Language Icibemba Panel - CDC
Language Icibemba Panel - CDC
Ministry of Education
                ICIBEMBA
                  FORM 1
         TEACHING MODULE
B: UKUBELENGA
Imifundile:
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abaana bafwaye ifilekabilwa fimbi babelengele ukufuma mufitabo fimbi
IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi babomfye tebulo nangu indekishi mucitabo ukufwaya ifilekabilwa
fimbi.
Abasambi babomfye tebulo nangu indekishi wafintu ifili mucitabo ukufwaya ifilekabilwa fimbi.
Umutwe 3: Ukubelenga
Umutwe Unoono: Ukubelenga Na Ukumfwikisha
Ifilekabilwa ukwishiba: Ukubelenga umulandu (ilyashi) ukulingana na fomu 1.
Ifikomo fyakufunda:
      Imibelengele isuma
Ifyakubomfya:
      Ilyashi lipeelwe pesamba (imiti iikola).
      Atemwa ilyashi lilelanda pa miti iikola.
Imifundile:
      babelenge ifipande mukushika
      baasuke ameepusho yalekana-lekena
      baleembulule umulandu ba belengele mukusupula
     baleembulule umulandu ba belengele ukubomfya amashiwi yaabo
Muli cilakubelenga ilyashi mufwile mwaba ifyakucita ifyalekana lekana abasambi ukwasuka
ameepusho ayali nga:
    Ameepusho ayalekabilwa ubwasuko bwakulemba ishiwi limo ifili nga incende/umuntu
      nafimbipo
    Ameepusho umuba kulembulula umusela ulelanda pafilefwaika nangu ukulemba ishiwi
      ukufuma mulyashi iililepibula cimo cine neshiwi lipeelwe
    Ameepusho yakulondolola insonselo/ amapinda/ amashiwi yamumulandu
    Ameepusho yakulondolola umulandu walengele icintu ukucitika/ nefyo cacitike/ nefyo
      cali pakupwisha
    Ameepusho yakusala icilungeme nelyo ubufi
    Ameepusho yakulanga itontonkanyo lyakwe/ ukulanda umuseela mumashiwi yoobe
    Ameepusho yakabila amasuko yakupalanya elyo nameepusho yambi.
    Ameepusho umufwaika ukusupawila ilyashi
    Ameepusho umufwaika ukupeela umutwe wa ilyashi.
IFYAKUCITA 1:
Kafundi ebe abasambi ukubelenga umulandu pa miti ikola.
Abasambi babelenge umulandu pa miti iikola
BUSHE IMITI IIKOLA FINSHI?
Imiti yonse aapo yapela iikankala nganshi pantu ilatwaafwa mukuleesha ifiileekaliipa mu mibili
nga cakuti twaiboomfya bwino. Lelo temiti yonse iyawama kumibili yeesu. Imiti imo-imo kuti
yatuletela ubwafya mumibili yeesu ngacakuti tatuiboomfeshe bwino nangula twaibomfya ukucila
mucipimo. Ici emukutiila, ukuboomfya umuti elyo umubili ushiilefyaya muti pamulandufye wa
misango iyabiipa. Ngacakuti umuntu anwa umuti elyo tabalwele nishi nomba caba bonaushi.
Ubonaushi ubwingaleta mafya ku mubili ya muntu. Kabili nokutwala ku mfwa.
Kabili kuti twatiila imiti iikola kuboomfya imiti ishasuminishiwa nangu ukubomfya imiti
iyabindwa mushila iingaleeta amafya ku muntu uuleebomfya Kabili naku bantu bambi
abamupalamine. Iimibomfeshe ya miti iikola yapusanako nokuboomfya umuti nga cakuti
naulwala. Yeena ii kubomfya umuti pakuti uumfwe ukukolwa Kabili nokwamba ukuciita ifintu
kwati nakalimo muntu uwafulungana nelyo tutiiile umuntu uwabulisha yabilli mu mutwe. Iyi
imifulunganine kuti yamonekela mu mititile ya fintu, mumilandile elyo pamofye naubumi bwa
muntu uyo uulebomfya iyi miti iikola kuti bwalubana.
Imiti iikola apo apali miti iyasuminishiwa pamo nga imiti yakulesha ubukali mu mubili nga
cakuti tauleumfwa iyi miti nangula yalisuminishiwa, kuti twaibika pa miti iikola nga cakuti
tatuleiboomfya ukuliingana nafyo tulingile ukuibomfya. Kabili kwaba nemiti iyabindwa pamo
nga kokeni necamba.Insuko iya mumona na mukanwa mwiine pamo peenefye nobwalwa nafyo
fiine fyaba mwibumba lya miti ikola. Umuntu nga cakuti alanwa ubalwa libili-libili Kabili
ukuciila mucipiimo ninshi uyo muntu nomba caba mubeela Kabili napakuleka cilaba icakosa
ngashi. Umuntu nga afiika apamusango uyu apakumona ubwalwa nga icakulya nishi nomba
ubwafya bwaingila. Umuntu nishi kuuba uuwafulunga mumitontonkanyishe, imimonekele Kabili
na mumicitile ya fintu.
Bushe kuti twatiila cinshi cileenga ukuti umuntu aintumpe mu musango uyu uwabipisha
uwakubomfya iyi miti iikola. Ifiilenga fyeena fingi nganshi icakuti teti tukumeemo ukufilumbula
fyonse. Kuti twatiila limo icileenga fibusa tuleesangwa nafyo. Ifibusa nga cakuti filabomfya imiti
iikola, na umuntu uulesangwa na ifibusa fyamusango uyo nao wiine kuti atampa ukubomfya
imiti iikola pakuti bampane capamo ubusaka Kabili bapange icakosa. Limo kuti caba
kukanaishiba, limo nalyo matontonkanyo eyalenga umuntu kutendeka ukubomfya imiiti ikola.
Ukusangwa weeka nako kwiine kuti kwalenga umutu ukubomfya iyi miti iikola. Eico kanshi
tachifwaikwa wemuntu ukulasangwa weeka ubwaila no bwaca naikalafye inkumba-bulili.
Nobwingi bwa miti iikola kuncende wikalako nako kwine kuti kwaleenga umutu ukubomfya
Kabili nishi taishupiile ukuisanga.
Nga nikumiseepela ukukaana kwata isha ncito nako kwiine nakulundapo ngo mulandu
wakuboomfya imiti iikola. Pamulandu wakuti ifyakucita tabalekwata kanshi icisheele
kuitumpafye misango iya biipa iyalekana-lekana. Nacimbi ico icileleenga imisepela ukuitumpa
ukubomfya imiti iikola kukaana kwata incende shakupwishishamo icitendwe. Ifyapala nga
ifibansa fya mupila, ukwatambila ifipikica Kabili na ukwakutamba ifisela ana mangalo
ayalekana-lekana. Ifi fyonse, filalenga imisepela ukumpufyanyako amano yabo pakuna
tontonkanya pa misango imbi ingi iyakuipasaika mumisango iya kwa Mwansa kabinga.
Kwwena ilyashi lya miti iikola lyeena likalamba ngashi. Nge fyo icibemba citiiila aciti,
utwamulisamfwe tatupwakusala Kabili aticiti ukupenda intanda kwandwa. Kanshi natutale
tupelele apa peene ne lyashi lyesu ilya miti iikola. Ushumfwa pa tunoono na pafingi pene,
takomfwe.
Imibombele ileenekelwa: Umulandu uwabelengwa bwino.
IFYAKUCITA 2:
Kafundisha ebe abasambi ukwasuka ameepusho panuma yakubelenga umulandu
Abasambi baasuke ameepusho yapeelwe.
   1. Busuma nshi bwaba mu miti nga cakuti twaibomfya bwino?
          a. Ilonaula umubili
          b. Ilaposha ifilekalipa mu mubili
          c. Ilatuletela amafya pa mubili
          d. Ilakalifya umubili
   2. Cinshi cingaleenga imiti iyasuminishiwa ukwaluka imiti iikola?
          a. Kukaana ibomfya bwino
          b. Kukaana nwa
          c. Kukaana iisuminisha
          d. Kukaana kwata imiti isuma iingi
   3. Umuntu uyo uwayalusha ubwalwa nga icakulwa, aalaaba uwafulungana
      mumitontonkanyishe, mu……………….. Kabili na mumicitile yafintu.
          a. liile
          b. nwiine
          c. kaliile
          d. mimonekele
   4. Cinshi cingalenga umuntu ukutampa ukubomfya iyi miti iikola ukulingana na umulandu?
      Kuti caba…….
          a. Kusamwafye
          b. Kuifwailafye.
          c. Ifibusa ifibi
          d. Ifibusa ifisuma
   5. Bupusano nshi bwaba pa miti iyabindwa na imiti iyasuminishiwa?
          a. Imiti iya bindwa ilatwafwiilishako ukulesha ubukali mu mubili
          b. Imiti iyasuminishiwa ilatwafwiilishako ukulesha ubukali mu mubili
          c. Yonse ibili ilatwafwiilishako ukulesha ubukali mu mubili
          d. Imiti iyasuminishiwa ilonaula umuntu
   6. Lumbula ifintu fitatu ifingaleenga umuntu ukuitumpa mu kubomfya imiti iikola.
   7. Londolala inshila shibili ishingatwafwa ukulesha imisepela ukukana itumpa mu kubomfya
      imiti iikola.
Imibombele iileenekelwa: Amasuko ayasukwa ukulingana na ifyo ameepusho yali.
IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi ukusupawila umulandu ukupitila mukutantinka ifikomo ifikankala
Abasambi basupawile umulandu batantike ifikomo ifikankaala ifililmo.
Imibombele ileenekelwa: Ifikomo ifyatantikwa ukufuma mumulandu
IFYAKUCITA 3
Kafundisha ebe abasambi ukusupawila umulandu ukubomfya amashiwi yabo.
Abasambi basupawile umulandu ukubomfya amashiwi yobe (umusambi).
Imibombele ileenekelwa: Amashiwi yakwe ayabomfiwa bwino mukusupawila umulandu.
C: UKULEMBA
Umutwe: Ukupanga Ilyashi
Umutwe Unoono: Ifipande Fya Ilyashi
Ifilekabilwa Ukwishiba: Tantika ififwaikwa pakupanga ilyashi.
Ifikomo fyakufunda:
      Imitantikile ifwaikwa pakupanga ilyashi
Ifyakubomfya: Ifitabo ifyalekana-lekana
Imifundile:
Ukupanga ilyashi
Ukupanga ilyashi kuleemba ilyashi lyakwelenganya nangu ukulemba ilyashi ilya cishinka.
Ifipande fiba mulyashi niifi:
    Umutwe we lyashi: umutwe wa ilyashi kuti walembwa mu fileembo ifikalamba ukwabula
     ukushilapo nangu kuti waleembwa mu filembo ifinono elyo washilwapo.
    Intendekelo: umusambi alingile alondolola ico aleleembela ilyashi.
    Ishinte ya ilyashi: ishinte ya ilyashi emusangwa fyonse ifyo umusambi elefwaya
     ukulembapo. Cila itontonkanyo lifwile lyakwata icipande ceeka pakukana kwatafye
     icipande cimo mwilyashi.
    Ukusondwelela: mu cipande ca kusondwelela, kaleemba welyashi afwiile apeela
     itontonkanyo lyakwe ukulingana nefyo aletontonkanya pa ilyashi lyakwe.
IFYAKUCITA 1:
Kafundisha ebe abasambi ukulanshanya pabutantiko na ifipande fifwaikwa pakupanga ilyashi.
Abasambi balanshanye pabutantiko na ifipande fifwaikwa pa kupanga ilyashi.
Imibombele iileenekelwa: Ubutantiko na ifipande fya ilyashi ifyalanshanishiwa bwino.
