwaya ukwafwa abekala-musumba.
Abantu bonse ubushiku bwakonkelepo, balisungwike pakumona ukuti, ameenshi yatendeke
ukufuma kumipompi muli ulya musumba. Abantu baali abansansa pali ici, kabili akalimbusha
kalipitilemo ukuti, ni mbalala shakwa Chibwe shabombele. Bucishinka bwa mulumendo, na
imipulwe yakwe, yalengele apokelele ubucindami ngacilolo walelolekesha pameenshi,
iciletufunda ukuti, ukukwata umutima wansansa, kuti kwapwisha amafya ayakalamba.
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi bwino umulandu bapeelwe.
Abasambi babelenge bwino umulandu bapeelwe, babikemo akamusenselo na icinso cilange ifyo
balebelenga.
Imibombele ileenekelwa: umulandu uwabelengwa bwino mukwikatisha.

C: UKULEMBA
Umutwe: Ukupanga Ilyashi
Umutwe Unoono: Ukulemba Inkalata
Ifilekabilwa Ukwishiba: Ukulemba inkalata yakubantu abakucilile leelo abo waishiba. (Semi-
formal letter)
Ifikomo fyakufundapo:
 Ukukonkomesha pafifwaikwa muli kalata wakubantu waishiba leelo abakucilile.
Ifyakubomfya: Ifitabo ifyalekana-lekana ifilelanda pankalata yakubantu abo waishiba leelo
abakucilile, elyo na intaneti.
Ubulondoloshi
Kalata wakulembela kubantu abo waishiba leelo abakucilile, aba pakati kamisango imbi ibili
iyankalata. Emukutila, uyu kalata aba pakati ka, kalata yakufibusa elyo na kalata wamakwebo.
Uyu kalata tulamubomfya ilyo tulefwaya ukulembela abantu abo twaishiba leelo abatucilile.
Ifikomo fisangwa muli iinkalata na ifyo ilembwa.
1. Akeyala kamuntu uuletuma kafwile kabeela pamulu wa ipepala kukulyo.
2. Inshiku: ukulemba ubushiku kalata ilembelwepo.
3. Umucinshi/imitende; kuti watendeka na ukuposha, taulingile ukuposha kwati ulelembela
umunobe waishiba saana.
4. Icishinte ca inkalata; ukutendeka (emo walalondolola mukusupula ico ulembele kalata).
Inkalata mukushika; (emo walalondolola imilandu ulembele kalata obe). Ukusondwelela;
(emo walasupula umulandu wacilembela kalata obe, ngapali ifyo ulefwaya
ukwipusha/ukulomba, kuti walanda muli ici icipande)
5. Ukwisala kalata; (emo wingalemba ukuti, “naleka nine …”)
6. Ukushilishita; (panuma yakulemba ukuti, “naleka nine …” ulingile ukushapo umupoka-
poka apakushilishita/ukusaina sikinica nangu ukufwatika.

IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi balanshanye pafikomo ifisangwa muli kalata wakubantu abo waishiba
leelo abakucilile.
Abasambi balanshanye pafikomo ifisangwa muli kalata wakubantu abo waishiba leelo
abakucilile.

Imibombele ileenekelwa: Ifikomo ifipanga kalata wakumuntu uukucilile ifyalanshanishiwapo


mukufikapo.

IFYAKUCITA 2

Kafundisha ebe abasambi balondolole ubupusano bwaba pali kalata wakulembela umunobe elyo
na kalata wakumuntu uukucilile leelo eo waishiba.

Abasambi balondolole ubupusano bwaba pali kalata wakuli cibusa obe na kalata wakulembela
abakucilile.

Imibombele ileenekelwa: Kalata waku cibusa elyo na kalata wakubantu abo waishiba leelo
abakucilile uwapusanishiwa bwino.
IFYAKUCITA 3

Kafundisha ebe abaana ukulemba bwino kalata kumuntu uo baishiba leelo uubacilile.

Ukuleemba bwino inkalata kubantu abo aishiba leelo abamucilile.

Imibombele ileenekelwa: Kalata wakubantu abo aishiba leelo abamucilile uwalembwa bwino.

D: UKUSOBOLOLA ICIBEMBA

Umutwe 1: Amashina

Umutwe Unoono: Shina-pendwa Na Shina-nshipendwa

Ifilekabilwa Ukwishiba: ukubomfya ba shina-pendwa naba shina-nshipendwa

Ifikomo fyakufundapo:

 Ubulondoloshi na ubupusano bwaba pali Shina-pendwa na shina-nshipendwa.

Ifyakubomfya: Caati uukwete amashiwi ayalekana-lekana, ameenshi, umucanga, ifitabo


nafimbipo.

Ubulondoloshi

Shina-pendwa, mashina yafintu ifyo twingapenda cimo-cimo.

Shina-nshipendwa, mashina yafintu ifishingapendwa muli cimo-cimo.

Ifilangililo:

Shina-pendwa (icitabo, mukolwe)

Shina-nshipendwa (umucanga, ubunga)

IFYAKUCITA 1

Ukulanshanya ubupilibulo bwa Shina-pendwa na Shina-nshipendwa

Imibombele ileenekelwa: Ubupilibulo bwa Shina-pendwa na Shina-nshipendwa


ubwalanshanishiwa bwino.
IFYAKUCITA 2

Kafundisha ebe abasambi basome umulandu ulu peesamba elyo balande ba Shina-pendwa naba
Shina-nshipendwa abo basangile mu mulandu.

Abasambi basome umulandu elyo balande ba Shina-pendwa beka naba Shina-nshipendwa abo
basangile mu mulandu.

Soma uyu mulandu, elyo ulande bashina-pendwa na bashina-nshipendwa abo


walaumfwamo.

Akatalamukila, naumfwa iciunda ca meenshi cilefuma mupeepi na akapooma. Ilyo nafikilepo


nalikele pa mbao yali mupepi ndelolesha indalama-shamiwaya isho baaposele mukashiba
kamenshi. Abantu bamo baasumina ukuti, ukuposela imiwaya mumenshi, cilaleta ishuko, nangu
line ine nshashininkisha kuli ici. Ilyo njikele filya, namona utumabimbi utunoono pamenshi,
utwalengele pabe apabengeshima cinoono, pamoneka apasuma, neci, caletele umutende mubumi
bwandi.

Ncili ninjikalisha namona abakashana babili baleisa uko nabelele, cilya nalolekesha namona umo
napaapa icola, umo nasenda umuseke wafyakulya, cipalile baishile mukupwisha icitendwe.
Mukashita akanoono namona umo afumya imbale yafilyo muli ulya museke asendele, elyo nama
dilinki, cilya akupukula imbale yafilyo mwena namwenemo umupunga icena icisuma cawa
kumukoshi, awe naufwa neca mumala calomba. Ilyo banjitile ukuti ningaisansha kucakulya
nalikene pantu nali na insoni shakulya ifyakulya kuli bacisotwe nangu line nali neyakalala
mukokote. Panuma yakashita akanoono, nalaile balya bakashana na ukubwelela uko nafumine.

Imibombele ileenekelwa: Ba Shina-pendwa naba Shina-nshipendwa abalandwa bwino.

IFYAKUCITA 3

Kafundisha ebe abasambi ukutantika bwino ba Shina-pendwa beeka naba Shina-nshipendwa


nabo beeka abo basangile mu mulandu.

Abasambi batantike bwino ba Shina-pendwa beeka elyo naba Shina-nshipendwa nabo beeka abo
basangile mu mulandu.

Imibombele ileenekelwa: Ba Shina-pendwa na ba Shina-nshipendwa abatantikwa bwino.


IFYAKUCITA 4

Kafundisha ebe abaana bapange imiseela mutanda umo balabomfya ba Shina-pendwa naba
Shina-nshipendwa

Abasambi bapange imiseela mutanda (6), ukubomfya ba Shina-pendwa naba Shina-nshipendwa.

Imibombele ileenekelwa: Imiseela iyapangwa bwino ukubomfya Shina-pendwa na Shina-


nshipendwa.

Umutwe 2: Amashiwi Ayakwata Ubupilibulo Bwafisama (figures of speech)

Umutwe Unoono: Insoselo

Ifilekabilwa Ukwishiba: Ukubomfya Insoselo

Ifikomo fyakufundapo:

 Umusango insoselo ipangilwamo


 Ubupusano bwaba pa insoselo na amapinda
 Inshita yakubomfya insoselo ishapusana-pusana

Ifyakubomfya: Ifitabo; icibemba na amaano yaciko, ubulungu tabupita pakafundo na ifitabo


fimbi ifyakwata insoselo.

