Oostenryk-Hongarye

Österreich-Ungarn
Osztrák–Magyar Monarchia
Oostenryks-Hongaarse Monargie

← 1867 – 1918 → → → →
Vlag Wapen
Leuse: Indivisibiliter ac Inseparabiliter (Latyns vir: "Onverdeelbaar en onafskeidbaar")
Volkslied: Gott erhalte Franz den Kaiser (Duits vir: "God beskerm Franz die keiser")
Ligging of Oostenryk-Hongarye Oostenryk-Hongarye omstreeks 1914
Hoofstad	Wene (Oostenryk) Boedapest (Hongarye)
Taal/Tale	Duits (Oostenryk) Hongaars (Hongarye)
Regering	Monargie
Keiser
- 1867–1916	Frans Josef I
- 1916–1918	Karel I & IV
Wetgewer	Keiserlike Raad, Ryksdag van Hongarye
Historiese tydperk	Nuwe Tyd
- Oostenryks-Hongaarse kompromis van 1867	30 Maart 1867
- Ontbinding	31 Oktober 1918
Oppervlakte
- 1914	676 615 km2 261 243 sq mi
Bevolking
- 1914 skatting	52 800 000
Digtheid	78 /km²  202,1 /sq mi
Geldeenheid	Gulden Krone (vanaf 1892)

Oostenryk-Hongarye (Duits: Österreich-Ungarn, Hongaars: Osztrák–Magyar), oftewel die Oostenryks-Hongaarse Monargie (Duits: Österreichisch-Ungarische Monarchie, Hongaars: Osztrák–Magyar Monarchia), was 'n staat in Sentraal-Europa vanaf 1867 tot 1918. Dit het bestaan uit Oostenryk en Hongarye en is deur slegs een monarg regeer. Die twee keisers en konings van Oostenryk-Hongarye was Frans Josef I en Karel I.

Oostenryk-Hongarye en nuwe lande wat in 1918 ontstaan het

Die volle naam van die koninkryk was "Die Koninkryke en Lande Verteenwoordig in die Ryksraad en die Lande van die Kroon van St. Stefanus".

Met die nederlaag in die Eerste Wêreldoorlog het die laaste Oostenrykse keiser afgetree, wat tot die beëindiging van die ryk gelei het.

Voorgeskiedenis

Die vereniging van Oostenryk met Hongarye is omstreeks 1510 begin met 'n erfenisooreenkoms tussen die vader van aartshertogin Anna van Boheme, Vladislav II, koning van Boheme en Hongarye, en die oupa van aartshertog Ferdinand van Oostenryk, keiser Maksimiliaan I van Oostenryk. Aangevul deur 'n huweliksooreenkoms wat gereël het dat Anna met Ferdinand, broer van die latere keiser Karel V, in 1521 trou. Na die dood van Vladislav en Anna se broer Ludwig in 'n oorlog in 1526, het Anna Boheme en Hongarye geërf (Hongarye was toe gedeeltelik deur die Ottomaanse Ryk beset). So het sy die voorvader geword van die Oostenrykse lyn van die Habsburgers.

Op daardie stadium was Oostenryk nog die oorheersende deel van die Heilige Romeinse Ryk en Ferdinand I het onder meer die keiserlike kroon gedra ná sy broer se abdikasie. Hongarye was buite hierdie Heilige Romeinse Ryk, Boheme was nie.

Na die dood van Anna en later die nie-hertroude Ferdinand, word hul oudste seun Maximiliaan Keiser van die Heilige Romeinse Ryk, Koning van Boheme en Hongarye en Aartshertog van Oostenryk. Deur 'n lang reeks strategiese huwelike het alle gebiede in die hande van die Habsburg- en Wittelsbach-dinastie gebly.

Met die Franse Revolusie het Oostenryk meer op Hongarye begin fokus. Die Heilige Romeinse Ryk het in 1806 opgehou bestaan en die laaste keiser, Frans II, ook aartshertog van Oostenryk, het as Frans I keiser van Oostenryk geword. Met die toenemende invloed van Pruise in die Duitse Bond ('n konfederasie van Duitse state), ten koste van Oostenryk, is belangstelling in Hongarye verder aangewakker.

Die Hongare self was nie tevrede met die eenheidstaat Oostenryk nie. In die Revolusiejaar 1848 het hulle in opstand gekom, net soos die Slawiese volke in die monargie. Die opstand kon slegs met die steun van die Russiese Ryk onderdruk word. Die innerlike samehorigheid van die ryk is egter baie verswak, en Oostenryk is verder verswak deur die opkoms van Otto von Bismarck se Duitsland en die Italiaanse eenwording. Die Hongare het voortgegaan om erkenning van Hongarye as 'n aparte koninkryk onder die heerskappy van die Habsburgers te eis en het passiewe weerstand teen die Oostenrykse onderdrukkers begin.