IFYAKUCITA 2:
Kafundisha ebe abasambi ukulumbula na ukulondolola ifipande fya ilyashi
Abasambi balumbule na ukulondolola ifipande fya ilyashi.
Imibombele iileenekelwa: Ifipande fya ilyashi ifyalumbulwa ukulinga na ifyo fyaba.
D: UKUSOBOLOLA ICIBEMBA
Umutwe: Amabuumba ya Mashiwi
Umutwe Unoono: Amabuumba ya Mashiwi
Ifilekabilwa ukwishiba: Sobolola amashiwi ukulingana na amabuumba yayako.
Ifikomo fyakufunda:
      Ukukomaila pamabumba yamashiwi
IFYAKUCITA 2:
Kafundisha ebe abasambi balanshanye pali cila ibumba lyamashiwi na ukupela ifilangililo
IFYAKUCITA 3
E: UKWALULA ULULIMI
Umuntwe: Ukwalula Ululimi
Umutwe Unoono: Ifikomo Fya Mukwalula Ululimi
Ifikomo fyakufunda:
IFYAKUCITA 1:
IFYAKUCITA 2
IFYAKUCITA 3
UKUSONDOLWELA
Muli ili isambililo lyonse, twasambililamo amashiwi ayayana pakulanshanya pamiti ikola,
ifyakusanga ifikomo ifikankala mu fitabo, ukubelenga umulandu na ukwasuka ameepusho,
ifyakupanga ilyashi, amabumba yamashiwi elyo na ukwalula mululimi lumbi.
UKWESHA:
Ukubelenga na ukumfwikisha
Muli cilakubelenga ilyashi mufwile mwaba ifyakucita ifyalekana lekana abasambi ukwasuka
ameepusho ayali nga:
    Ameepusho ayalekabilwa ubwasuko bwakulemba ishiwi limo ifili nga incende/umuntu
      nafimbipo
    Ameepusho umuba kulembulula umusela ulelanda pafilefwaika nangu ukulemba ishiwi
      ukufuma mulyashi iililepibula cimo cine neshiwi lipeelwe
    Ameepusho yakulondolola insonselo/ amapinda/ amashiwi yamumulandu
    Ameepusho yakulondolola umulandu walengele icintu ukucitika/ nefyo cacitike/ nefyo
      cali pakupwisha
    Ameepusho yakusala icilungeme nelyo ubufi
    Ameepusho yakulanga itontonkanyo lyakwe/ ukulanda umuseela mumashiwi yoobe
    Ameepusho yakabila amasuko yakupalanya elyo nameepusho yambi.
    Ameepusho umufwaika ukusupawila ilyashi
    Ameepusho umufwaika ukupeela umutwe wa ilyashi.
IMISANGO YA MIBELENGELE
Ifilekabilwa ukwishiba mukwesha: Fwaya ifilekabilwa fimbi pafyo ulebelenga.
      Kafundisha abomfye ifitabo fyapeelwa ukubelenga mu litilica.
      Ipusha abasambi ukubuulamo ifikomo ifikankaala mumulandu usalile.
      Umusambi abelenge ifikomo aleembele.
UKULEMBA
Ifilekabilwa ukwishiba mukweshiwa: Tantika ififwaikwa pakupanga ilyashi.
      Leemba ilyashi pafyo waumfwile ilyo wapaashile ukulingana naifyo wasambilila
       (intendekelo, ubukulu bwa mulandu/ishinte na ukusondwelela).
Imibombele ilekabilwa mukwesha: Ilyashi ilyatantikwa bwino
UKUSOOBOLOLA ICIBEMBA
Ifilekabilwa ukwishiba mukweshiwa: Soobolola amashiwi ukulingana na amabuumba yayako.
Amashiwi: pyanga, Kapasa, umunkalwe cila bushiku, ba, panoono-panono, twa, lya, uluse
      Kacita              Tungi-wa mashina Tungi-wakacita       Bakeminina-weshina
Ubulondoloshi:
Umutwe: Ukulanshanya
Ifikomo fyakufunda:
IFYAKUCITA 1
B: UKUBELENGA
Ifikomo fyakufunda:
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi babelenge amalyashi ukufuma mu; (bamagazini, amapepala ya ilyashi
nafimbipo)
IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi ukwasuka ameepusho pafilekabilwa peesamba.
Abasambi baasuke ameepusho pafili nga:
              Pamutwe welyashi
              Ubukankaala bwelyashi abelengele
Imibombele ileenekelwa: Amepusho ayaasukwa bwino
Ifilekabilwa ukwishiba 2: Belenga ifitabo naukusanga ifikomo/ifishiinka ifililimo mukufikapo.
IFYAKUCITA 3
Kafundisha ebe abasambi ukubelenga ilyashi na ukusanga ifikomo ifilimo ifilefwaikwa.
Umutwe 3: Amashiwi
Umutwe unoono: Ubupilibulo Bwamashiwi
Ifilekabilwa ukwishiba: Bomfya amashiwi yamu fomu 1
Ifyakubomfya: Umulandu (ilyashi)
Imifundile: mumabumba, ukwipusha na ukwasuka
Abasambi babelenge ilyashi pesamba
Icilangililo:
Lanshanyeni ubupilibulo bwamashiwi yesalilwe
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi ukulondolola ubupilibulo bwa mashiwi yasalilwe
Abasambi balondolole ubupilibulo bwa mashiwi yasalilwe.
Imibombele ileenekelwa: Ubupilibulo bwamashiwi ubwalanshanishiwabwino-bwino
IFYAKUCITA 2:
Kafundisha ebe abasambi ukubomfya amashiwi yasalilwe mu miseela.
Abasambi babomfye amashiwi yasalilwe mu miseela
Imibombele ileenekelwa: Amashiwi ayabomfeshiwa bwino mumiseela
Umutwe 4: Ukubelenga Na Ukumfwikisha
Umutwe Unoono: Ukubelenga Na Ukwasuka
Ifilekabilwa ukwishiba: Ukubelenga ilyashi (umulandu) ukulingana na Fomu 1
Ifikomo fyakufunda:
         Ukukonkomesha abasambi ukukutikisha ilyo balebelenga ilyashi
Ifyakubomfya:
         Ilyashi lipeelwe pesamba
         Atemwa ilyashi lilelanda pabwikashi bwacaume na ubwanakashi
Imifundile:
    Umwana ukuibelengela umwine.
    Ukwasuka amepusho
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi ukubelenga umulandu.
Abasambi babelenge umulandu
Ilyashi
Mulupwa lwaba Mwansa emwafyelwe Chanda na Chuushi.Pamulandu wakuti Chanda
aalimwaume elyo umukalamba pali Chuushi, taalefwaya kwafwana na munyina ukubomba
imilimo pang’anda aaleetila imilimo yonse iya pang’anda banakashi ebabomba. Kanshi
aaleetifye    nga   bwaca    ninshi   elupanda   lwamiile.Cashimikwe     ukuti,   uko   aaleeya
aaleeitobenkanya pebumba lyabaleefokola fwaka wacaume.kanshi aaleeti nga abwelakufwaya
bwangu-bwangu bamuume akamwinko pamala ninshi elyo umutima walaikale. Aasangwishe
nkashi yakwe ngo musha icalengele ukuti munyina aleshingwana na amafya mumisambilile
yakwe.
Mukupita kwanshiku, Chanda aatendeke ukutompola nkashi yakwe ukuti nangu engasambilila
shani tapali milimo engabomba pantu namuma ofeshi ayengi baume bafwaya. Amupeele
icilangililo capesukulu line aalipo ukuti bakafundisha mukalamba na inkonkani ukubikapofye na
bakafundisha bonse baume. Nakucilisha ku banki, ku bushilika na kuli bundokotala nako abaume
ebobafwaya. Chuushi nga aumfwa ifyo umukalamba wakwe aaleelanda aaleesonkolwa ku
mukoshi. Icawamishekofye Bupe cibusa wakwe nangu alikobekeelwe kale na ukubeleka
mukwangufyanya, aaleemukoselesha ukuti uwaingila mumushitu tomfwa nswaswa. Kabili
aaleemweba ukuti, umupama pamo, utula ing’oma, akosepofye tekubula ubushiku bushiliile
kantu aisaba kalubula kubengi.
Nakabili Chanda aaleepela Buupe ngaicilangililo cabanakashi abaishiba imilimo yabo mu caalo.
Kalyafye cibusa wakwa Chanda ewali umulume wakwa Buupe. Kanshi inshita na inshita Chanda
nga abatandalila, baaleemutuuka kunsala. Chanda na Kalyafye bakumenefye bambokoya.
Kalyafye aashukilefye munyina walebomba ku mikoti ewalemufuulilako utusaamu na
ukumutuminako ulupiya nangu lwalepwila ku kucimfula ubwalwa.
IFYAKUCITA 3
Kafundisha ebe abasambi basupawile umulandu ubelengelwe.
Abasambu basupawila umulandu babebelengele.
Imibombele ileenekelwa: Umulandu uwasupaulwa bwino
IFYAKUCITA 4
Kafundisha ebe abasambi basupawile umulandu ukubomfya amashiwi yabo
Abasambi basupawile umulandu ukubomfya amashiwi yabo.
Imibombele ileenekelwa: Amashiwi yamusambi ayaabomfeshiwa bwino.
Ifyakubomfya: Ifitabo
Imifundile: cilamwana, mumabumba, kafundisha aleleemba ifitabo umusambi alebelenga
IFYAKUCITA 1:
Kafundisha ebe abasambi ukubelenga amalyashi ayalekana-lekana.
Abasambi babelenge amalyashi ayalekana-lekana.
Imibombele ileenekelwa: Imilandu (ifitabo) iyabelengwa iyalekana-lekana bwino.
IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi ukusupula umulandu ukupitila mukulandafye.
Abasambi basupule umulandu ukupitila mukulandafye.
Imibombele ileenekelwa: Umulandu wasupawilwa bwino
C: UKULEMBA
Umutwe: Ukulemba Umulandu (ilyashi)
D: UKUSOOBOLOLA ICIBEMBA
Ifikomo fyakufunda:
Icilangililo
- Aleenda
A -le-end- (a)
‘le’’ inundwa ililelanga inshita ya nomba.
     Aleesamba
     baleebelenga
Imibombele ileenekelwa: Inundwa shileimininako inshita yanombashalangwa bwino.
IFYAKUCITA 3
Kafundisha ebe abasambi ukupanga imiseela ukubomfya imisango yanshita iyalekana-lekana
Abasambi bapange imiseela ukubomfya imisango yanshita yanomba iyalekana-lekana
               -   Inshita yanomba mukupwililika
               -   Inshita yanomba twalilila
IFYAKUCITA 5
Kafundisha ebe abasambi bapange imiseela yakwipusha ukubomfya inshita yanomba.
Abasambi bapange imiseela yakwipusha ukubomfya inshita ya nomba.
Icilangililo: iyi miseela ibomfiwa mukwipusha ngeefi:
           -   Bushe mulelya?
           -   Muleya?
Ifikomo fyakufunda:
 Imibomfeshe yamapinda
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi balanshanye pabupilibulo na imibomfeshe yamapinda.
Abasambi balanshanyeni ubupilibulo na imibomfeshe yamapinda.
Imibombele ileenekelwa: Ubupilibulo na imibomfeshe yamapinda yalanshanishiwa ukufikapo.
IFYAKUCITA 2
       Biika amapinda muma buumba ukukonka na ifyo yabomba apo apali:
            Ukufunda imibeele isuma
            Ukupandishanya amaano
               Pakusoka
               Ukubomba imilimo
               Mufyupo
               Ukutasha
Imibombele ileenekelwa: aya soobololwa bwino mumabuumba.