Imifundile:

 Ukulondwelela abaana ubupusanao bwapamula na ubwashika mu nsoselo


 Ukulondolola ifyo insoselo shilembwa.
 Inshita shibomfiwa

IFYAKUCITA 1

Kafundisha ebe abasambi bapalanye insoselo na imiseela ipeelwe

Abasambi bapalanye insoselo iiyene na umuseela upeelwe.

INSOSELO IMISEELA
1. Ukutiina impepo nga iiteeba A. Abakashana bacifikafye ukwabula ukuposa
inshita batuula na ifyola fyabo.
2. Ukuninika iciwa pacishiki B. Kapokenifye indalama shenu tapali ifyo aleya
mucita.
3. Ukulinga akaani mwikufi C. Mulekenifye alelila ngamwalandako taleeke.
4. Ukuliila amasuku pamutwe D. Abalumendo balabombesha nangula indalama
babapeela shaceepa nicifyebashi-mwansa abo
babombako bacenjelesesha.
5. Ukumyanga umucele kashita E. Ulya muntu aaba na indalama ishingi nangu
amoneka uwaicefya.

Imibombele ileenekelwa: Insoselo ishalinga ishasangwa bwino pa miseela ipeelwe.

IFYAKUCITA 2

Kafundisha ebe abasambi bafwaye inshita apao bengabomfesha ishi insoselo.

Abasambi bafwaye inshita ilyo bengabomfya ishi insoselo shili peesamba.

1. Ukutina imiti yampako.


2. Ukukosa ngapamukonso wamukolwe
3. Kabusha takolelwe bowa.
4. Tailya uwatensha kanwa
5. Pafwe insofu kaalulu
6. Ukubiika amabwe kucuulu.

Imibombele ileenekelwa: Insoselo ishipeelwe ishalinga ishabomfeshiwa bwino.

E: UKWALULA

Umutwe: ukwalula

Umutwe Unoono: Inshila Ishalekana-lekana Ishakwalwilamo Umulandu.

Ifilekabilwa Ukwishiba: Ukubomfya inshila ishalekana-lekana pakupilibula umulandu ukufuma


mu cingeleshi ukutwala mucibemba elyo na ukufumya mu cibemba ukutwala mucingeleshi.

Ifikomo Ifyakufundapo:
 Inshila shakwalwilamo ululimi (techniques)
 Ifikabilwa pakwalula umulandu (rules)

Ifyakubomfya: Ifitabo ifyapusana-pusana ifili mucingeleshi na mucibemba.

Imifundile:

 Ameepusho na maasuko
 Ukulondolola intampulo shonse ishikonkwa pakwalula umulandu.

Ubulondoloshi Bwa Misango Yakupilibwilamo Umulandu Iyalekana-Lekana.

Ilyo tulepilibula umulandu ukufumya mucingeleshi ukutwala mucibemba nangu ukufumya mu


cibemba ukutwala mucingeleshi, tulabomfya inshila ishapusanapusana pakuti ufume ukulingana
na ifyo ulingile waba. Ishi inshila shaba ishingi, leelo twalalandafye pamusango umo (1).

a. Ukupilibula ukubomfya ifiunda (transliteration)


Kwaliba amashiwi yamo, ayo tushipilibula pakuti yatupele ubupilibulo, leelo
tubomfyafye ifiunda (sounds) fya ayo mashiwi ukulinga na ifyo fyumfwika ngabafilanda.
Muli uyu musango wakupilibula, tatubika amano kubupilibulo bwa ishiwi, leelo tubika
amaano kufyo iciunda cifuma, elyo naifwe twapilibwila ico ciunda mucitundu cesu.
Icilangililo: “folk”
Ubwasuko: “foloko”

IFYAKUCITA 1

1. Alula iimiseela ili peesamba, uitwale mucibemba. Ukubomfya inshila shimo-shimo


isho wasambilila.
a. In the bustling town of Chingola, a young boy named Mwewa has a deep love for
local crafts.
b. His father was a government worker but Mwewa preferred spending time with his
grand father.
c. His grand father taught him how to shape metals into jewerlry.
d. Mwewa’s favorite project was making a small shine bracelet which he decided to
gift his father
e. The old man always said, “Metal, like life, must be handled with care. If you rush
it, it will break”.

Alula iimiseela ili peesamba uitwale mucisungu.


a. Mu caalo ca Zambia mwaba imyendele iyalekana-lekana.
b. Kwaba ukwenda ukwenda pamusebo, panyanji, pameenshi elyo na mumwela.
c. Ngafilya abapamusebo benda muli bamotoka abanono na abakalamba atemwa filya
abapamumana benda mumaato ayalekana-lekana.
d. Kwaba indeke ishinoono elyo na ishikalamba ishisenda impendwa yabantu iinoono elyo
na iikalamba.
e. Kwaba na amatauni ayakalamba ayakwata ifibansa ifikalamba ifiwapo ishi indeke.
Imibombele ileenekelwa: inshila shalekana-lekana ishabomfiwa bwino-bwino mukwalula
imiseela ukufumya mucisungu ukutwala mu cibembaa elyo na ukufumya mu Cibemba
ukutwala mu Cisungu.

UKUSONDWELELA
Muli ici cipande catupeela amaano pamilanshanishishe yamu mabumba, ukubomfya
amashiwi ayalekana-lekana, ukubelenga imilandu iyalekana-lekana na imibelengele isuma,
ukulemba inkalata yakubantu abakucilile leelo abo waishiba, ukusobolola Icibemba,
amashiwi yakwata ubupilibulo bwafisama elyo na inshila shakwalwilamo umulandu.

UKWESHA
Kafundisha nakakulwa ukubomfya ilyashi nangu umulandu ukufuma kumbi.
Peela abasambi babelenge elyo ubepushe ameepusho ayalekana lekana. Mona ifkomo
fipeelwe peesamba
 Muli cilakubelenga ilyashi mufwile mwaba ifyakucita ifyalekana-lekana abasambi
ukwasuka ameepusho ayali nga:
 Ameepusho ayalekabilwa ubwasuko bwakulemba ishiwi limo ifili nga incende/umuntu
nafimbipo
 Ameepusho umuba kulembulula umusela ulelanda pafilefwaika nangu ukulemba ishiwi
ukufuma mulyashi iililepibula cimo cine neshiwi lipeelwe
 Ameepusho yakulondolola insonselo/ amapinda/ amashiwi yamumulandu
 Ameepusho yakulondolola umulandu walengele icintu ukucitika/ nefyo cacitike/ nefyo
caali pakupwisha
 Ameepusho yakusala icilungeme nelyo ubufi
 Ameepusho yakulanga itontonkanyo lyakwe/ ukulanda umuseela mumashiwi yakwe.
 Ameepusho yakabila amasuko yakupalanya elyo nameepusho yambi.
 Ameepusho umufwaikwa ukusupawila ilyashi.
 Ameepusho umufwaikwa ukupeela umutwe wa lyashi.
Imibombele iilenekelwa mukwesha; Amasuko ayaasukwa bwino

UKWESHA
UKULEMBA
Ifilekabilwa Ukwishiba mukwesha: Ukulemba inkalata yakubantu abakucilile leelo abo
waishiba. (Semi-formal letter)
Kafundisha apeele abasambi ukulemba inkalata pali uyu mutwe:
Leemba kalata kuli banokolume ubeshibisheko ukuti naufika pasukulu mu Fomo 1.
Imibombele iileenekelwa mukwesha: inkalata iyalembwa bwino pamutwe upeelwe

UKWESHA

UKUSOBOLOLA ICIBEMBA

Peela abasambi aka kamulandu batantike bwino bashina-pendwa beeka nabashina-


nshipendwa beeka.