Die Habsburgse Ryk was 'n gebied in Sentraal- en Oos-Europa wat deur verowering en bowenal deur erfenis bymekaar gebring is. Totdat die dubbele monargie van Oostenryk en Hongarye in 1867 tot stand gekom het, was daar geen duidelike politieke samehang in wat die "Kroonlande" genoem is nie. Die Habsburgers het oor Duitsers geheers, insluitend Tirolers, Hongare, Italianers, Tsjegge, Slowake, Pole, Slawiërs en Oekraïners. Die monargie kon nie op die steun van die Hongare staatmaak nie en het eerder op die Duitssprekende bevolking gebou. Aangesien die kroning met die kroon van Sint Stefanus deurslaggewend was vir die gesag van 'n Hongaarse koning, is Ferdinand I van Oostenryk reeds op 28 September 1830, voor die dood van sy vader, as koning van Hongarye gekroon. Frans Josef I is eers op 8 Junie 1867 gekroon, maar die polities en militêr verleë, Karel I van Oostenryk het homself in 1916 inderhaas gekroon.

Slegs van die offisiere in die weermag, 'n bevoorregte kaste binne die samelewing, kon die Habsburgse heersers volkome lojaliteit verwag. Aan die einde van die Eerste Wêreldoorlog het die nuwe regerings in Praag en Boedapest hul soldate tuis geroep en die Oostenryk-Hongaarse weermag het gedisintegreer.

Dubbele monargie

Ná Oostenryk se nederlaag deur Pruise in die Oorlog van 1866, was die keiserlike regering nie meer in staat om die eise van die Hongare te ignoreer nie. Dit het hul sin gekry in 1867, toe die Oostenryk-Hongaarse kompromis (Die Ausgleich) aan Hongarye dieselfde status as Oostenryk gegee het. Die Slawiese volke in die monargie is egter heeltemal opsy geskuif in hierdie proses.

Die Ausgleich het die Duitse en Hongaarse bevolkingsgroepe 'n bevoorregte posisie gegee. Die ander volke, wat saam 'n klein meerderheid gevorm het, is in die dubbele monargie opsy geskuif, wat veral van die Tsjegge toenemende weerstand ondervind het. In Mei 1867 het Frans Josef 'n toespraak in die Ryksraad gelewer waarin hy belowe "gleiche Sicherheit (as die Hongare verkry het) für die übrigen Königsreiche und Länder". Die skeidslyn het nie historiese lyne gevolg nie (Boheme was tot 1526 onder dieselfde dinastie as Hongarye), maar is langs die rivier Leitha getrek. Oostenryk (saam met Boheme, wat onder andere deel van Oostenryk was) het Cisleithanië geword, Hongarye (insluitend Slowakye, Kroasië, Transsilvanië en die Banat) het Transleithanië geword. Die Hongare het 'n baie groot interne outonomie gehad. Verdediging, buitelandse sake en finansies het federale sake geword. Nadat Bosnië in 1908 geannekseer is, is hierdie gebied op federale vlak (vanaf die Ministerie van Finansies) geadministreer.

Die volgende historiese administratiewe eenhede (die kroonlande) was deel van die ryke:

• Cisleithanië
  • Koninkryk van Boheme
  • Koninkryk van Dalmasië
  • Koninkryk van Galicië en Lodomeria
  • Aartshertogdom van Oostenryk onder die Enns
  • Aartshertogdom van Oostenryk bokant die Enns
  • Hertogdom Boekovina
  • Hertogdom Karinthië
  • Hertogdom Krain
  • Hertogdom Salzburg
  • Hertogdom Silesië
  • Hertogdom Stiermarken
  • Markgraafskap Moravië
  • Vorstelike Graafskap Tirol
    • Land Vorarlberg
  • Kroonland Primorska
    • Vorstelike Graafskap Görz en Gradisca
    • Triëst en gebied
    • Markgraafskap Istrië

• Transleithanië
  • Koninkryk Hongarye
    • Grootvorstendom Transsilvanië
  • Koninkryk Kroatië en Slavonië
  • Stad Fiume
• Bosnië en Herzegovina wat in 1908 ingelyf word.

Bibliografie

• Brauneder, Wilhelm (2009). Österreichische Verfassungsgeschichte (in Duits) (11th uitg.). Vienna: Manzsche Verlags- und Universitätsbuchhandlung. ISBN 978-3-214-14876-8.
• Džaja, Srećko M. (1994). Bosnien-Herzegowina in der österreichisch-ungarischen Epoche 1878–1918 (in Duits). Oldenbourg Wissenschaftsverlag. ISBN 3-486-56079-4.
• Hoke, Rudolf (1996). Österreichische und deutsche Rechtsgeschichte (in Duits) (2nd uitg.). Vienna: Böhlau Studienbücher. ISBN 3-205-98179-0.
• Rothenberg, Gunther E. (1976), The Army of Francis Joseph, Purdue University Press 
• Zovko, Ljubomir (2007). Studije iz pravne povijesti Bosne i Hercegovine: 1878. - 1941 (in Kroaties). University of Mostar. ISBN 978-9958-9271-2-6.