Ifyakucita:
Kafundisha ebe abasambi ukwalula ululimi mu Cingeleshi ukutwala mu Cibemba
       Abasambi ba alula ululimi ukufuma mu Cingeleshi ukutwala mu Cibemba nakabili
       ukufumya mu Cibemba ukutwala mu Cingeleshi ukubomfya inshila ishalekana-lekana
       ngeeshi:
Imibombele ileenekelwa: Inshila shakupilibwilamo ululimi ishalekana-lekana ishabomfiwa
bwino.
UKWESHA:
Ukwesha 1
Ukubelenga na ukumfwikisha
UKWESHA
UKUSOOBOLOLA ICIBEMBA
Ifilekabilwa ukwishiba mukweshiwa: Bomfya imisango yanshita yanomba iyalekana-
lekana.
Ukwesha 1
   1. Kopolola na ukushila apali inundwa shilelanda panshita ya nomba
       a) Sampa aleeshipula.
       b) Lombe aashitisha ifyakufwala.
       c) Bushe Chewe aleeteya bwino umupila?
       d) Bamaayo baleelanshanya pa mikalile ya ndakai.
       e) Umulilo uleepya.
Ukwesha 2
      Leemba imiseela ikumi iya munshita ya nomba pwililika.
      Leemba imiseela ikumi iya munshita ya nomba twalilila.
Imibombele ileekabilwa mukwesha: imiseela iyalembwa bwino ukubomfya inshita ya nomba.
UKWESHA
AMASHIWI YAKWATA UBUPILIBULO BWA FISAMA
Ifilekabilwa ukwishiba mukweshiwa: Ukubomfya amapinda.
Ukwesha
      Soobolola amapinda ukubiika mumabuumba yapeelwe
Uwakaana ukwela; akaana na ukooca, Ukwali insoke; takwafwile muntu, apali umunwe; epali
ibala, Ubunang’ani; tabulisha kasuma
 Imilimo                      Ukusoka                     Ubunang’ani
B: UKUBELENGA
Umutwe 1: Amashiwi
Umutwe unoono: Ubupilibulo Bwa Amashiwi
Ifilekabilwa ukwishiba: Bomfya amashiwi ukulingana na fomu 1.
Ifikomo fyakufunda:
      Ukukomaila pabupilibulo bwa mashiwi.
IFYAKUCITA 1:
Kafundisha ebe abasambi balanshanye pa mashiwi yasalilwe
Abasambi balanshanshanye pa mashiwi yasalilwe
Imibombele ileenekelwa: amashiwi yasalilwe ayalondololwa bwino.
IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi bapeele ubupilibulo bwa mashiwi yali mu mulandu
Abasambi bapeele ubupilibulo bwamashiwi yali mu mulandu.
Imibombele ileenekelwa: Ubupilibulo bwamashiwi ubwapeelwa bwino
IFYAKUCITA 3
Kafundisha ebe abasambi babomfye amashiwi yasalilwe mu miseela.
Abasambi babomfye amashiwi yasalilwe mu miseela.
Imibombele ileenekelwa: amashiwi yasalilwe ayabomfiwa bwino mu miseela
C: UKULEMBA
Umutwe: Ukusupawila Ilyashi
Umutwe Unoono: Ukusupawila Ifileelandwa
Ifilekabilwa ukwishiba: Ukulemba ifileelandwa
Ifikomo fyakufundapo:
      Ukukomaila pafilingile ukukonkwa pakulemba ifilelandwa
Ifyakubomfya: umulandu, amashiwi ayakopwa (recorded), amashiwi mufilimba, amashiwi
yalefuma kuli kafundisha ilyo aleesambilisha
Imifundile:
      Abasambi balefwaikwa ukulanshanya pali ifi:
      Ukulemba ukufumine (intulo) ya ilyashi
      Ukubika ifilelandwa mu mashiwi yabo.
      Ukulembafye ifikomo ifikankala ifilelandwa mulyashi nangu umulandu.
         Ukusupawila ifikomo ifikankala ukubomfya imitwe (kuti yaba mu meepusho)
         ukusha amashiwi ayashili yakankala ayashile cinja ubupilibulo mufyo mulelemba
         ukulakutikisha bwino
         ukukana lemba cila ishiwi
         ukupituluka mufyo ulembele
         ukulemba imisela iipi.
         Ukupituluka mufilembelwe.
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abaana balanshanye pafikomo n ubutantiko bwakusupwilamo ilyashi lilelandwa.
Abasambi balanshanye ifikomo na ubutantiko bwakusupula ilyashi lilelandwa.
Imibombele ileenekelwa:         Ifikomo   na   ubutantiko   bwakusupula    ilyashi   ililelandwa
fyalanshanishiwa bwino.
IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi ukubelenga umulandu uli peesamba elyo basupawile ukubulamo
ifikomo ifikankala.
Abasambi babelenge umulanadu uli peesamba elyo basupawile ukubulamo ifikomo ifikankaala.
ilyashi
Icikomo cimo icansambu Shabantu calanda ukuti onse umuntu alikwata insambu yakwikala
bwino nalupwa iwakwe mu buumi ukubikapofye nefyakulya ing’anda nokulaya ku cipatala
atemwa kusukulu.
   Ukulundapo onse alikwata insambu ukulanda ifyo aletontonkanya neyi nsambu ilundapo neya
kukwata amatontonkanyo ukwabula ukuleshiwa. Iyi nsambu yalundapo ukukwata nangu
ukwalula ukwakupepa nefisumino amapepo nangu ifi sumino kuti yacefiwafye ukulingana
namafunde yalinga ukucingilila umutende, ubumi bwa muntu, mibelo nangu insambu abantu
bambi bakwata .
   Mu milandu yabana banoono,pakupingula kufwile ukulolesha pa myaka bakwete no busuma
bwingabapo pakuba fwilisha ukuleka imisango ibi.
Umuntu onse nga asangwa na umulandu wakukakwa kuti atwala uyu mulandu ku cilye bwangu
bwangu pakutila cinyapitulukamo ukulingana nefunde. Onse alilinga mu mulinganya wine wine
ukumulubulwisha ukwabula ulufyengo palwalala nabashi alye baashilemenena lubali lumo.
         Tantika ishi nsambu ngeefi:
              Insambu yakukwata Ing’anda.
              ……………………………….
              ………………………………..
Imibombele ileenekelwa: Insambu ishatantikwa bwino.
D: UKUSOOBOLOLA ICIBEMBA
Umutwe 1: Inshita
Umutwe Unoono: Inshita Yakale Kale
Ifilekabilwa ukwishiba: Bomfya inshita yakale iyapusana-pusana.
Ifikomo fyakufunda:
        Ukukomaila pafyo         inshita   shakale   ishalekana-lekana   shipangwa     na    ifyo
         twingashibomfya.
Ifyakubomfya: Ifitabo ifilanda panshita ishalekana-lekana
Imifundile: ukulanshanya mumabuumba, ukulondolola
Ifilangililo:
        Nali –is-a( kale)
        Na-aci-is-a (kaleko)
        Na ishi-le mailo ubushiku (kale)
        Aali-isul-a iciibi(kale saana)
        Mwansa aali-isul-ile iciibi (kale saana)
        Mulenga aaci-sul-a iciibi (kaleko)
        Mulenga aali-isul-a iciibi (kale saana)
        Mulenga aali-isul-ile iciibi (kaleko)
    Kafundisha alondolole inundwa ishili mufilembi ifyafiita ishilelanga inshita yakale ngeefi:
    -li- na -a ninundwa shilelanga inshita yakale.
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi balondolole imibomfeshe yanshita yakale iyapusana-pusana.
Abasambi balondolole imibomfeshe yanshita yakale iyapusana-pusana.
Ifileenekelwa ukubomba: Ubupilibulo na imibomfeshe yanshita yakale iyalondololwa bwino.
IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi balange inundwa mu miseela iipelwe.
Abasambi balange inundwa sha nshita mu miseela ipeelwe ngeefi:
    a)   Twalesambilila (-le-a)
    b)   Baciya ………………………………
    c)   Aalwele……………………………
    d)   Nshalesendama………………………….
    e)   Aalilile………………………………………..
    f)   Balyakene……………………………………
   1. Pwishishisha iyi miseela
   a) Mwansa acisenda amataba
   b) Baalundile umutengo wa mataba mu 2024
Imibombele ileenekelwa: Inundwa ishilelanga inshita yakale ishalembwa bwino.
IFYAKUCITA 3
Abasambi bapange imiseela munshita shakale ishalekane-lekana.
Abasambi bapaange imiseela munshita yakale iyalekana-lekana.
Imibombele ileenekelwa: Imiseela yamunshita yakale iyapangwa bwino.
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi balanshanye pabupilibulo bwa nsoselo na ifyo shibomba
Abasambi balanshanye pabupilibulo bwansoselo na ifyo shibomba.
Imibombele ileenekelwa: Ubupilibulo bwa nsoselo ubwalungama.
IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi ukubika insoselo mu mabumba ukulingana na ifyo yabomba.
Abasambi babike insoselo mu mabuumba ukulingana na ifyo yabomfiwa.
Imibombele ileenekelwa: Amabumba yansoselo yabiikwa bwino ukulingana na ifyo
yabomfiwa.
E. UKWALULA ULULIMI
Umutwe: Ukwalula Ululimi.
Umutwe Unoono: Ifikomo Fyakwalwilamo Ululimi
Ifilekabilwa ukwishiba: Bomfya ifikomo ifyapusana-pusana ifyakwalula ululimi ukufuma mu
Cisungu ukutwala mu Cibemba na ukubwekeshamo.
Ifikomo fyakufunda:
      Ukukomaila pafikomo ifyapusana-pusana ifibomfiwa pakwalula ululimi.
Ifyakubomfya: ifitabo
Imifundile: Ukulanshanya mumabumba, ukulondolola
      Pituluka mufikomo fyapa mipilibwile ukufumya mu lulimi lumo ukutwala mumbi ifili
       nga:
   -   Ukukana yalula imiseela ukukonka ishiwi ne shiwi ukwabula ukukonka ifyo umusela
       ulelandapo
   -   Amashiwi yalooni(ayakucita bolo) ayali nga; bathroom-bafwa, Catholic- katolika,
       Goliath- kolyati..
      Aya mashiwi yamo yafuma ku Latini, Icibemba ca mu tauni, Iciswahili .
       -Ukubomfya amashiwi ayalinga ukulingana nebumba/abantu abakabelenga ilyashi
       uleyalula
       - Taufwille ukucinja ubupilibulo bwa miseela/umulandu
   -   Taufwile ukulabomfya amashiwi yashasuminishiwa ayasangwa mu misebo(ama slang,
       imilangwe, amashiwi yabomfiwa necitungu cimo icabantu
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi balembe amashiwi yalooni.
Abasambi balembe amashiwi yalooni ngeefi
Beeti ukufuma kuli bed
Umuseela: Naciilala pali beeti
Peela amashiwi yambi ngefyo bakulangile peesamba.
      Alula iyi miseela utwale mu Cibemba (Mona ukuti taufwile ukwalula imisela ukukonka
       ishiwi ne shiwi ukwabula ukukonka ifyo umusela ulelandapo
   a)   Right to be heard
   b)   The right to life
   c)   Protection from harm
   d)   Right to development
   e)   Welfare rights
   f)   Right to education
   g)   Right against exploitation
   h)   Right to freedom of religion.
Imibombele ileenekelwa: Ifikomo ifyalekana-lekana ifikonkwa mukwalula ululimi fyankonkwa
mukwalu ifipeelwe.