Ifilekabilwa Ukwishiba mukwesha: Ukubomfya ba shina-pendwa naba shina-nshipendwa

Umwaka umo, mu musumba umo mu caalo ca Zambia, kwaliko iofeshi mubuteeko bwacikaya
ilyalelolekesha pa meenshi na ubusaka. Uwali umukalamba kuli ili iofeshi Zulu alishibikwe
pamulandu na ulufumo ubukulu ulo akwete elyo na icilaka cakufwaisha amafisakanwa. Cila
mweshi, abekala-caalo bamuli ulya musumba balebalaya ukuti bali na ukupokelela ameenshi
ayabusaka, leelo imipaipi yalepisha ameenshi yali na ingalawa ishingi nganshi pamulandu
wakuti, tamwalepita ameenshi panshita iitali.
Imibombele iilenekelwa mukwesha: bashina-pendwa nabashina nshi-pendwa abatantikwa
bwino

UMUTWE WA ISAMBILILO: AMALYASHI


Ififwile ukufundwapo mukati ka Icipandwa.
Ici cipandwa nacikwata ifipande fya masambililo ifili nga : Ukumfwa na ukulanda, ukubelenga
na ukwasuka ameepusho ayalekana-lekana, Ukubelenga mukwikatisha , Ukulemba, Ukusobolola
Icibemba elyo nefikomo fifwaika ilyo kuli ukupilibula umulandu ukufumya mu cisungu
ukutwala mu Cibemba elyo na ukufumya mu cibemba ukutwaala mucisungu. Mukulanda na
ukumfwa muli ukulanshanya pa mafisakanwa, ifilenga amafisakanwa, ububi bwa amafisakanwa
elyo na ifyo twingacimfya amafisakanwa nga umutwe wa isambililo. Ubukankala bwa ili
sambililo bwakumona ukuti abasambi babomfya amashiwi ukulingana na ilyashi baleelandapo.
Kabili abasambi bakasambilila ifyakwasuka ameepusho panuma yakubelenga elyo na
ukulanshanya pa mashiwi yantu basanga ayakosa ubupilibulo. Abasambi bakalabelenga
mukwikatisha ukwishiba ngacakuti baleebelenga busaka-busaka. Icipandwa, kabili cili
pakusambilisha abasambi ifyakusupawila ilyashi nangu umulandu uo baleumfwa. Mukusobolola
Icibemba, abasambi bakalanshanya pamisango ibili iyamashina (nouns) na ifyo twinga yabomfya
mumiseela. Ifikankala fikatumbukamo muli ici cipandwa conse, maano yamukukutikisha,
ukumfwikisha na ukulanda, ukubomfya bwino amashiwi, amaano yakwishiba na ukusobolola
Icibemba bwino na ukucibomfya ukulingana na amafunde.

A: UKUMFWA NA UKULANDA
Umutwe: Amalyashi
Umutwe Unoono: Ilyashi lyacishinka
Ifilekabilwa Ukwishiba: Ukushimika Ilyashi Lyacishinka Pamutwe Upeelwe
Ifyakubomfya: Umulandu Uupeelwe na Itutabo Ifyapusana-pusana
Imifundile: Kafundisha ashimike akalyashi akeepi akacishinka akaleelanda pa mafisa- kanwa

IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi bashimike ilyashi ilyacishinka pamafisakanwa.
Abasambi bashimike ilyashi ilyacishinka pamafisakanwa
Imibombeele ileenekelwa: Amalyashi yacishinka ayashimikwa bwino

IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi basange ifiputulwa ifipanga ilyashi.
Abasambi basange ifiputulwa ifipanga ilyashi.
Ifiputulwa fya ilyashi
Kafundisha asambilishe abana ifiputulwa fya ilyashi.
i. Ubutantiko bwelyashi (Plot).
ii. Ubulwi buli mwilyashi (conflict).
iii. Abantu abali mwilyashi (characters).
iv. Inshita elyo na incende uko ilyashi lyacitikile (setting).
v. Umutwe atemwa isambililo lili mwilyashi (theme).
vi. Umusango ilyashi lilembelwemo (point of view).

Imibombele ileenekelwa: Ifiputulwa ifipanga ilyashi ifyasangwa bwino


IFYAKUCITA 3
Kafundisha ebe abasambi baceeceete isambililo lili muli cila lyashi.
Abasambi baceeceete isambililo lili muli cila lyashi.
Imibombele ileenekelwa: Isambililo ilyaceeceetwa bwino ukufuma mumalyashi.

B. UKUBELENGA
Umutwe 1: Amashiwi
Umutwe Unoono: Ubupilibulo Bwa Mashiwi
Ifileekabilwa Ukwishiba: Ukubomfya Amashiwi Ukulingana na Foomu 1
Ifyakubomfya: Umulandu uli peesamaba
Imifundile
 Kafundisha epushe abasambi mumabumba ukulondolola ubupilibulo bwa aya mashiwi
yashililwepo.
 Kafundisha alondolole inshila isho abana bengabomfya pakufwaya ubupilibulo
bwamashiwi.
Icilangililo: Mwansa aaleesambilila pa isukulu lya Laura Girls ku Kasama mu Foomu 1. Uyu
Mwansa alitemenwe sana ukusambilila leelo taleebomba bwino mu cisambililo ca fipendo.
Bushiku bumo aumfwile bakafundisha baleelanda ukutila abana abakabomba bwino mu
cisambililo cafipendo bali na ukubalambula.
Ico nao aleefwaisha ukulambulwa, afwaile umusango enga bombelamo bwino pakutila nao
akalambulwe. Mwansa aile ipusha umukashana uwalesunga imfungulo yamumuputule
basungilamo amapeepala yamashindano ngakuti amwibilapo ipepala lyansamushi. Amulaile na
ukumupeela indalama.
Ilyo uyu mukashana apeele Mwansa ipeepala, Mwansa atweele kuli kapitao mukalamba ukuti
amusangileko. Kapitao mukalamba aalikene, apoka na lilya ipeepala atwala kuli bakafundisha
mukalamba.
Ilyo baipwishe Mwansa uko afumishe ipeepala, aalumbwile umukashana uwamupeele. Uyu
mukashana baalimutamfishe incito elyo Mwansa nao baali mutamfishe isukulu.

IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi balanshanye ubupilibulo bwamashiwi basalile ukufuma mu mulandu.
Abasambi balanshanye ubupilibulo bwamashiwi basalile ukufuma mu mulandu.
Imibombele ileenekelwa: Ubupilibulo bwamashiwi ubwalanshanshiwa bwino

IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi bapeele ubupilibulo bwamashiwi.
Abasambi bapeele ubupilibulo bwamashiwi.
Imibombele ileenekelwa: Ubupilibulo bwamashiwi yasalilwe ubwapelwa bwino.

IFYAKUCITA 3
Kafundisha ebe abasambi bapange imiseela ukubomfya amashiwi yasalilwe
Abasambi bapange imiseela ukubomfya amashiwi yasalilwe.
Imibombele ileenekelwa: Amashiwi yasalilwe ayabomfiwa bwino mumiseela.

Umutwe 2: Ukubelenga Na Ukumfwikisha


Umutwe Unoono: Ukubelenga Na Ukwasuka Ameepusho
Ifileekabilwa Ukwishiba: Ukubelenga amalyashi ayalingile ba Foomu 1 na ukumfwikisha
Ifikomo fyakufundapo:
 Imibelengele isuma
 Ukusupula umulandu

Ifyakubomfya: Ilyashi ilili peesamba na amalyashi yambi


Belenga uyu mulandu uli peesamba elyo wasuke amepusho yakonkelepo.

ICILAMBU CABU CISHINKA


Mukamushi kamo akeetwa Kakozya mu iboma lya Mbala, mwali umulumendo umo uweshina
lya Adamu. Uyu mulumendo alebomba icinto yabu cibombe bombe pa sukulu pa Kakozya. Uyu
mulumendo aali uwacishinka mukubomba kwakwe. Tapaali nangu cimo icaleluba nga alebomba.
Ici calengele ukutila na bakafundisha bonse bamutemwe. Nangu cakutila Adamu afyalilwe
mulupwa ulupina, aali umulumendo uwakosa kumilimo elyo kabili aali na icimonwa cakutila
mpaka nao akabombepo incito ya bukafundisha.

Bushiku bumo aumfwile bakafundisha babili, ba Ngulube naba Lungu, balelanshanya ukutila
bakasendepo na ukuya shitisha sementi iyali pasukulu iyo balebomfya ukukulila amayanda
yabakafundisha. Batwalilile ukutila apo batampile ukwiba sementi na imikalile yabo
yalilondoloka elyo na ukunwa balenwa cila bushiku. Adamu cali mupeseshe amano pakumfwa
amapange yakwete bakafundisha aba babili.