UKWESHA:
Ukubelenga na ukumfwikisha
Muli cilakubelenga ilyashi mufwile mwaba ifyakucita ifyalekana lekana abasambi ukwasuka
ameepusho ayali nga:
    Ameepusho ayalekabilwa ubwasuko bwakulemba ishiwi limo ifili nga incende/umuntu
      nafimbipo
    Ameepusho umuba kulembulula umusela ulelanda pafilefwaika nangu ukulemba ishiwi
      ukufuma mulyashi iililepibula cimo cine neshiwi lipeelwe
    Ameepusho yakulondolola insonselo/ amapinda/ amashiwi yamumulandu
    Ameepusho yakulondolola umulandu walengele icintu ukucitika/ nefyo cacitike/ nefyo
      cali pakupwisha
    Ameepusho yakusala icilungeme nelyo ubufi
    Ameepusho yakulanga itontonkanyo lyakwe/ ukulanda umuseela mumashiwi yoobe
    Ameepusho yakabila amasuko yakupalanya elyo nameepusho yambi.
    Ameepusho umufwaika ukusupawila ilyashi
    Ameepusho umufwaika ukupeela umutwe wa lyashi.
UKULEMBA
Ifilekabilwa ukwishiba mukwesha: Ukulemba ifileelandwa.
Ukwesha
       Kafundisha abelenge ilyashi asalile umuli ifikomo fyakuti abasambi bafumye.
Imibombele ilekabilwa mukwesha: Ifikomo ifikankaala ifisalilwe mu mulandu.
UKUSOOBOLOLA ICIBEMBA
Ifilekabilwa ukwishiba mukwesha: Bomfya inshita yakale iyapusana-pusana.
Ukwesha 1
   2. Kopolola na ukushila apali inundwa shilelanda panshita ya kale.
       f) Buupe aaleshipula.
       g) Chuushi acishitisha inyanje.
       h) Bushe bayaama baliishile uyu mweshi wafumako?
       i) Bamaayo bacitwa imbalala.
       j) Mulenga aaliliile ubwali bwakaba.
Ukwesha 2
      Leemba imiseela iasano iya munshita ya kaleko.
      Leemba imiseela isano iya munshita ya kale saana.
      Leemba imiseela isano iya munshita ya kale twalilila.
Imibombele ileekabilwa mukwesha: Imiseela iya lembwa bwino ukubomfya inshita ya kale.
UKWESHA
UKWALULA ULULIMI
Ifilekabilwa ukwishiba mukwesha: Bomfya imisango yaku pilibwilamo ululimi ukufuma
mu Cisungu ukutwala mu Cibemba na ukubwekeshamo.
Ukwesha
      Alula imiseela ipeelwe ukutwala mu Cibemba
       6. Mapalo lives in a remote place.
       7. Her parents died long time ago.
       8. She misses them so mush.
       9. Chipeko and Katongo are older than Mapalo.
       10. It’s a happy family.
Ubulondoloshi
Muli uyu mutwe wa isambililo, muli ifipandwa fyamasambililo ifili nga: Ukumfwa Na ukulanda,
Ukubelenga na ukwasuka ameepusho ayalekana-lekana, Ukubelenga mukwikatisha, Ukulemba,
Ukusobolola Icibemba elyo na ifikomo fifwaika ilyo kuli ukupilibula Icisungu ukutwala mu
Cibemba. Mu Kulanda na ukumfwa muli ukulanshanya pa ntambi nga umutwe wa isambililo.
Ubukankala bwa ili sambililo bwakumona ukuti abasambi babomfya amashiwi ukulingana na
ilyashi baleelandapo. Kabili abasambi bakasambilila ifyakwasuka ameepusho panuma
yakubelenga elyo na ukulanshanya pa mashiwi yantu basanga ayakosa ubupilibulo. Abasambi
bakalaabelenga mukwikatisha ukwishiba nga cakuti baleebelenga busaka-busaka. Uyu mutwe
wiminine pakusambilisha abasambi ifyakusupawila ilyashi nangu umulandu uo bakafundisha
baleeshimika. Mukusobolola Icibemba, abasambi bakalanshanya pamatoni ayalekana-lekana nga
ifyo yabomfiwa mu Cibemba. Ifikankala fikatumbukamo mu mutwe onse, maano
yamukukutikisha, ukumfwikisha na ukulanda, ukubomfya bwino amashiwi, amaano yakwishiba
na ukusobolola Icibemba bwino na ukucibomfya ukulingana namafunde elyo na ukwalula
ilyashi.
A. UKUMFWA NA UKULANDA
Umutwe: Intambi
Ifikomo fyakufunda:
IFYAKUCITA
Abasambi balanshanye
B. UKUBELENGA
Umutwe 1: Amashiwi
Ifikomo fyakufunda:
 Ubupilibulo bwamashiwi
Ilyashi
Kafundisha Chileshe aceeleele kumilimo yakwe iya bukafundisha pamo nga ifyo alecita inshinku
pee. Bushiku bumo akumenye abasambi abengi abo abaleeya kusukulu line ilyo. Aba abasambi
baleenda mumabumba mabumba bambi nabo baleebafye umo umo. Ilyo acili aleenda, akumenye
abasambi baleenda pakati ka musebo. Ico ena aaleendesha neeco akamusebo kaalifye akanoono
aaleenekela aba basambi ukumufumina munshila pakuti engapita. Leelo aba basambi
bakonkenyepo ukwenda ninshi uku balepuma na ilyashi. Ici casungwishe kafundishakabili na
ukumusakamika icipesha amano ukumona uko intambi shileonaika.
Ilyo inshita yakufunda yafikile uyu kafundisha atendeka ukufunda abana pamibele isuma.
Ico ifyacitike fyaile-nkuma na ifyo apekenye ukufunda, kafundisha Chileshe elyo atampako
ukubeba ati, “Imwe mwe bana, ifwe ilyo twaleesambilila twaleba abamucinshi. Tatwali nga
imwe mwebabula amafunde. Lyonse ilyo wakumanya umukalamba munshila, ulingile
wamufumina munshila elyo wamuposha. Nakucilisha nga nikafundisha wapusukulu apo
usambilila, lyena cacilanapo pantu ulingile na ukumupoka na icipe ico akwete mpaka
wayamufishisha uko aleya.”
IMIFUNDILE
IFYAKUCITA 1
IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi babomfye amashiwi yasalilwe mukupanga imiseela.
Abasambi babomfye amashiwi yasalilwe mukupanga imiseela.
Ifikomo fyakufunda:
Ifyakubomfya:
      Ilyashi lipeelwe pamuulu (Intambi), ifikope ifileelanga intambi elyo na ifitabo fimbi
       ifilanda pa intambi.
IMIFUNDILE:
IFYAKUCITA 1
IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi ukwasuka ameepusho yapeelwe peesamba.
Baasuke ameepusho yapeelwe peesamba.
   1. Ukulingana na ifyo usomene fintunshi fibili ifyo umwaice alingile ukucita ilyo akumanya
       umukalamba?
   2. Londolola ififwile ukucita umusambi ilyo balendela pamo nakafundisha.
   3. Ukulingana naifyo usomene mumulandu ‘ukuya-nkuma emukuti’?
   4. Lisambililonshi iili muli uyo mulandu?
IFYAKUCITA 3
Kafundisha ebe abasambi beepifye umulandu ukupitila mukutantika ifyaleecitwa kale pakulanga
umucinshi.
Abasambi beepifye umulandu ukupitila mukutantika ifyaleecitwa kale pakulanga umucinshi.
Imibombele ileenekelwa: Imilandu ipeelwe iyasupawilwa bwino.
IFYAKUCITA 4
Kafundisha ebe abasambi balembe imilandu babelengele mumashiwi yabo.
IFYAKUCITA 5
Mumabumba yabo, abasambi balanshanye ubupilibulo bwa aya mashiwi ukulingana na ifyo
bayabomfeshe mumulandu.
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi babelenge imilandu mufitabo ifyalekana-lekana
Abasambi babelenge imilandu iili mufitabo ifyalekana-lekana.
Imibombele ileeenekelwa: Amalyashi ayalekana-lekana ayabelengwa bwino.
IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi basupawile imilandu babelengele mukulandafye.
Basupawile imilandu babelengele mukulandafye.
Imibombele ileenekelwa: Amalyashi ayabelengwa ayasupawilwa bwino mukulandafye.
C. UKULEMBA
Umutwe: Ukupanga Ilyashi
Ifikomo fyakufunda:
Imifundile:
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi ukulanshanya pafyo inkalata yakufibusa ilembwa na ifisangwa mukati.
IFYAKUCITA 2
Ifikomo fyakufunda:
Imifundile:
Ubulondoloshi
Lyonse ilyo tuletendeka umuseela uupya, twaba na ukwamba na icilembo icikalamba na ilyo
lyonse tuleemba amashina yabantu na ifintu. Ilyo lyonse tuleetantika ifintu mu miseela, twalinga
ukufipatulula ukubomfya itoni lyakutuusha. Itoni lya fulu sitopu (.) libomba pa mpela yamuseela
ukulanga ukuti umuseela nomba wapwa.
IFYAKUCITA 1
4. nafwa maayo ee
IMIFUNDILE:
      Ukulondolwela abaana ubupusano bwaba pabupilibulo bwa pamulu na ubupilibulo
       bwashika.
      Ifyo ipinda lileembwa.
      Inshita ipinda libomfiwa.
Ubulondoloshi
IFYAKUCITA 1
1. Ala bane muleeisansha mumilimo yacintu-bwingi pantu lyena kuti yabombwa bwangu kabili
   bwino.
2. Muleekeni umwine aisalile isukulu lyakuti akasambilileko ilimusekeshe.
3. Awe apo wambilile ukubomba paleepa ngawacitala watushako.
4. Nangu bayama bafulilwe pakubatandalila ifwe tatuleekokola nakukokola.
5. Mulenga wena aleemona kwati ico tuleemwafwilako nico tuleefwaya indalama.
AMAPINDA
   1. Uwamabele talangwanshila.
   2. Icipela inkula cilatusha.
   3. Akoni kekala umuti katemenwe.
   4. Cinci wababili tekuba cinci uliweka.
   5. Umweni kuulu kwampombo takulinda palwino.
IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi ukufwaya amapinda ayaleesuntinkana bwino na imiseela ili peesamba.
Abasambi bafwaye ipinda iileesuntinkana bwino na iimiseela ili peesamba.
1. Mulenga nga uleecita ubunag’ani tawalye.
2. Mwansa uleewamya apo wikala.
3. Chisala ala, wilatemwa ukucena na abakashana.
AMAPINDA
1. Cikwi tapalamana na mulilo.
2. Ubunang’ani tabulisha kasuma.
3. Akacila kambushi, kasengula apo keekeele.
Imibombele ileenekelwa: Imisango iyasuntinkana bwino na amapinda.
E. UKWALULA UMULANDU
Umutwe: Ukwalula Umulandu
Umutwe Unoono: Ifyakukonka pakwalula umulandu
Ifikomo fyakufunda:
      Ifikomo fikonkwa pakwalula umulandu/ilyashi
Ifileekabilwa Ukwishiba: Ukukonka ififwaikwa pakalula umulandu ukufuma mucibemba elyo
na ukutwala mucisungu.
Ifyakukonka
Ilyo tuleepilibula umulandu ukufumya mucingeleshi ukutwala mucibemba nangu ukufumya mu
cibemba ukutwala mucingeleshi, tulabomfya inshila ishapusanapusana pakuti ufume ukulingana
na ifyo ulingile waba. Ii misango yaba iingi, leelo twalalandafye pamisango itatu (3).
       Umu emo tupilibula umulandu ukulingana na ifyo amashiwi yali mu museela ukwabula
       ukucinja nelyo fimo.
       Icilangililo: “I have a headache” –
       Ubwasuko: “Ninkwata umutwe ulekalipa”
       Ifintu fimo fimo ificitika ku caalo cimbi, tafingacitika mu fyalo fyonse, ecalenga, ilyo
       mwakumanya       ishiwi   lyamusango     uyo   mumulandu,      kuti   mwapyanikishapofye
       nefipaleneko ificitika mu ncende mwaikala.
       Icilangililo: “he went to a baseball game”
       Ishiwi lya ‘baseball’ tatwakwata mu cibemba, kanshi twabikilapo icipaleneko kuli
       ‘baseball’.
       Ubwasuko: “aciya mukutamba umupila”.
       c. Ukubomfya amashiwi ayafuma mundimi shimbi (Borrowing)
IFYAKUCITA
Kafundisha ebe abasambi baalule imiseela ili peesamba mu Cibemba ukulingana na imisango
yakwalwilamo iyo asambilila.
Abasambi baalule iimisela ili pesamba mu Cibemba.
1. I love school because I meet a lot of friends there and they have computer games.
2. Our school is the best when it comes to academic performance due to availability of
   computers.
3. Offenders are usually punished to dig rubbish pits using shovels.
4. Musenge has a stomach ache.
Ukwesha Abasambi
Ukwesha
Ukusoobolola Icibemba
Ifilekabilwa ukwishiba mukweshiwa: Bika amatoni ayalingile mumiseela ipeelwe.
Ukwesha 1
bwalya akalembela amashindano ku kitwe
bushe ku lusaka ekwikala bakateeka
lekeeni ukupanga icongo
Imibombele ileekabilwa mukwesha: Amatoni ayabomfiwa bwino mu miseela
Ukwesha 2
Amashiwi Yakwata Ubupilibulo bwa fisama
Ifileekabilwa ukwishiba mukweshiwa: Bomfya amapinda. bwino ukulingana na imisango
ipeelwe.
Ukwesha 1
Lemba amapinda waishiba ayakuma kuli ifi: umunwe, inda, ameenso, ukuulu, ing’anda na
mukolwe
Ukwesha 1
   1. My mother is a teacher.
   2. She teaches at Lubu Secondary School.
   3. My school is the cleanest in the district.
   4. It has beautiful infrastructure.
   5. Their school is the envy of the whole province.
A. UKUMFWA NA UKULANDA
Umutwe: Ukulanshanya
Umutwe Unoono: Amafisa-kanwa
Ifilekabilwa Ukwishiba: Babomfye amashiwi ayalingile pakulanshanya pa mulandu
wamafisakanwa.
Ifikomo fyakufundapo:
      Ukulanshanya mu mabumba
      Ukulanda kucintu-bwingi pafyo balanyanya
Ifyakubomfya: Ba magazini umuli imilandu ilelanda pamafisa-kanwa, ulupapulo lwa caalo,
ifikope ifilelangilila amafisa-kanwa nafimbipo.
IMIFUNDILE: Ifileenekelwa ukulanshanyapo-
      Utubungwe twa buteeko ngatatuposele mukulwisha amafisa-kana.
      Ngacakutila amafunde tayakosele ayakupanika abalecita amafisakanwa.
      Ngacakuti intungulushishabuteeko tashiposeleko amaano yakulwisha amafisa-kanwa.
      Icipowe ngacakula mucaalo.
      Ifiputulwa fyabuteeko ifitangata abantu, ngatafilepokelela ubwafwilisho pakuti fibombe
       mukufikapo. Ifyapala ulupiya.
      Ngacakuti amaka yabuteeko yafinininafye kubantu abanoono.
      Ngacakuti utubungwe tulandilako abantu, tatuibimbilemo mukulanda pamafisa-kanwa.
Ububi bwa mafisakanwa
      Abakankala balakonkanyapo ukuba abakankal, abalanda nabo balabelako abalanda.
      Inadalama shacintubwingi, tashibomba ukulinagna nefyo shaleenekelwa.
      Abantu tabakwata icicetekelo mubuteeko.
      Amafunde yacaalo tayacindikwa.
      Abamakwebo bakuleta icuma mucaalo, tabaleta.
      Imibomfeshe yafyuma fya caalo; ifyapala imikuba, fisendwa bubi-bubi ukwabula
       ukulolesha kuntashi.
      Ubuyantanshi bwa caalo buleminina.
      Amafisakanwa yalalunduluka, pantu tapali abakulandako.
Ifyo twingapwisha amafisakanwa
      Ukukosha utubungwe twabuteko, ifyapala, ukuleka ababomba kufilye fyamilandu
       ukulaimbombela ukwabula abakubasokonsha, ukukosha akabungwe kalwisha
       amafisakanwa.
      Ukutungilila imibombele yabula amafisa-kanwa.
      Ukuleka abantu balekwata ilyashi pamibomfeshe yalupiya lwacintu-bwingi.
      Ukumona ukuti mumisalile yantungulushi, tamuli amafisa-kanwa.
      Ukukosha amafunde yakukanda abasangwa mumafisa-kanwa.
      Intungulushi shabuteeko shilingile ukuisanshamo mukulwisha amafisa-kanwa.
      Ukulasambilisha abekalacaalo pabubi bwa mafisa-kanwa.
      Ukulasanshamo abantu mukupanga amafunde.
         Ukuleka imilabasa ukulaibombela ukwabula ukulabasokonsha.
IFYAKUCITA: 1
Kafundisha ebe abasambi balanshanye mu mabumba yabo pafintu fimo ifileta amafisa-kanwa,
ububi mufuma mumafisa-kanwa elyo na ifyo twingacimfya mafisa kanwa.
 Mumumabumba yabo, abasambi balanshanye pafintu fimo ifileta amafisakanwa mu caalo, ububi
bwamafisakanwa elyo na ifingacitwa pakupwisha amafisakanwa mu caalo.
*Kafundisha alesopa abasambi mumabumba yabo ilyo balelanshanya.
Imibombele ileenekelwa: Ifitumbwike mukulanshanya ifyatantikwa bwino.
IFYAKUCITA 2:
Kafundisha ebe abasambi bapele ifitumbwike mukulanshanya kwabo, cila ibumba basale
kalemba uwakuyaiminina kuntanshi.
Abasambi bapeele ifitumbwike mukulanshanya kwabo.
Imibombele ileenekelwa: Ifitumbwike mukulanshanya ifyapeelwa bwino.
B: UKUBELENGA
Umutwe 1: Amashiwi
Umutwe Unoono: Ubupilibulo Bwa Mashiwi.
Ifilekabilwa Ukwishiba: Ukubomfya amashiwi ukulingana na Fomu 1.
Ifikomo fyakufundilapo:
         Ukufwaya amashiwi mu mulandu ayashikwete ubupilibulo ubwishibikwe.
         Ifyakubomfya amashiwi
         Ifyakubomfya amashiwi yasalilwe mu miseela.
Ifyakubomfya: Ifitabo ifikwete amalyashi yapamafisakanwa na ifikope ifilelangisha imisango
yamafisakanwa.
Ilyashi
Mu caalo ca Zambia, amafisakanwa, mulandu umo uo abeena Zambia bashingwana nao
mumikalile yabo munshila ishingi. Umulandu umo uukakalamba uulenga amafisakanwa,
kubomba ifintu mu bufufuntungu maka-maka mufiputulwa fyabuteeko. Ababomba muma ofeshi
bamo-bamo ngacakuti tabalebasopa mu mibombele yabo, balabomfya icuma ca cintubwingi
pakuisekesha abeene beka. Ici cilacitika iligiline pantu inshila shakusopelamo imibombele
isuma, shalitompoka. Napali ici, ababomfi bamo-bamo abamubuteeko batiila “batola ikanga”,
balaisekesha abeene ukucila abantu balingile ukubombela.
Umulandu umbi uulenga amafisakanwa, cipowe. Abantu abeengi balacucutika pakusanga ifyo
bakabila, ici ecilenga ukuti babe ifinaka-bupalu mufyakubosha elyo na imisango imbi
iyamafisakanwa. Icilangililo, umubusu, kuti afwaya ukubosha ababomfi pakuti nalimo engile
incito nalimo nipakufwaya ukuti bamutangate bwangu. Ilyo abantu balekabila saana icintu, kuti
bafwaya na ukubosha pakutifye bacikwate, ifi fyonse filundululafye amafisakanwa mu caalo.
Amafisakanwa yalikwata ububi ubwingi ku buyantanshi bwa caalo. Ubwafya bumo ubwacilisha
ubwisa na amafisakanwa, kutwala icuuma ca caalo uko tacilingile ukuya. Pamo nga ifi; indalama
ishilingile ukukulila amasukulu, ifipatala, imisebo nafimbipo, cisangwa ukuti shalobelafye
mumatumba yabantu. Napali ici, imilimo yakubombela icintu-bwingi ilafubalila, na
icitumbukamo cakuti, abena-Zambia balafilwa ukwikala ubuumi ubusuma ubwafikapo. Na ici
cilenga, icaalo cesu ukufilwa ukubomba bwino mukuleta ubuyantashi.
Nakucilisha, amafisakanwa yalenga paba umupaka mu mikalile yabekala-caalo. Ilyo abantu
bamo abali mu maka babomfya ififulo fyabo mukuisekesha abeene na indupwa shabo, bamo
tabasendamo ulubali iyoo. Ici cileenga abakankalafye beeka ebo balesekelamo elyo icintu-
bwingi calacululukafye mumikalile. Umupaka pakati kabakankala na abalanda ulakulilako,
ecilenga abekala-caalo imitima yalakalipa na ukukanakwata ukucetekela ifiputulwa fya buteeko.
Mukulekelesha, amafisakanwa yapwisha icicetekelo cabekala-caalo muntungulushi
namufiputulwa fyabuteeko. Abantu ngabamona ukuti intungulushi shileiba icuma ca caalo,
nangu ukubomfya amaka pakuisekesha ishine sheka, balalufya icicetekelo, kuleta ifyongo
mumitekele yacaalo, na ukushingilisha ubuyantashi. Icaalo ca Zambia pakuti cileya pantanshi,
cilekabila ukuti, twabombela pakupwisha amafisakanwa, ukupitila mukutungilila umulinganya,
pakati kabekala-caalo na ukukosha ifunde.
Imifundile:
      Ukubelenga
      Ukusalamo amashiwi bashumfwikishe
      Lanshanyeni pamashiwi yasalilwe
IFYAKUCITA 1:
Kafundisha ebe abasambi balanshanye pamashiwi yasalilwe.
Abasambi balanshanye pamashiwi yasalilwe.
Imibombele ileenekelwa: Ubupilibulo bwa mashiwi yasalilwe ubwalanshanishiwa bwino.
IFYAKUCITA 2
Kafundisha ukweba abaana ukulondolola ubupilibulo bwamashiwi ukulingana na ifyo ba
cilanshanya mu mabumba.
Abasambi bapeele ubupilibulo bwamashiwi ukulingana na ifyo bacilanshanya mu mabumba.
Imibombele ileenekelwa: Ubulondoloshi bwamashiwi bwapelwa bwino.
IFYAKUCITA 3
Kafundisha ebe abaana bapange imiseela isano (5) umo balingile ukubomfya amashiwi
bacilanshanya.
Abasambi bapange imiseela isaano (5) umo balebomfya amashiwi bacilalanshanya.
Icilangililo: Amafisakanwa
Ubwasuko: Abeena –Zambia abeengi balipata icimusango camafisakanwa.
Amashiwi ayakubomfya pakupanga imiseela.
   a)   Icipowe
   b)   Icintu-bwingi
   c)   Umubusu
   d)   Ukushingwana
   e)   Ukusendamo ulubali
Imibombele ileenekelwa: Amashiwi yasalilwe ayabomiwa bwino mu miseela.
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi babelenga umulandu uli pamulu nangu imilandu imbi iyapamafisa-
kanwa.
Abasambi babelenge umulandu pamulu nangu imilandu imbi ilelanda pamafisa-kanwa.
Imibombele ileenekelwa: Amalyashi ayabelengwa bwino.
IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi ukwasuka ameepusho ukufuma mu mulandu babelengele.
Abasambi baasuke ameepusho ukufuma mu mulandu babelengele.
AMEEPUSHO
   1. Ukulingana na umulandu ubelengele, leemba imilandu ine (4) iilenga amafisakanwa
      mucaalo.