Ilyo Adamu ainwike icungulo, aileshimikila bawishi amashiwi aumfwile kuli ba Ngulube naba
Lungu. Bawishi bamwebele ukuti, “Mwana wandi, nga wakana ukusokolola ifi, amayanda
yabakafundisha tayakapwe elyo muli uno mushi tamwakabe ubuyantanshi.”

Ubushiku bwakonkelepo, Adamu aatwele akasebo kukabungwe kalolekesha pakukanya


amafisakanwa (Anti-Corruption Commission). Ababomfi bakuli aka kabungwe pakubala
tabasumine ifyo Adam alelanda lelo panuma yakubapeela ifishinka fyonse, balisumine na
ukutampa ukufwailisha. Basangile ukutila cacine sementi iingi yalilubile. Ba Ngulube naba
Lungu bali bekete na ukubatwala kucilye camilandu. Panuma yakubashinina bali batamfishe
incito na ukubakaka imyaka isano cila muntu.
Ilyo iimilandu yapwile, Adamu bali mulambwile ukumubwekesha kusukulu na ukulamulipilila
kuli akakene kabungwe kalolekesha pakukanya amafisakanwa. Nga apwisha amasambililo,
kabili ali na ukwisa ingila incito kuli aka kene kabungwe.
Ifyo ukubelenga kufwile ukuba: Abana babelenge umulandu bwino bwino.
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi ukubelenga ilyashi lipeelwe nayambi.
Abasambi babelenge ilyashi lipelwe nayambi.
Imibombele ileenekelwa: ilyashi ililingile ba Foomu 1 ilyabelengwa bwino.

IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi ukwasuka ameepusho ayalekana-lekana.
Abasambi basuke ameepusho ayalekana-lekana.

AMEEPUSHO.
1. Leemba ishina lya mushi umo Adamu aleikala.
2. Milimo nshi iyo Adam aleebomba?
3. Ni fisnshi ifyo ba Ngulube naba Lungu balepangana ukucita?
4. Bushe uyu ewali umuku wakubalilapo aba bakafundisha ukucita ifi fine bale
lanshanya?
5. Mulandunshi walenga ukuti wasuke ifi mu lipusho pamuulu?
6. Cinshi cakoseleshe Adamu ukuti atwale aka kasebo kukabungwe kalolekesha pa
mafisa kanwa?
7. Leemba ifya citikile ba kafundisha aba babili panuma nabashininwa pamulandu
wakwiba?
Cisambililo nshi twinga sambilila pa micitile yakwa Adam? Imibombele
ileenekelwa: Ameepusho ayaasukwa bwino.

Imibombele ileenekelwa: Ameepusho ayaasukwa bwino.


IFYAKUCITA 3
Kafundisha ebe abasambi bepifye imilandu babelengele
Abasambi bepipifye imilandu babelengele.
Imibombele ileenekelwa: Imilandu babelengele iyasupulwa bwino.
IFYAKUCITA 4
Kafundisha ebe abaana balondolole pamulandu babelengele ukubomfya amashina yabo abeene.
Abasambi balondolole pamulandu babelengele ukubomfya amashiwi yabo abeene.
Imibombele ileenekelwa: Imilandu babelengele iyalembwa mumashiwi yabo bwino.
IFYAKUCITA 5
Kafundisha ebe abasambi balanshanye ubupilibulo bwa mashiwi ukulingana na ifyo
yabomfeshiwe mu mulandu.
Abasambi balanshanye ubupilibulo bwa mashiwi ukulingana na ifyo bayabomfeshe mu
mulandu.
Imibombele ileenekelwa: Ubupilibulo bwamashiwi ayasalwa ubwalondololwa bwino.

Umutwe 3: Ukubelenga Ifitabo Ifyapusana-pusana


Umutwe Unoono: Ukubelanga
Ifilekabilwa Ukwishiba: Ukubelenga amalyashi ayalekana-lekana akulingana na Fomu 1
Ifikomo fyakufundapo:
 Imibelengele iisuma
Ifyakubomfya: Ifitabo ifyalekana-lekana, inyunshi nafimbipo
Imifundile: Ukupeela abasambi ifitabo fyakubelengamo ifyapusana-pusana

IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi ukubelenga imilandu ili mufitabo ifyalekana-lekana.
Abasambi babelenge imilandu iili mufitabo ifyalekana lekana.
Imibombele ileeenekelwa: Amalyashi ayalekana-lekana ayabelengwa bwino.

IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi basupule imilandu babelengele mukulandafye.
Abasambi basupule imilandu babelengele mukulandafye.
Imibombele ileenekelwa: Amalyashi ayabelengwa ayasupawilwa bwino mukulandafye.
D. UKULEMBA
Umutwe: Ukusupawila
Umutwe Unoono: Ukusupawila Na Ukubomfya Imiseela
Ifileekabilwa Ukwishiba: Ukupanga Imiseela Ukufuma Kufyalembwa
Ifikomo fyakufundapo:
 Inshila shakusupwila ilyashi
 Imipangile yamiseela

Ifyakubomfya: Umulandu uli peesamba elyo na imilandu imbi iyalembwa


Imifundile: Ukulondolwela abasambi intampulo shakukonka pakusupawila umulandu pamo nga
ifi:
1. Umulandu ufwile ukulembwa mumashiwi ayanono lelo ayafikapo mumiseela iipi
2. Ifikomo fye efifwile ukulembwa
3. Ukubomfya ululimi ulwayanguka kabili ululeumfwika
4. Ifikomo fitantikwe bwino bwino
5. Takuli kubwekesha ifikomo fimo fine
6. Takuli kulemba amatontonkanyo kanofye ifishinka

IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi balanshanye
Abasambi balanshanye pafikomo ifikonkwa pakusupula umulandu mu miseela.
Imibombele Ileenekelwa: Ifikomo ifikabilwa pa kwipifya umulandu ifyalanshanishiwa bwino.

IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi bafumye ifikomo ukufuma mu mulandu uupeelwe peesamba.
Abasambi bafumye ifikomo ukufuma mu mulandu uupeelwe peesamba.
Ilyshi
Ukukaana bomfya bwino kwa miti iikola bwafya ubukalamba ubo ubukumine cilamuntu,
indupwa elyo naubwikashi bwabantu bonse. Ici kuti catwala na kumaafya yabumi ayali nga
ukonaula ba pwapwa elyo na ukufulungana.
Abasambi aabomfya iimiti ikola ilingi tababomba bwino mumasambililo elyo kabili kuti baleka
na masukulu. Indupwa shabantu ababomfya imiti ikola shilapita mubucushi bwa kubulilwa
indalama elyo na uku cushiwa mumatontonkanyo. Pakucingilila ububwafya bwakubomfya imiti
ikola, ukusambilisha elyo na ukufunda bwino filefwaikwa.
ILIPUSHO
Kafundisha ebe abasambi balembe amaafya yasano (5) ayafuma mukubomfya imiti ikola.
Abasambi balembe amaafya yasano ayafuma mukubomfya imiti ikola.
Imibombele ileenekelwa: Ifikomo ukufuma mu mulandu uwalembwa ifyalembwa bwino.

D. UKUSOBOLOLA ICIBEMBA
Umutwe 1: Amashina
Umutwe Unoono: Amashina Yafintu elyo Na Mashina Yafye
Ifileekabilwa Ukwishiba: Ukubomfya Amashina Yafintu Na Mashina Yafye (Proper and
Common Nouns)
Ifikomo fyakufunda:
 Ubupusano bwaba pamashina yafintu na amashina yafye.

Ifyakubomfya: Ifitabo ifilondolola pamashina yafintu na mashina yafye, Caati iilelanga


iimisango yamashina ibili.
Imifundile:
Kafundisha alondolole ubupusano ubuli pa ishina lyafintu na ishina lyafye (Proper and Common
nouns).
Ishina lishiwi ililanda pa muntu, incende, icintu nangu itontonkanyo. Amashina yaba mu
mabumba ayalekana-lekana nga aya: Amashina yafintu na mashina yafye. (Proper and Common
nouns)

A. Icilangililo camashina ya fintu (Proper nouns)


a. Amashina ya bantu (Bwalya, Mulenga, Chanda).
b. Amashina ya misebo (Cairo, Great North Road, Buseko ).
c. Amashina ya mishi, imisumba, aama boma (Mulundu, Mbala, Kasama).
d. Amashina yama sukulu (Kasama Girls, Kanyanta Girls, Laura Girls)
e. Imimana naba bemba (Chambeshi, Tanganyika, Bangweulu)
f. Amashina yanshiku sha mulungu (Cimo, Citatu, Cisano)
g. Amashina ya myeshi (Akabengele kanono, Kutumpu, Nshinde)
h. Ifisambililo (Icibemba, Icisungu, Insamushi)

Icishibisho: Amashina ya cintu lyonse yatampila na icilembo icikulu.