   2. Finshi filingile ukucitwa pakupwisha amafisakanwa mucaalo?
   3. Bwafya nshi bwisa mucaalo pamulandu na amafisakanwa?
   4. Lisambilinshi ilikalamba ilyo wasambilila muli uyu mulandu?
Imibombele ileenekelwa: Ameepusho ayaasukwa bwino.
IFYAKUCITA 3
Kafundisha ebe abasambi balande mukusupula pafintu fimo ifileta amafisakanwa na imisango
ingabomba pakupwisha amafisakanwa.
Mukusupula, abasambi balande pafintu ifyo basambilila muli uyu mulandu ifileta amafisakanwa
na imisango ingabomba pakupwisha amafisakanwa.
Imibombele ileenekelwa: Umulandu uwabelengwa uwasupulwa bwino.
IFYAKUCITA 4
Kafundisha ebe abaana balondolole pamulandu babelengele ukubomfya amashiwi yabo.
Abasambi balondolole pamulandu babelengele ukubomfya amashiwi yabo abeene.
Imibombele ileenekelwa: Imilandu babelengele iyalondololwa bwino mu mashiwi yabo.
IFYAKUCITA 5
Kafundisha ebe abasambi balanshanye ubupilibulo bwamashiwi ukulingana na ifyo
bayabomfeshe mu mulandu.
Abasambi balanshanye ubupilibulo bwa mashiwi ukulingana na ifyo bayabomfeshe mu mulandu.
Imibombele ileenekelwa: Ubupilibulo bwamashiwi yasalwa ubwalanshanishiwa bwino.
AMAFISA-KANWA NABUKAITEMWE
Umwaka umo, mu musumba umo mu caalo ca Zambia, kwaliko iofeshi mubuteeko bwacikaya
ilyalelolekesha pa meenshi na ubusaka. Uwali umukalamba kuli ili iofeshi Zulu alishibikwe
pamulandu na ulufumo ubukulu ulo akwete elyo na icilaka cakufwaisha amafisakanwa. Cila
mweshi, abekala-caalo bamuli ulya musumba balebalaya ukuti bali na ukupokelela ameenshi
ayabusaka, leelo imipaipi yalepisha ameenshi yali na ingalawa ishingi nganshi pamulandu
wakuti, tamwalepita ameenshi panshita iitali. Icalepapusha abantu cakutila, ili iofeshi lyonsefye
mwaleisula abantu cila umo ninshi naikata enfelupu. Tapali nangu umo uwalefwaya ukwishiba
ifyalesangwa muli yalya ama enfelupu.
Bushiku bumo, umulumendo umo uweshina lya, Chibwe atile, atendwa na ubwafya
bwakubulilwa ameenshi. Alinakile ukulasenda imbeketi shamenshi cilabushiku ukufuma
kuncende baaletapa ukwalepele imilundu ibili. Napali ici, asalile ukusenda uyu mulandu
wakubulilwa kwa meenshi, mumaboko yakwe. Bushiku bumo Chibwe atandalile iofeshi lyaba
Zulu ninshi napanga umungalato mu maano yakwe. Alishibe ukuti, pakutifye bakakwate
ameenshi muli ilya incende, talingile ukuyafye na amashiwi yakuilishanya pantu tapali
ifingacinja, Chibwe atontonkenye ukutwala ifyakubosha kuli ba Zulu. Asendele isaka lyambalala
na ukuya peela ba Zulu.
Ilyo Chibwe afishishe isaka lyambalala, mukusekesha, aebele ba Zulu ati, “ndefwaya ukumona
ameenshi yatampe ukufuma kumipaipi, telufumo lwenufye iyoo!” Ba Zulu basekelefye amashiwi
yamulumendo na ukubula ifyo babatwalile. Nangu cali ifi, ba Zulu balishele batontonkanyapo
pamashiwi yabebele umulumendo napamibele yabo, baishilesanga ukuti, icinecine, baali na
umutima wabukaitemwe kabili abashalefwaya ukwafwa abekala-musumba.
Abantu bonse ubushiku bwakonkelepo, balisungwike pakumona ukuti, ameenshi yatendeke
ukufuma kumipompi muli ulya musumba. Abantu baali abansansa pali ici, kabili akalimbusha
kalipitilemo ukuti, ni mbalala shakwa Chibwe shabombele. Bucishinka bwa mulumendo, na
imipulwe yakwe, yalengele apokelele ubucindami ngacilolo walelolekesha pameenshi,
iciletufunda ukuti, ukukwata umutima wansansa, kuti kwapwisha amafya ayakalamba.
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi bwino umulandu bapeelwe.
Abasambi babelenge bwino umulandu bapeelwe, babikemo akamusenselo na icinso cilange ifyo
balebelenga.
Imibombele ileenekelwa: umulandu uwabelengwa bwino mukwikatisha.
C: UKULEMBA
Umutwe: Ukupanga Ilyashi
Umutwe Unoono: Ukulemba Inkalata
Ifilekabilwa Ukwishiba: Ukulemba inkalata yakubantu abakucilile leelo abo waishiba. (Semi-
formal letter)
Ifikomo fyakufundapo:
      Ukukonkomesha pafifwaikwa muli kalata wakubantu waishiba leelo abakucilile.
Ifyakubomfya: Ifitabo ifyalekana-lekana ifilelanda pankalata yakubantu abo waishiba leelo
abakucilile, elyo na intaneti.
Ubulondoloshi
Kalata wakulembela kubantu abo waishiba leelo abakucilile, aba pakati kamisango imbi ibili
iyankalata. Emukutila, uyu kalata aba pakati ka, kalata yakufibusa elyo na kalata wamakwebo.
Uyu kalata tulamubomfya ilyo tulefwaya ukulembela abantu abo twaishiba leelo abatucilile.
Ifikomo fisangwa muli iinkalata na ifyo ilembwa.
   1. Akeyala kamuntu uuletuma kafwile kabeela pamulu wa ipepala kukulyo.
   2. Inshiku: ukulemba ubushiku kalata ilembelwepo.
   3. Umucinshi/imitende; kuti watendeka na ukuposha, taulingile ukuposha kwati ulelembela
      umunobe waishiba saana.
   4. Icishinte ca inkalata; ukutendeka (emo walalondolola mukusupula ico ulembele kalata).
      Inkalata mukushika; (emo walalondolola imilandu ulembele kalata obe). Ukusondwelela;
      (emo walasupula umulandu wacilembela kalata obe, ngapali ifyo ulefwaya
      ukwipusha/ukulomba, kuti walanda muli ici icipande)
   5. Ukwisala kalata; (emo wingalemba ukuti, “naleka nine …”)
   6. Ukushilishita; (panuma yakulemba ukuti, “naleka nine …” ulingile ukushapo umupoka-
      poka apakushilishita/ukusaina sikinica nangu ukufwatika.
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi balanshanye pafikomo ifisangwa muli kalata wakubantu abo waishiba
leelo abakucilile.
Abasambi balanshanye pafikomo ifisangwa muli kalata wakubantu abo waishiba leelo
abakucilile.
IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi balondolole ubupusano bwaba pali kalata wakulembela umunobe elyo
na kalata wakumuntu uukucilile leelo eo waishiba.
Abasambi balondolole ubupusano bwaba pali kalata wakuli cibusa obe na kalata wakulembela
abakucilile.
Imibombele ileenekelwa: Kalata waku cibusa elyo na kalata wakubantu abo waishiba leelo
abakucilile uwapusanishiwa bwino.
IFYAKUCITA 3
Kafundisha ebe abaana ukulemba bwino kalata kumuntu uo baishiba leelo uubacilile.
Imibombele ileenekelwa: Kalata wakubantu abo aishiba leelo abamucilile uwalembwa bwino.
D: UKUSOBOLOLA ICIBEMBA
Umutwe 1: Amashina
Ifikomo fyakufundapo:
Ubulondoloshi
Ifilangililo:
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi basome umulandu ulu peesamba elyo balande ba Shina-pendwa naba
Shina-nshipendwa abo basangile mu mulandu.
Abasambi basome umulandu elyo balande ba Shina-pendwa beka naba Shina-nshipendwa abo
basangile mu mulandu.
Ncili ninjikalisha namona abakashana babili baleisa uko nabelele, cilya nalolekesha namona umo
napaapa icola, umo nasenda umuseke wafyakulya, cipalile baishile mukupwisha icitendwe.
Mukashita akanoono namona umo afumya imbale yafilyo muli ulya museke asendele, elyo nama
dilinki, cilya akupukula imbale yafilyo mwena namwenemo umupunga icena icisuma cawa
kumukoshi, awe naufwa neca mumala calomba. Ilyo banjitile ukuti ningaisansha kucakulya
nalikene pantu nali na insoni shakulya ifyakulya kuli bacisotwe nangu line nali neyakalala
mukokote. Panuma yakashita akanoono, nalaile balya bakashana na ukubwelela uko nafumine.
IFYAKUCITA 3
Abasambi batantike bwino ba Shina-pendwa beeka elyo naba Shina-nshipendwa nabo beeka abo
basangile mu mulandu.
Kafundisha ebe abaana bapange imiseela mutanda umo balabomfya ba Shina-pendwa naba
Shina-nshipendwa
Ifikomo fyakufundapo:
Imifundile:
IFYAKUCITA 1
 INSOSELO                                      IMISEELA
    1. Ukutiina impepo nga iiteeba                 A. Abakashana bacifikafye ukwabula ukuposa
                                                      inshita batuula na ifyola fyabo.
    2. Ukuninika iciwa pacishiki                   B. Kapokenifye indalama shenu tapali ifyo aleya
                                                      mucita.
    3. Ukulinga akaani mwikufi                     C. Mulekenifye alelila ngamwalandako taleeke.
    4. Ukuliila amasuku pamutwe                    D. Abalumendo balabombesha nangula indalama
                                                      babapeela shaceepa nicifyebashi-mwansa abo
                                                      babombako bacenjelesesha.
    5. Ukumyanga umucele kashita                   E. Ulya muntu aaba na indalama ishingi nangu
                                                      amoneka uwaicefya.
IFYAKUCITA 2
E: UKWALULA
Umutwe: ukwalula
Ifikomo Ifyakufundapo:
      Inshila shakwalwilamo ululimi (techniques)
      Ifikabilwa pakwalula umulandu (rules)
Imifundile:
      Ameepusho na maasuko
      Ukulondolola intampulo shonse ishikonkwa pakwalula umulandu.
IFYAKUCITA 1
   UKUSONDWELELA
   Muli ici cipande catupeela amaano pamilanshanishishe yamu mabumba, ukubomfya
   amashiwi ayalekana-lekana, ukubelenga imilandu iyalekana-lekana na imibelengele isuma,
   ukulemba inkalata yakubantu abakucilile leelo abo waishiba, ukusobolola Icibemba,
   amashiwi yakwata ubupilibulo bwafisama elyo na inshila shakwalwilamo umulandu.
   UKWESHA
   Kafundisha nakakulwa ukubomfya ilyashi nangu umulandu ukufuma kumbi.
   Peela abasambi babelenge elyo ubepushe ameepusho ayalekana lekana. Mona ifkomo
   fipeelwe peesamba
        Muli cilakubelenga ilyashi mufwile mwaba ifyakucita ifyalekana-lekana abasambi
         ukwasuka ameepusho ayali nga:
    Ameepusho ayalekabilwa ubwasuko bwakulemba ishiwi limo ifili nga incende/umuntu
     nafimbipo
    Ameepusho umuba kulembulula umusela ulelanda pafilefwaika nangu ukulemba ishiwi
     ukufuma mulyashi iililepibula cimo cine neshiwi lipeelwe
    Ameepusho yakulondolola insonselo/ amapinda/ amashiwi yamumulandu
    Ameepusho yakulondolola umulandu walengele icintu ukucitika/ nefyo cacitike/ nefyo
     caali pakupwisha
    Ameepusho yakusala icilungeme nelyo ubufi
    Ameepusho yakulanga itontonkanyo lyakwe/ ukulanda umuseela mumashiwi yakwe.
    Ameepusho yakabila amasuko yakupalanya elyo nameepusho yambi.
    Ameepusho umufwaikwa ukusupawila ilyashi.
    Ameepusho umufwaikwa ukupeela umutwe wa lyashi.
Imibombele iilenekelwa mukwesha; Amasuko ayaasukwa bwino
UKWESHA
UKULEMBA
      Ifilekabilwa Ukwishiba mukwesha: Ukulemba inkalata yakubantu abakucilile leelo abo
      waishiba. (Semi-formal letter)
   Kafundisha apeele abasambi ukulemba inkalata pali uyu mutwe:
   Leemba kalata kuli banokolume ubeshibisheko ukuti naufika pasukulu mu Fomo 1.
   Imibombele iileenekelwa mukwesha: inkalata iyalembwa bwino pamutwe upeelwe
UKWESHA
UKUSOBOLOLA ICIBEMBA
Umwaka umo, mu musumba umo mu caalo ca Zambia, kwaliko iofeshi mubuteeko bwacikaya
ilyalelolekesha pa meenshi na ubusaka. Uwali umukalamba kuli ili iofeshi Zulu alishibikwe
pamulandu na ulufumo ubukulu ulo akwete elyo na icilaka cakufwaisha amafisakanwa. Cila
mweshi, abekala-caalo bamuli ulya musumba balebalaya ukuti bali na ukupokelela ameenshi
ayabusaka, leelo imipaipi yalepisha ameenshi yali na ingalawa ishingi nganshi pamulandu
wakuti, tamwalepita ameenshi panshita iitali.
Imibombele iilenekelwa mukwesha: bashina-pendwa nabashina nshi-pendwa abatantikwa
bwino
A: UKUMFWA NA UKULANDA
Umutwe: Amalyashi
Umutwe Unoono: Ilyashi lyacishinka
Ifilekabilwa Ukwishiba: Ukushimika Ilyashi Lyacishinka Pamutwe Upeelwe
Ifyakubomfya: Umulandu Uupeelwe na Itutabo Ifyapusana-pusana
Imifundile: Kafundisha ashimike akalyashi akeepi akacishinka akaleelanda pa mafisa- kanwa
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi bashimike ilyashi ilyacishinka pamafisakanwa.
Abasambi bashimike ilyashi ilyacishinka pamafisakanwa
Imibombeele ileenekelwa: Amalyashi yacishinka ayashimikwa bwino
IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi basange ifiputulwa ifipanga ilyashi.
Abasambi basange ifiputulwa ifipanga ilyashi.
             Ifiputulwa fya ilyashi
             Kafundisha asambilishe abana ifiputulwa fya ilyashi.
             i.     Ubutantiko bwelyashi (Plot).
             ii.    Ubulwi buli mwilyashi (conflict).
             iii.   Abantu abali mwilyashi (characters).
             iv.    Inshita elyo na incende uko ilyashi lyacitikile (setting).
             v.     Umutwe atemwa isambililo lili mwilyashi (theme).
             vi.    Umusango ilyashi lilembelwemo (point of view).
B. UKUBELENGA
Umutwe 1: Amashiwi
Umutwe Unoono: Ubupilibulo Bwa Mashiwi
Ifileekabilwa Ukwishiba: Ukubomfya Amashiwi Ukulingana na Foomu 1
Ifyakubomfya: Umulandu uli peesamaba
Imifundile
       Kafundisha epushe abasambi mumabumba ukulondolola ubupilibulo bwa aya mashiwi
        yashililwepo.
       Kafundisha alondolole inshila isho abana bengabomfya pakufwaya ubupilibulo
        bwamashiwi.
Icilangililo: Mwansa aaleesambilila pa isukulu lya Laura Girls ku Kasama mu Foomu 1. Uyu
Mwansa alitemenwe sana ukusambilila leelo taleebomba bwino mu cisambililo ca fipendo.
Bushiku bumo aumfwile bakafundisha baleelanda ukutila abana abakabomba bwino mu
cisambililo cafipendo bali na ukubalambula.
Ico nao aleefwaisha ukulambulwa, afwaile umusango enga bombelamo bwino pakutila nao
akalambulwe. Mwansa aile ipusha umukashana uwalesunga imfungulo yamumuputule
basungilamo amapeepala yamashindano ngakuti amwibilapo ipepala lyansamushi. Amulaile na
ukumupeela indalama.
Ilyo uyu mukashana apeele Mwansa ipeepala, Mwansa atweele kuli kapitao mukalamba ukuti
amusangileko. Kapitao mukalamba aalikene, apoka na lilya ipeepala atwala kuli bakafundisha
mukalamba.
Ilyo baipwishe Mwansa uko afumishe ipeepala, aalumbwile umukashana uwamupeele. Uyu
mukashana baalimutamfishe incito elyo Mwansa nao baali mutamfishe isukulu.
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi balanshanye ubupilibulo bwamashiwi basalile ukufuma mu mulandu.
Abasambi balanshanye ubupilibulo bwamashiwi basalile ukufuma mu mulandu.
Imibombele ileenekelwa: Ubupilibulo bwamashiwi ubwalanshanshiwa bwino
IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi bapeele ubupilibulo bwamashiwi.
Abasambi bapeele ubupilibulo bwamashiwi.
Imibombele ileenekelwa: Ubupilibulo bwamashiwi yasalilwe ubwapelwa bwino.
IFYAKUCITA 3
Kafundisha ebe abasambi bapange imiseela ukubomfya amashiwi yasalilwe
Abasambi bapange imiseela ukubomfya amashiwi yasalilwe.
Imibombele ileenekelwa: Amashiwi yasalilwe ayabomfiwa bwino mumiseela.
Bushiku bumo aumfwile bakafundisha babili, ba Ngulube naba Lungu, balelanshanya ukutila
bakasendepo na ukuya shitisha sementi iyali pasukulu iyo balebomfya ukukulila amayanda
yabakafundisha. Batwalilile ukutila apo batampile ukwiba sementi na imikalile yabo
yalilondoloka elyo na ukunwa balenwa cila bushiku. Adamu cali mupeseshe amano pakumfwa
amapange yakwete bakafundisha aba babili.
Ilyo Adamu ainwike icungulo, aileshimikila bawishi amashiwi aumfwile kuli ba Ngulube naba
Lungu. Bawishi bamwebele ukuti, “Mwana wandi, nga wakana ukusokolola ifi, amayanda
yabakafundisha tayakapwe elyo muli uno mushi tamwakabe ubuyantanshi.”
IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi ukwasuka ameepusho ayalekana-lekana.
Abasambi basuke ameepusho ayalekana-lekana.
          AMEEPUSHO.
          1. Leemba ishina lya mushi umo Adamu aleikala.
          2. Milimo nshi iyo Adam aleebomba?
          3. Ni fisnshi ifyo ba Ngulube naba Lungu balepangana ukucita?
          4. Bushe uyu ewali umuku wakubalilapo aba bakafundisha ukucita ifi fine bale
             lanshanya?
          5. Mulandunshi walenga ukuti wasuke ifi mu lipusho pamuulu?
          6. Cinshi cakoseleshe Adamu ukuti atwale aka kasebo kukabungwe kalolekesha pa
             mafisa kanwa?
          7. Leemba ifya citikile ba kafundisha aba babili panuma nabashininwa pamulandu
             wakwiba?
             Cisambililo nshi twinga sambilila pa micitile yakwa Adam? Imibombele
             ileenekelwa: Ameepusho ayaasukwa bwino.
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi ukubelenga imilandu ili mufitabo ifyalekana-lekana.
Abasambi babelenge imilandu iili mufitabo ifyalekana lekana.
Imibombele ileeenekelwa: Amalyashi ayalekana-lekana ayabelengwa bwino.
IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi basupule imilandu babelengele mukulandafye.
Abasambi basupule imilandu babelengele mukulandafye.
Imibombele ileenekelwa: Amalyashi ayabelengwa ayasupawilwa bwino mukulandafye.
D. UKULEMBA
Umutwe: Ukusupawila
Umutwe Unoono: Ukusupawila Na Ukubomfya Imiseela
Ifileekabilwa Ukwishiba: Ukupanga Imiseela Ukufuma Kufyalembwa
Ifikomo fyakufundapo:
        Inshila shakusupwila ilyashi
        Imipangile yamiseela
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi balanshanye
Abasambi balanshanye pafikomo ifikonkwa pakusupula umulandu mu miseela.
Imibombele Ileenekelwa: Ifikomo ifikabilwa pa kwipifya umulandu ifyalanshanishiwa bwino.
IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi bafumye ifikomo ukufuma mu mulandu uupeelwe peesamba.
Abasambi bafumye ifikomo ukufuma mu mulandu uupeelwe peesamba.
Ilyshi
Ukukaana bomfya bwino kwa miti iikola bwafya ubukalamba ubo ubukumine cilamuntu,
indupwa elyo naubwikashi bwabantu bonse. Ici kuti catwala na kumaafya yabumi ayali nga
ukonaula ba pwapwa elyo na ukufulungana.
Abasambi aabomfya iimiti ikola ilingi tababomba bwino mumasambililo elyo kabili kuti baleka
na masukulu. Indupwa shabantu ababomfya imiti ikola shilapita mubucushi bwa kubulilwa
indalama elyo na uku cushiwa mumatontonkanyo. Pakucingilila ububwafya bwakubomfya imiti
ikola, ukusambilisha elyo na ukufunda bwino filefwaikwa.
ILIPUSHO
Kafundisha ebe abasambi balembe amaafya yasano (5) ayafuma mukubomfya imiti ikola.
Abasambi balembe amaafya yasano ayafuma mukubomfya imiti ikola.
Imibombele ileenekelwa: Ifikomo ukufuma mu mulandu uwalembwa ifyalembwa bwino.
D. UKUSOBOLOLA ICIBEMBA
Umutwe 1: Amashina
Umutwe Unoono: Amashina Yafintu elyo Na Mashina Yafye
Ifileekabilwa Ukwishiba: Ukubomfya Amashina Yafintu Na Mashina Yafye (Proper and
Common Nouns)
Ifikomo fyakufunda:
      Ubupusano bwaba pamashina yafintu na amashina yafye.
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi balanshanye pabupilibulo bwamashina yafintu na amashina yafye
Abasambi balanshanye pabupilibulo bwa mashina yafintu na mashina yafye (Proper and
Common nouns).
Imibombele ileenekelwa:        Ubupilibulo   bwamashina     yafintu    na   amashina   yafye
ayalanshanishiwapo bwino.
IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi basange amashina yafintu elyo na amashina yafye.
Abasambi bafwaye amashina yafintu elyo namashina yafye.
Imibombele ileenekelwa: Amashina yafintu namashina yafye ayasangwa bwino.
IFYAKUCITA 3
Kafundisha ebe abasambi basobolole na ukutantika bwino amashina yafintu namashina yafye.
Abasambi basobolole na ukutantika bwino amashina yafintu na mashina yafye (Proper nouns and
Common nouns).
Umukashana, umulumendo, Bwalya, John, motoka, isukulu, umumana, Mweru, bemba,
maliketi, Kamwala.
Imibombele ileenekelwa: Amashina yafintu na amashina yafintu fyafye ayasobololwa bwino.
IFYAKUCITA 4
Kafundisha ebe abaana ukulemba imiseela ukubomfya amashina yafintu na amashina yafye.
Abasambi balembe imiseela ukubomfya amashina yafintu na mashina yafye.
Imibombele ileenekelwa: Amashina yafintu na amashina yafye ayabomfiwa bwino mu miseela.