B. Icilangililo camashina yafye (Common nouns)


Amashina yafye, mashina ayapelwa ku bantu bonse, incende, inama nangu ifintu ifyamusango
umo wine. Ubutantiko ubuli peesamba kuti bwaafwilisha ukumfwikisha ubupusano bwaba pa
mashina ya cintu ceka elyo na mashina yafintu ifyapalana.

AMASHINA YAFYE AMASHINA YAFINTU


Umulumendo Bwalya, Chanda , Mutale , John, David
Umukashana Mary, Jane, Anna
Umumana Chambeshi, Zambezi, Kafue

IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi balanshanye pabupilibulo bwamashina yafintu na amashina yafye
Abasambi balanshanye pabupilibulo bwa mashina yafintu na mashina yafye (Proper and
Common nouns).
Imibombele ileenekelwa: Ubupilibulo bwamashina yafintu na amashina yafye
ayalanshanishiwapo bwino.

IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi basange amashina yafintu elyo na amashina yafye.
Abasambi bafwaye amashina yafintu elyo namashina yafye.
Imibombele ileenekelwa: Amashina yafintu namashina yafye ayasangwa bwino.

IFYAKUCITA 3
Kafundisha ebe abasambi basobolole na ukutantika bwino amashina yafintu namashina yafye.
Abasambi basobolole na ukutantika bwino amashina yafintu na mashina yafye (Proper nouns and
Common nouns).
Umukashana, umulumendo, Bwalya, John, motoka, isukulu, umumana, Mweru, bemba,
maliketi, Kamwala.
Imibombele ileenekelwa: Amashina yafintu na amashina yafintu fyafye ayasobololwa bwino.

IFYAKUCITA 4
Kafundisha ebe abaana ukulemba imiseela ukubomfya amashina yafintu na amashina yafye.
Abasambi balembe imiseela ukubomfya amashina yafintu na mashina yafye.
Imibombele ileenekelwa: Amashina yafintu na amashina yafye ayabomfiwa bwino mu miseela.

Umutwe 2: Ukubomfya Amashiwi Ayakwata Ubupilibulo Bwafisama


Umutwe Unoono: Amapinda
Ifileekabilwa Ukwishiba: Ukubomfya amapinda
Ifikomo fyakufundapo:
 Ifyo amapinda yapangwa
 Inshita amapinda yalekana-lekana yabomfiwa

Ifyakubomfya: Ifitabo fyamapinda; Icibemba na maano yaciko ubulungu tabupita pakafundo


nafimbipo
IMIFUNDILE:
Kafundisha alondolole imisango yamapinda (amabumba). Pamo nga ifi: Imilimo, Ubunang’ani,
ukubombela pamo, icuupo, ukulunga.
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi ukufwaya amapinda ayenga bomfiwa munshita ishalena-lekana.
Abasambi bafwaye amapinda ayenga bomfiwa munshita isha lekana lekana
Imilimo Icuupo Ubunag’ani Umucinshi Ukubombela
pamo

Imibombele ileenekelwa: Amapinda ayabomfiwa bwino mu mabumba ayalekana-lekana.


IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi ukufwaya amabumba ilyo amapinda yali peesamba yengabomba.
Abasambi bafwaye amabumba ilyo aya mapinda yengabomfiwa.
AMAPINDA
1. Kwapa tacila kubeya.
2. Mayo mpaapa, naine nkakupapa.
3. Umucinshi wanseba, kwimina pamo.
4. Abana ba ng’wena, bangala amatenga yonse.
5. Umutembo ufinina konse-konse
6. Taata, kutaatana.
7. Umunwe umo, tausala inda.
8. Uwakana ukwela, akaana na ukoca.
9. Imikolele yanshe, na imilile.
10. Icuma camushi, babika nabakaaya.

Imibombele ileenekelwa: Amabumba ayasangwa bwino mu mapinda ayalekana-lekana.

E. UKWALULA
Umutwe: Ukwalula Umulandu Uli Mu Miseela
Umutwe Unoono: Inshila Ishalekana-lekana Ishakwalwilamo Umulandu

Ifikomo fyakufundapo:

 Inshila shakwalwilamo ululimi (translation techniques).

Ifileekabilwa Ukwishiba: Ukubomfya inshila ishalekana-lekana pakupilibula umulandu


ukufuma mu cingeleshi ukutwala mucibemba elyo na ukufumya mu cibemba ukutwala mu
Cingeleshi.

Ifyakubomfya: Ifitabo ifyapusana-pusana ifili mucingeleshi na mucibemba.

IMIFUNDILE:

 Londolwela intampulo shonse ishikonkwa pakwalula umulandu.

Ubulondoloshi Bwa Misango Yakupilibwilamo Umulandu Iyalekana-lekana.


Peesamaba pali imisango mutanda iyakwalwilamo ilyashi, iyo umusambi engabomfya ilyo
lyonse aleefwaya ukupilibula umulandu/ ilyashi. Muli ili isambililo twalalolesha pamisango ibili
iyakwalwilamo ilyashi.

a) Ukulundulula/ukulondolola amashiwi (Description)


Muli uyu musango wakupilibwilamo, tulondolola umusango icintu cimonekelamo nangu
cabelamo ukucila ukupeela ubupilibulo bwa ilyo ishiwi, pantu limo nga mwapelafye
ubupilibulo abantu tetibeshibe umo cilolele. Uyu musango usuma pantu ulenga
abalebelenga bomfwikishe bwino ifyo tulelandapo.
Icilangililo: “She wore a sari”
Ubwasuko: “Afwele ilaya ilimoneka nga umwingila”.

b) Ukupilibula ukubomfya ishiwi ilyaishibikwa kubengi (Generalization).


Muli uyu musango, ngatulepilibula umulandu elyo tatukwete ishiwi mu citundu cesu,
ililingene na ishiwi lili mucitundu tulefumyamo, tulabomfya ishiwi limbi ilyaishibikwa
kubengi.
Icilangililo: “volleyball”
Ubwasuko: “Umupila wakuminwe”.

IFYAKUCITA 1

Kafundisha ebe abasambi baalule imiseela ili peesamba ukufuma mu Cingeleshi.

Abasambi baalule imiseela ili peesamba, uitwale mu Cibemba ukubomfya inshila shimo-shimo
isho wasambilila.

1. Musenge, from Mwalapata village, arrived in Lusaka and wanted to eat Sausage
(borrowing)
2. Mwewa asked for Coca cola from Sinyangwe. (transliteration)
3. Cream doughnuts are very sweet. (description)
4. When she was going back to Kasama, she used a Toyota landcruiser. (Generalisation)
5. Mr. Mwape is my father’s younger brother. (Literal translation).

Imibombele ileenekelwa: Imiseela iyalulwa bwino ukubomfya inshila shisambililwe.


IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi ukwalula imiseela ukuitwala mu Cingeleshi.
Alula iimiseela ili peesamba uitwale mucisungu.
f. Njikala na bataata-mwaice. (literal translation)
g. Bamaama baalitemwa ukufwala amakanifa. (transliteration)
h. Yombwe acishitila banyina saladi. (description)
i. Umukashana alinga ukwishiba ukukusa Impoto. (Borrowing).
Imibombele ileenekelwa: Inshila shalekana-lekana ishabomfiwa bwino mukwalula imiseela
ukufumya mu Cisungu ukutwala mu Cibemba elyo na ukufumya mu Cibemba ukutwala mu
Cisungu.
UKUSONDWELELA
Muli uno mutwe twasambililamo ifyo twingapanga amalyashi ayashili yacishinka, ifyo
twingabomfya amashiwi ayapusana-pusana, ukubelenga na ukufwikisha, ukubelenga ifitabo
nangu imilandu iyalekana-lekana, ukulemba mukusupula, ukwishiba ifyakubomya amashina
yafintu na amashina yafye.
UKWESHA:
Ukwesha 1
Ukubelenga na Ukumfwikisha
Ifilekabilwa ukwishiba mukwesha: Ukubelenga umulandu ukulingana na Fomu 1.
Ifyakukonka;
Kafundisha nakakulwa ukubomfya ilyashi ilili lyonse.
Muli cilakubelenga kwa ilyashi, mulingile ukuba ifyakucita ifyalekana-lekana, abasambi
ukwasuka ameepusho apali nga:
 Ameepusho ayalekabilwa ubwasuko bwakulemba ishiwi limo, ifili nga, incende/umuntu
nafimbipo
 Ameepusho umuba ukulembulula imiseela uleelanda pafilefwaika nangu ukulemba ishiwi
ukufuma mulyashi ililepilibula cimo cine na ishiwi lipeelwe.
 Ameepusho yakulondolola insoselo/amapinda/amashiwi yali mumulandu.
 Ameepusho yakulondolola umulandu walengele icintu ukucitika/ na ifyo cacitikena ifyo
caali pakulekelesha.
 Ameepusho yakusala icilungeme nangu ifishilunge.
 Ameepusho yakulanga imitontonkanishishe yakwe/ukulanda imiseela mu mashiwi
yakwe.
 Ameepusho yakabila amaasuko yakupalanya elyo na ameepusho yambi.
 Ameepusho umufwaika ukusupula ilyashi.
 Ameepusho umufwaika ukupeela umutwe wa ilyashi.

Imibombele ileenekelwa mukweshiwa: Amasuko ayaasukwa bwino ukulingana na ameepusho.


Ukwesha 2:
Kafundisha apeele abasambi amashiwi yakwesha ukufuma mu mulandu usalilwe.
Imibombele ileenekelwa mukweshiwa: amashiwi ayalondololwa bwino.

UKWESHA
UKUSOBOLOLA ICIBEMBA
Ifilekabilwa ukwishiba mukweshiwa: Ukubomfya amashina yafintu na amashina yafye
Ukwesha 1:
Sala aya mashiwi yali peesamba ukulanga ibumba lyamashina (Amashina yafintu na amashina
yafye).
a. Taata
b. Chanda
c. Umumana
d. Chambeshi
e. Isukulu
f. Chilubula
g. Kafundisha
h. Katolika
i. Ndola
j. Impende
k. Chilubi

Imibombele ileenekelwa mukwesha: amashiwi yabikwa bwino mumabumba yaayako.


Ukwesha 2
Panga imiseela cinekonse-konse, umo walabomfya amashina yafintu na amashina yafye.
Imibombele ileenekelwa mukwesha: Imiseela iyalembwa bwino ukubomfya amashina yafintu
na amashina yafye.
UKWESHA
UKWALULA ULULIMI
Ifilekabilwa ukwishiba mukwesha: Ukubomfya inshila ishalekana-lekana pakupilibula
imiseela/umulandu ukufuma mu Cingeleshi ukutwala mu Cibemba.
Alula iimiseela ipeelwe peesamba ukuitwala mu Cibemba.
a. Pupils at PEAS Kampinda secondary school have a good behavior.
b. The sun rises in the east and sets in the west.
c. We go to school early in the morning.
d. John is playing soccer with his friends.
e. A giraffe is the tallest animal in the world.
Imibombele ileenekelwa mukweshiwa: Imiseela iyaalulwa bwino ukubomfya inshila
shakwalwilamo.

UMUTWE: UKWALUKA KWA MICEELE


Uyu umutwe wa isambililo ulelanda pa; Ukumfwa na Ukulanda, Ukubelenga, Ukulemba elyo na
Ukusoobolola Icibemba. Mukumfwa na ukulanda muli ukulanshanya pakwaluka kwa miceele
nangu ukwaluka kwa mwela. Ubukankaala bwa ili isambililo bwakumona ukuti abasambi
baishiba ubupilibulo bwamashiwi. Kabili uyu umutwe ulelanda pafyo abasambi bafwile bapanga
iyashi ukubomfya ifikomo ififyaikwa pakupanga ilyashi. Mukusobolola icibemba abasambi
bakasambilila pama shina ayali nga; amashina yebumba, shina-moneka elyo na shina-
nshimoneka.
A: UKUMFWA NA UKULANDA.
Umutwe 1: Ukulashanya.
Umutwe Unoono: Ifintu Abantu Bashingwana Nafyo.
Ifilefwaikwa Ukwishiba: Bomfya amashiwi ayalingile pakulanshanya kwa kwaluka kwa
miceele.
Ifikomo fyakufunda:
 Imibomfeshe yamashiwi ayapusana-pusana pakulanshanya pali uyu mulandu.
 Ububi bwaba mukonaula ifintu ifileta imikalile isuma iyamuntu (ifimuti, amesnhi,
umwela nafimbipo)
Ifyakubomfya: Ifitabo ifilelanda pakwaluka kwamicele.
Imifundile: Lanshanyeni mumabumba ifilenga umwela waluke muli shino nshiku (ukwaluka
kwa miceele) ukupitila mukupashanya, ifisela, ukwipusha na ukwasuka.
 Ubusuma bwaba mukusunga ifimuti bwino mumpanga.
 Ububi bwaba mukutemaula ifimuti.
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi balanshanye pabubi bwaba mukutemaula ifimuti.
Abasambi balanshanye pabubi bwaba mukutemaula ifimuti.
Imibombele ileenekelwa: Ububi bwaba mukutemaula ifimuti ubwalanshanishiwa bwino.
IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi bapeele ubulondoloshi pbubi na ubusuma bwaba mukutemaula ifimiti.
Peela ubulondoloshi pabubi bwaba mukutemaula ifimuti.
Imibombele ileenekelwa: Ubulondoloshi bwapakutemaula ifimuti ubwatantikwa bwino.

B: UKUBELENGA.
Umutwe 1: Amashiwi
Umutwe Unoono: Ubupilibulo Bwa Mashiwi
Ifilekabilwa Ukwishiba: Bomfya amashiwi yamu Fomu 1.
Ifikomo fyakufunda:
 Ukukomaila pabupilibulo bwamashiwi
Ifyakubomfya: Umulandu (ubukankaala bwa ameenshi), ifitabo
Imifundile: Ukulondolola, ukulanshanya, ukubomfya mu miseela
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe balanshanye ubupilibulo bwa mashiwi yasalilwe.
Abasambi balanshanyeni ubupilibulo bwa mashiwi yasalilwe. (Utumilonga, ifitungu, icipowe)
Imibombele ileenekelwa: Ubupilibulo bwa mashiwi yasalilwe ubwalanshanishiwa bwino.
IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi balondololele mashiwi.
Abasambi bapeele ubupilibulo bwa mashiwi (Icipowe, utumilonga, amaato…)
Imibombele ileenekelwa: Ubupilibulo bwa mashiwi yasalilwe ubwapelwa bwino.
IFYAKUCITA 3
Kafundisha ebe abasambi babomfye amashiwi yasalilwe mu miseela.
Abasambi babomfye amashiwi yasalilwe mu miseela (Icipowe, utumilonga, amaato…).
Imibombele iileenekelwa: Amashiwi ayabomfishiwa mumiseela bwino.

Umutwe 2: Ukubelenga Na Ukumfwikisha.


Umutwe unoono: Ukubelenga Na Ukumfwikisha
Ifilekabilwa ukwishiba: Belenga umulandu (ilyashi) ukulingana na Fomu 1.
Ifikomo fyakufunda:
 Ukukomaila pamibelengele isuma na ubupilibulo bwamashiwi ayasshupa ubupilibulo.
Ifyakubomfya: Ilyashi lipelwe peesamba
Imifundile: Abasambi babelenge ifipande mukushika.
-basuke amepusho ayalekana lekana.
-balembulule umulandu bapelwe ukubomfya amashiwi yabo.
 babelenge ifipande mukushika
 baasuke ameepusho yalekana-lekena
 balembulule umulandu ba belengele mukusupula
 baleembulule umulandu ba belengele ukubomfya amashiwi yaabo
Muli cilakubelenga ilyashi mufwile mwaba ifyakucita ifyalekana lekana abasambi ukwasuka
ameepusho ayali nga:
 Ameepusho ayalekabilwa ubwasuko bwakulemba ishiwi limo ifili nga incende/umuntu
nafimbipo
 Ameepusho umuba kulembulula umusela ulelanda pafilefwaika nangu ukulemba ishiwi
ukufuma mulyashi iililepibula cimo cine neshiwi lipeelwe
 Ameepusho yakulondolola insonselo/ amapinda/ amashiwi yamumulandu
 Ameepusho yakulondolola umulandu walengele icintu ukucitika/ nefyo cacitike/ nefyo
cali pakupwisha
 Ameepusho yakusala icilungeme nelyo ubufi
 Ameepusho yakulanga itontonkanyo lyobe/ ukulanda umuseela mumashiwi yoobe
 Ameepusho yakabila amasuko yakupalanya elyo nameepusho yambi.
 Ameepusho umufwaika ukusupawila ilyasha
 Ameepusho umufwaika ukupeela umutwe wa lyashi.

IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi babelenge umulandu
Abasambi babelenge umulandu uli peesamba.

UBUKANKAALA BWA AMEENSHI.


Ubumi busuma bwaliwama mu bwikashi bwa muuntu uli onse. Kwaliba ifintu ifingi ifilenga
umuntu ukukwata ubumi ubusuma. Icintu icikankaala icileta ubumi busuma meenshi. Uko konse
ukushili ameenshi kulaba amafya ayalekana lekana ayalinga icipowe icileta amalwele ayengi
elyo nemfwa.
Mu caalo cesu ica Zambia twalipaalwa nganshi pantu ilingiline tulakwata imfula. Cila mwaka
Lesa mukulu alatupela imfula. Imfula ngayaisa ilaleta insansa ku bantu. Imfula ilalenga icalo
cesu cikwate imimana iingi ukukuma nafye ifitungu fyonse ifya caalo.
Imimana yesu yaba lya pusana pusana mu bukulu,ubutali pamofye nokushika. Imimana yabela
muncende umo imfula iloka saana, kabili umo utumilonga twawila utwingi ileesula. Ici cilenga
imimana iikulu ukwisuula.
Twalikwata imimana iikalamba nganshi muno caalo ceesu. Ameenshi yamumimana tubomfya
munshila ishalekana lekana. Yamo tulanwa na ukusamba, kabili yalatwafwako na mubulimi
bwesu. Tulabomfya ameenshi tufumya kumimana ukutapilishako ifilimwa fyesu. Imimana ine iyi
ilatwafwako na ukwangushako imyendele mu ncende ishalekana-lekana ukubomfya amaato.
Kabili ameenshi yalafwaikwa ukubomba imilimo iikalamba saana mu fipatala fyesu na
mufyakupanga-panga ifili nga imiti ya mufipatala, ubwalwa na fimbipo. ‘Ala ukupenda intanda
kwandwa’.
Ubukankaala bumbi ubwaba mumeenshi kwisusha imimana yeesu umufuma isabi, imimana
iyingi yalikwata isabi. Ala ngatawalyapo isabi ilya mumimana yeesu ninshi walipuswa kwipo.
Pamulandu wakukwata ameenshi, icaalo ceesu ica Zambia calikwata ifipooma ifyapusana-
pusana ifili nga; Mosi-o-tunya, Kalambo, Mambilima nafimbipo. Ifi fipooma fyongola abantu
ukufuma mufyalo fimbi ifyalekana-lekana ukwisa mukufitamba. Kabili ifipoma filafwilisha
ukupaanga amalaiti ayatwafwilisha ngashi. Ala nifilya batiila ‘ubwingi bwama lumbo kuti
watuka imfumu’.
Imibombele ileenekelwa: Umulandu uwabelengwa bwino.
IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi baasuke ameepusho .
Abasambi baasuke ameepusho mufitabo fyabo.
 Asuka ameepusho ayalekena lekana.

1. Bushe kalemba wa uyu mulandu wa soma aaloseshe mwi pakuti ameenshi buumi?
2. Peela ubukankaala bwa meenshi bubili.
3. Finshi ficitika ku ncende ukushaba imfula?
a) kuba imyendele iibi.
b) kuba mulamba.
c) kuba icipowe/insala.
d) kuba imimana inoonofye.
4. Icaalo ca Zambia caali paalwa pantu:
a) mwaba utumana utunoono
b) mwaba impili nemiyenge.
c) mwaba ifipooma.
d) mwaba imfula.
5. Londolola umulolele ipinda ili peesamba.
‘Ubwingi bwa malumbo kuti watuka imfumu.’
6. Buukumu nshi ifipooma fituletela mu caalo?
7. Londolola umulolele aya mashiwi
I. Icipooma
II. Icipowe.
Imibombele ileenekelwa: Amasuko ayasukwa ukulingana na ifyo ameepusho yali.
IFYAKUCITA 3
Kafundisha ebe abasambi ukusupawila umulandu ubelengelwe.
Abasambi basupawile umulandu ubelengelwe.
Imibombele ileenekelwa: Imilandu iyasupawilwa bwino.
IFYAKUCITA 4
Kafundisha ebe abasambi basupawile umulandu ubelengelwe mumashiwi yabo.
Abasambi basupawile umulandu ukubomfya amashiwi yabo.
Imibombele ileenekelwa: Amashiwi yakwe ayabomfiwa bwino mukusupawila umulandu.

Umutwe 3: Ukubelenga Mukwikatisha


Umutwe Unoono: Ukubelenga Ukwabula Ukutamantama
Ifilekabilwa ukwishiba: Belenga imilandu iyalekana-lekana ukwabula ukutamantika iyakulinga
Fomu 1.
Ifikomo fyakufunda:
 Ukukomaila pamibelengele isuma
Ifyakubomfya: Ifitabo ifyapusana-pusana
Imifundile: ukubelenga mukwikatisha (ukwabula ukupusa/ukutamantama, ukubelenga inshita
iyalinga na icinso icilungatene na ifilebelengwa)
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi babelenge umulandu mukwikatisha ukwabula ukutamantama.
Abasambi babelenge umulandu mukwikatisha ukwabula ukutamantama.
Imibombele ileenekelwa: Umulandu uwabelengwa mukwikatisha na ukwabula kutamantama

C: UKULEMBA.
Umutwe: Ukupanga Ilyashi.
Umutwe unoono: Ukulemba Ilyashi Lya Kulondolola.
Ifilekabilwa ukwishiba: Lemba ilyashi lya kwelenganyafye
Ifikomo fyakufunda:
 Ukukomaila ifyo ilyashi lyakwelenganyafye lipangwa
 Imilembe isuma
Ifyakubomfya: Ifitabo ifilelanda pali uyu mutwe.
Imifundile: Ukulanshanya mumabumba: ubutantiko nefifwile ukuba mu lyashi
 Intendekelo ya ilyashi(ukubika umutwe wa ilyashi pa mulu)
 Ishinte lya ilyashi(umusangwa fyonse ifilelandwapo kabili fifwile ukuba mu fipandwa)
 Ukusondwelela
Mona na ubulondoloshi bumbi palwa kulemba ilyashi ilyacishinka (Umuli umutwe :Amalyashi)
ilyo abasambi balepalanya amalyashi yakwelenganya naya bufi.
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi balanshanye pafisangwa na ubutantiko bwalyashi lyakwelenganyafye
Abasambi balanshanye ifisangwa na ubutantiko bwa ifyo ilyashi lyakwelenganya lifwile
lyalembwa.
Imibombele ileenekelwa: Ifisangwa na ubutantiko bwa ifyo ilyashi lyakwelenganya lilembwa
ifyalanshanishiwa bwino.
IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi ukupusanya ilyashi lyacishinka na ilyashi lyakwelenganyafye.
Abasambi bapusanye ilyashi lyacishinka ku lyashi lyakwelenganya
*Bamone pafyo ilyashi lyacishinka lilembwa mwisambililo lyakunuma
Imibombele ileenekelwa: Ubupusano bwaba pa ilyashi lya cishinka na ilyashi lya kwelenganya
ifyalondololwa bwino.