E. UKWALULA
Umutwe: Ukwalula Umulandu Uli Mu Miseela
Umutwe Unoono: Inshila Ishalekana-lekana Ishakwalwilamo Umulandu
Ifikomo fyakufundapo:
IMIFUNDILE:
IFYAKUCITA 1
Abasambi baalule imiseela ili peesamba, uitwale mu Cibemba ukubomfya inshila shimo-shimo
isho wasambilila.
   1. Musenge, from Mwalapata village, arrived in Lusaka and wanted to eat Sausage
       (borrowing)
   2. Mwewa asked for Coca cola from Sinyangwe. (transliteration)
   3. Cream doughnuts are very sweet. (description)
   4. When she was going back to Kasama, she used a Toyota landcruiser. (Generalisation)
   5. Mr. Mwape is my father’s younger brother. (Literal translation).
UKWESHA
UKUSOBOLOLA ICIBEMBA
Ifilekabilwa ukwishiba mukweshiwa: Ukubomfya amashina yafintu na amashina yafye
Ukwesha 1:
Sala aya mashiwi yali peesamba ukulanga ibumba lyamashina (Amashina yafintu na amashina
yafye).
   a.   Taata
   b.   Chanda
   c.   Umumana
   d.   Chambeshi
   e.   Isukulu
   f.   Chilubula
   g.   Kafundisha
   h.   Katolika
   i.   Ndola
   j.   Impende
   k.   Chilubi
B: UKUBELENGA.
Umutwe 1: Amashiwi
Umutwe Unoono: Ubupilibulo Bwa Mashiwi
Ifilekabilwa Ukwishiba: Bomfya amashiwi yamu Fomu 1.
Ifikomo fyakufunda:
      Ukukomaila pabupilibulo bwamashiwi
Ifyakubomfya: Umulandu (ubukankaala bwa ameenshi), ifitabo
Imifundile: Ukulondolola, ukulanshanya, ukubomfya mu miseela
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe balanshanye ubupilibulo bwa mashiwi yasalilwe.
Abasambi balanshanyeni ubupilibulo bwa mashiwi yasalilwe. (Utumilonga, ifitungu, icipowe)
Imibombele ileenekelwa: Ubupilibulo bwa mashiwi yasalilwe ubwalanshanishiwa bwino.
IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi balondololele mashiwi.
Abasambi bapeele ubupilibulo bwa mashiwi (Icipowe, utumilonga, amaato…)
Imibombele ileenekelwa: Ubupilibulo bwa mashiwi yasalilwe ubwapelwa bwino.
IFYAKUCITA 3
Kafundisha ebe abasambi babomfye amashiwi yasalilwe mu miseela.
Abasambi babomfye amashiwi yasalilwe mu miseela (Icipowe, utumilonga, amaato…).
Imibombele iileenekelwa: Amashiwi ayabomfishiwa mumiseela bwino.
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi babelenge umulandu
Abasambi babelenge umulandu uli peesamba.
       1. Bushe kalemba wa uyu mulandu wa soma aaloseshe mwi pakuti ameenshi buumi?
       2. Peela ubukankaala bwa meenshi bubili.
       3. Finshi ficitika ku ncende ukushaba imfula?
         a) kuba imyendele iibi.
         b) kuba mulamba.
         c) kuba icipowe/insala.
         d) kuba imimana inoonofye.
       4. Icaalo ca Zambia caali paalwa pantu:
         a) mwaba utumana utunoono
         b) mwaba impili nemiyenge.
         c) mwaba ifipooma.
         d) mwaba imfula.
5. Londolola umulolele ipinda ili peesamba.
‘Ubwingi bwa malumbo kuti watuka imfumu.’
6. Buukumu nshi ifipooma fituletela mu caalo?
7. Londolola umulolele aya mashiwi
         I.   Icipooma
        II.   Icipowe.
Imibombele ileenekelwa: Amasuko ayasukwa ukulingana na ifyo ameepusho yali.
IFYAKUCITA 3
Kafundisha ebe abasambi ukusupawila umulandu ubelengelwe.
Abasambi basupawile umulandu ubelengelwe.
Imibombele ileenekelwa: Imilandu iyasupawilwa bwino.
IFYAKUCITA 4
Kafundisha ebe abasambi basupawile umulandu ubelengelwe mumashiwi yabo.
Abasambi basupawile umulandu ukubomfya amashiwi yabo.
Imibombele ileenekelwa: Amashiwi yakwe ayabomfiwa bwino mukusupawila umulandu.
C: UKULEMBA.
Umutwe: Ukupanga Ilyashi.
Umutwe unoono: Ukulemba Ilyashi Lya Kulondolola.
Ifilekabilwa ukwishiba: Lemba ilyashi lya kwelenganyafye
Ifikomo fyakufunda:
      Ukukomaila ifyo ilyashi lyakwelenganyafye lipangwa
      Imilembe isuma
Ifyakubomfya: Ifitabo ifilelanda pali uyu mutwe.
Imifundile: Ukulanshanya mumabumba: ubutantiko nefifwile ukuba mu lyashi
      Intendekelo ya ilyashi(ukubika umutwe wa ilyashi pa mulu)
      Ishinte lya ilyashi(umusangwa fyonse ifilelandwapo kabili fifwile ukuba mu fipandwa)
      Ukusondwelela
Mona na ubulondoloshi bumbi palwa kulemba ilyashi ilyacishinka (Umuli umutwe :Amalyashi)
ilyo abasambi balepalanya amalyashi yakwelenganya naya bufi.
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi balanshanye pafisangwa na ubutantiko bwalyashi lyakwelenganyafye
Abasambi balanshanye ifisangwa na ubutantiko bwa ifyo ilyashi lyakwelenganya lifwile
lyalembwa.
Imibombele ileenekelwa: Ifisangwa na ubutantiko bwa ifyo ilyashi lyakwelenganya lilembwa
ifyalanshanishiwa bwino.
IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi ukupusanya ilyashi lyacishinka na ilyashi lyakwelenganyafye.
Abasambi bapusanye ilyashi lyacishinka ku lyashi lyakwelenganya
*Bamone pafyo ilyashi lyacishinka lilembwa mwisambililo lyakunuma
Imibombele ileenekelwa: Ubupusano bwaba pa ilyashi lya cishinka na ilyashi lya kwelenganya
ifyalondololwa bwino.
D: UKUSOBOLOLA ICIBEMBA
Umutwe: Amashina Yafintu
Umutwe Unoono: Amashina yebumba, Shina-moneka elyo na Shina-nshimoneka.
Ifilekabilwa ukwishiba:    Ukubomfya amashina yebumba, Shina-moneka elyo na Shina-
nshimoneka.
Ifikomo fyakufunda:
      Ukukomaila pabupusano bwaba pali Shina-moneka na Shina-nshimoneka
      Imibomfeshe yamashina (Shina-moneka na Shina-nshimoneka)
Ifyakubomfya: Ifitabo
Imifundile:
   -   Ukulanshanya pa bupilibulo bwa Amashina yebumba, Shina-moneka elyo na Shina-
       nshimoneka.
   -   Ukwishiba Amashina yebumba, Shina-moneka elyo na Shina-nshimoneka.
   -   Ukusoobolola Amashina yebumba, Shina-moneka elyo na Shina-nshimoneka.
   -   Ukupanga imiseela ukubomfya Amashina yebumba, Shina-moneka elyo na Shina-
       nshimoneka.
       Ubupilibulo
       Shina- mumabumba: Mashina yafintu ifyo tupendela mumabumba.
       Shina -nshimoneka: Lishina ilile landa pafintu ifyo teti twikate, tumone nangutumfwe.
       Shina-moneka : Lishina lyafintu ifyo twinga mona.
       Imibombele ileyenekelwa: Ukulanshanya ubupilibulo bwa shina- mumabumba, shina-
       nshimoneka eyo na shina- moneka.
IFYAKUCITA 1
Kafundisha ebe abasambi balanshanye pabupilibulo bwa shina-mumabumba, shina-moneka na
Shina-nshimoneka.
Abasambi balanshanye pabupilibulo bwa Shina mu mabumba, shina-nshimoneka elyo na shina-
moneka
Imibombele ileenekelwa: Ubupilibulo bwa Shina-mumabumba, Shina-nshimoneka elyo na
Shina-moneka ubwalanshanishiwa bwino.
IFYAKUCITA 2
Kafundisha ebe abasambi basale/basange/balande ngacakuti amashiwi yapeelwe ni, Shina-
mumabumba, Shina-nshimoneka na Shina-moneka.
Abasambi basale/basange/balande ngacakuti amashina yapelwe ni, Shina-mumabumba, Shina-
nshimoneka elyo na Shina-moneka.
Imibombele ileenekelwa: Amashiwi yashina mu mabumba, shina- nshimoneka elyo na shina-
moneka ayasalwa bwino.
IFYAKUCITA 3
Kafundisha ebe abasambi basobolole amashina na ukuyabika mu mabumba yafwile ukuba.
Abasambi basobolole amashina mu mabumba, (Shina-mumabumba, Shina-nshimoneka elyo na
Shina-moneka)
Abasambi babelenge amashiwi yapelwe eyo babike umo yafwile ukuba: icitemwiko, ubusuma,
icikulwa, icimuti, ibumba, maluba, abasambi, umufulo, abantu.
IFYAKUCITA 4
Kafundisha ebe abasambi bapange imiseela ukubomfya shina-mumabumba, shina-nshimineka
elyo na Shina-moneka
Abasambi bapange imiseela ukubomfya Shina-mumabumba, Shina-nshimoneka elyo na Shina-
moneka.
Imibombele ileenekelwa: Imiseela iyapangwa bwino ukubomfya Shina-mumabumba, Shina
nshimoneka, elyo na Shina- moneka.
Ifyakucita 2.
      Sala inshita yakubomfya inshita yakubomfeshamo cila nsoselo.
Imibombele ileenekelwa: Inshita yakubomfeshamo cila nsoselo iyasalwa.
UKUSONDWELELA.
Ukukomaila pafintu ifi;
      Ukwishiba amashiwi ayalingile pakulanshanya kwa kwaluka kwa miceele.
      Ukupeela ubupilibulo bwamashiwi na ukubomfya mu miseela.
      Ifyakwasuka ameepusho panuma yakubelenga na ukumfwikisha ilyashi
      Ifyakusupawila umulandu nangu ilyashi.
      Ukulemba ilyashi mufipande
      Amashina yamabumba, shina-shimoneka, shina-nshimoneka,ukuyasoobolola na
       ukubomfya mu miseela.
      Amashiwi yakwata ubupilibulo ubwafisama ayali nga amapinda nenshita yabomfiwa.
UKWESHA
Ukubelenga na Ukumfwikisha.
Ifilekabilwa ukwishiba mukwesha: Belenga umulandu (ilyashi) ukulingana na Fomu 1.
Ifyakukoonka
Muli cilakubelenga ilyashi mufwile mwaba ifyakucita ifyalekana lekana abasambi ukwasuka
ameepusho ayali nga:
UKULEMBA
Ifilekabilwa ukwishiba mukweshiwa: Lemba ilyashi lya kwelenganyafye.
      Lemba ilyashi ilya kwelenganya ukusala pamitwe iyi:
           Ifyo napuswike ku ciswango.
           Nga naaba kateeka wa caalo.
Imibombele ilekabilwa mukwesha: Ilyashi ilyakwelenganya ilyalembwa bwino.
UKUSOOBOLOLA
Ifilekabilwa ukwishiba mukwesha: Bomfya amashina yebumba, Shina-moneka elyo na Shina-
nshimoneka.
   1. Bomfya bakacita bapeelwe ukupanga ba shina-moneka na bashina-nshimoneka nga ifyo
      bakulangile.
          KACITA                 SHINA-MONEKA                SHINA-NSHIMONEKA
          lima                   umulimi                     ubulimi
          lowa
          tema
          funda
          lela
          kuula
          buumba
          lunga
          tana