D: UKUSOBOLOLA ICIBEMBA
Umutwe: Amashina Yafintu
Umutwe Unoono: Amashina yebumba, Shina-moneka elyo na Shina-nshimoneka.
Ifilekabilwa ukwishiba: Ukubomfya amashina yebumba, Shina-moneka elyo na Shina-
nshimoneka.
Ifikomo fyakufunda:
 Ukukomaila pabupusano bwaba pali Shina-moneka na Shina-nshimoneka
 Imibomfeshe yamashina (Shina-moneka na Shina-nshimoneka)
Ifyakubomfya: Ifitabo
Imifundile:
- Ukulanshanya pa bupilibulo bwa Amashina yebumba, Shina-moneka elyo na Shina-
nshimoneka.
- Ukwishiba Amashina yebumba, Shina-moneka elyo na Shina-nshimoneka.
- Ukusoobolola Amashina yebumba, Shina-moneka elyo na Shina-nshimoneka.
- Ukupanga imiseela ukubomfya Amashina yebumba, Shina-moneka elyo na Shina-
nshimoneka.
Ubupilibulo
Shina- mumabumba: Mashina yafintu ifyo tupendela mumabumba.
Shina -nshimoneka: Lishina ilile landa pafintu ifyo teti twikate, tumone nangutumfwe.
Shina-moneka : Lishina lyafintu ifyo twinga mona.
Imibombele ileyenekelwa: Ukulanshanya ubupilibulo bwa shina- mumabumba, shina-
nshimoneka eyo na shina- moneka.
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi balanshanye pabupilibulo bwa shina-mumabumba, shina-moneka na
Shina-nshimoneka.
Abasambi balanshanye pabupilibulo bwa Shina mu mabumba, shina-nshimoneka elyo na shina-
moneka
Imibombele ileenekelwa: Ubupilibulo bwa Shina-mumabumba, Shina-nshimoneka elyo na
Shina-moneka ubwalanshanishiwa bwino.

IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi basale/basange/balande ngacakuti amashiwi yapeelwe ni, Shina-
mumabumba, Shina-nshimoneka na Shina-moneka.
Abasambi basale/basange/balande ngacakuti amashina yapelwe ni, Shina-mumabumba, Shina-
nshimoneka elyo na Shina-moneka.
Imibombele ileenekelwa: Amashiwi yashina mu mabumba, shina- nshimoneka elyo na shina-
moneka ayasalwa bwino.
IFYAKUCITA 3
Kafundisha ebe abasambi basobolole amashina na ukuyabika mu mabumba yafwile ukuba.
Abasambi basobolole amashina mu mabumba, (Shina-mumabumba, Shina-nshimoneka elyo na
Shina-moneka)
Abasambi babelenge amashiwi yapelwe eyo babike umo yafwile ukuba: icitemwiko, ubusuma,
icikulwa, icimuti, ibumba, maluba, abasambi, umufulo, abantu.

Shina- mumabumba Shina -nshimoneka Shina- moneka


Umuswa Ubuloshi Icikuulwa

Imibombele ileenekelwa: Amashiwi ya Shina-mumabumba, Shina- nshimoneka elyo na Shina-


moneka ayasoobololwa bwino ukulingana namabumba yayako

IFYAKUCITA 4
Kafundisha ebe abasambi bapange imiseela ukubomfya shina-mumabumba, shina-nshimineka
elyo na Shina-moneka
Abasambi bapange imiseela ukubomfya Shina-mumabumba, Shina-nshimoneka elyo na Shina-
moneka.
Imibombele ileenekelwa: Imiseela iyapangwa bwino ukubomfya Shina-mumabumba, Shina
nshimoneka, elyo na Shina- moneka.

Umutwe 2: Amashiwi Yakwata Ubupilibulo Ubwafisama.


Umutwe Unoono: Insoselo.
Ifilekabilwa ukwishiba: Ukubomfya insoselo.
Ifikomo fyakufunda:
 Ukukomaila panshita wingabomfeshapo insoselo ishipelwe.
 Ubupilibulo bwa insoselo
Ifyakubomfya: Ifitabo
Imifundile: Londolola insoselo nenshita shibomfeshiwa ngefi:
1a. Inshita: Walitemwa ukubomba imilimo panono panono.
1b. Insoselo: Akalimo ucita umuleele kalakupembela.
2a. Inshita: Umuntu wakutemwa kuti akwalukila.
2b. Insoselo: Icikupempula ecikulya.
3a. Inshita: Ifinga kusunga noko wakufyala tefinga kusunga noko uushakufyala.
3b. Insoselo: Noko wamubiyo tekatilwa palwino.
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abaana basale insoselo bengabomfya ukulingana na inshita ishalekana-lekana
Abasambi basale insoselo bengabomfya ukulingana na inshita ishalekana-lekana.
Imibombele ileenekelwa: Insoselo ishabomfiwa ukulingana nenshita ishalekana lekana.

Ifyakucita 2.
 Sala inshita yakubomfya inshita yakubomfeshamo cila nsoselo.
Imibombele ileenekelwa: Inshita yakubomfeshamo cila nsoselo iyasalwa.
UKUSONDWELELA.
Ukukomaila pafintu ifi;
 Ukwishiba amashiwi ayalingile pakulanshanya kwa kwaluka kwa miceele.
 Ukupeela ubupilibulo bwamashiwi na ukubomfya mu miseela.
 Ifyakwasuka ameepusho panuma yakubelenga na ukumfwikisha ilyashi
 Ifyakusupawila umulandu nangu ilyashi.
 Ukulemba ilyashi mufipande
 Amashina yamabumba, shina-shimoneka, shina-nshimoneka,ukuyasoobolola na
ukubomfya mu miseela.
 Amashiwi yakwata ubupilibulo ubwafisama ayali nga amapinda nenshita yabomfiwa.

UKWESHA
Ukubelenga na Ukumfwikisha.
Ifilekabilwa ukwishiba mukwesha: Belenga umulandu (ilyashi) ukulingana na Fomu 1.
Ifyakukoonka

Kafundisha nakakulwa ukubomfya ilyashi ilili lyonse.

Muli cilakubelenga ilyashi mufwile mwaba ifyakucita ifyalekana lekana abasambi ukwasuka
ameepusho ayali nga:

 Ameepusho ayalekabilwa ubwasuko bwakulemba ishiwi limo ifili nga incende/umuntu


nafimbipo
 Ameepusho umuba kulembulula umusela ulelanda pafilefwaika nangu ukulemba ishiwi
ukufuma mulyashi iililepibula cimo cine neshiwi lipeelwe
 Ameepusho yakulondolola insonselo/ amapinda/ amashiwi yamumulandu
 Amepusho yakulondolola umulandu walengele icintu ukucitika/ nefyo cacitike/ nefyo
caali pakupwisha
 Ameepusho yakusala icilungeme nelyo ubufi
 Ameepusho yakulanga itontonkanyo lyakwe/ ukulanda umuseela mumashiwi yakwe
 Ameepusho yakabila amasuko yakupalanya elyo nameepusho yambi.
 Ameepusho umufwaika ukusupawila ilyashi
 Ameepusho umufwaika ukupeela umutwe wa lyashi.
Imibombele ilekabilwa mukwesha: Amasuko aya asukwa bwino ukulingana na ameepusho.

UKULEMBA
Ifilekabilwa ukwishiba mukweshiwa: Lemba ilyashi lya kwelenganyafye.
 Lemba ilyashi ilya kwelenganya ukusala pamitwe iyi:
 Ifyo napuswike ku ciswango.
 Nga naaba kateeka wa caalo.
Imibombele ilekabilwa mukwesha: Ilyashi ilyakwelenganya ilyalembwa bwino.
UKUSOOBOLOLA
Ifilekabilwa ukwishiba mukwesha: Bomfya amashina yebumba, Shina-moneka elyo na Shina-
nshimoneka.
1. Bomfya bakacita bapeelwe ukupanga ba shina-moneka na bashina-nshimoneka nga ifyo
bakulangile.
KACITA SHINA-MONEKA SHINA-NSHIMONEKA
lima umulimi ubulimi
lowa
tema
funda
lela
kuula
buumba
lunga
tana

Imibombele ileekabilwa mukwesha: Amashina yabashina-moneka na shina-nshimoneka


ayapangwa bwino ukulingana na amabumba ya mashina.
AMASHIWI AYAKWATA UBUPILIBULO BWAFISAMA
Ifilekabilwa ukwishiba mukwesha: Ukubomfya insoselo
Ukwesha
 Lemba insoselo ikumi na ukushilondolola umo shilolele.
Imibombele ilekabilwa mukwesha: Insoselo ishalembwa na ukulondololwa bwino.

You might also like