Dr Iifall vo de Franzoose in die Alti Äidgenosseschaft 1798 — 1799

Dr Lauf vom Iifall vo de Franzoose und vo dr Helvetische Revolution 1798

Schlachte und Gfächt wääred em Franzoseniifall in die Alti Äidgenosseschaft (1798–1799)
Längnau – Gränche – Ruhsel – Col de la Croix – St. Niklaus – Fraubrunne – Nöienegg – Grauholz – Hägglinge – Wollerau – Stuckete-Chäppeli – Schindellegi – Rothedurm – Morgarte – 1. Pfynschlacht – Nidwalde – 2. Pfynschlacht

Dr Iifall vo de Franzoose (d Franzoose bezäichnen en as Campagne d’Helvétie) isch e milidäärischi Usenandersetzig zwüsche dr Franzöösische Republik und dr Alte Äidgenosseschaft zwüschen em 28. Januar 1798 und em 28. Mai 1799 gsi. Noch iirem Siig häi d Franzoose e groosse Däil vo dr hütige Schwiz milidäärisch bsetzt und die Helvetisch Republik isch as Dochderrepublik gründet worde. Mit em Franzooseniifall isch in dr schwizerische Gschichtsschriibig dradizionell d Era vom Ancien Régime bzw. dr Alte Äidgenosseschaft ume und die vo dr Helvetik foot aa.

Vorgschicht

Bis zum Sturz vo dr franzöösische Monarchii isch die Alti Äidgenosseschaft e lugg organisierte Staatebund vo suweräne Kantöön und iire Verbündete gsi, wo stark uf Frankriich usgrichdet gsi isch. Sit em Middelalter häi Soldallianze und Handelsverdrääg bestande, wo us dr Äidgenosseschaft faktisch e franzöösischs Protektorat gmacht häi. Nume in de östlige und innerschwizerische Kantöön het Ööstriich non e begränzte Iifluss ghaa. Wäge dr Franzöösische Revoluzioon und dr Kündigung vo de Soldverdrääg noch em Sturm uf d Tuilerie si die nooche Beziejige abbroche. Drzue isch choo, ass reaktionäri franzöösischi Emigrante in dr Äidgenosseschaft und revoluzionäri äidgenössischi Emigrante in Frankriich politisch agitiert häi. Drotz allem isch d Äidgenosseschaft Frankriich gegenüber wääred em 1. Koalizionschrieg milidäärisch nöitral bliibe und het s sogar gschluckt, ass Frankriich 1792 d Underdaanegebiet vo de Drei Bünd und dr nördlig Däil vom Fürstbistum Baasel bsetzt und annektiert het. Wo dr Erst Koalizioonschrieg ume gsi isch, het Ööstriich d Schwiz, mit dr Usnaam vo Graubünde, dr Iiflusssfäare vo Frankriich überloo. D Äidgenosseschaft isch denn ganz elläi doo gstande und iiri Nöitralidäätspolitik, wo si sit 1792 aagwändet het, het Frankriich nüme gnüegt. Frankriich het verschiideni Inträsse gha drunder

• d Alpebäss: Wenn d Schwizer Alpebääss in franzöösische Händ were, chönnte si schnäller Drubbe uf Norditalie verschiebe;
• finanzielli Middel: E baar Kantöön häi vil Kaptaal aghüft, was für d Franzoose für iiri witere Chriegsblään seer hilfriich weer,
• Rekrutierig vo Soldate: Scho lang het Frankriich Söldner in dr Äidgenosseschaft rekrutiert und au s revoluzionääre Frankriich isch dra intressiert gsi.

Ufgrund vo de milidäärische Kapitulazioone mit Frankriich het d Daagsatzig s Rächt gha, d Schwizer Regimänt (Räislöifer) zruggzrüefe, wenn d Äidgenosseschaft in Gfoor gsi isch und het müesse verdäidigt wärde. Wo z Frankriich d Weerpflicht iigfüert worde isch, si die äidgenössische Bruefssoldate überflüssig worde und mä het d Schwizer Regimänt ufglööst. Wo d Franzoose 1798 dr Verdraag zum Ewige Friide vo 1516 broche häi und in d Äidgenosseschaft iigfalle si, het s käni intakte Regimänt us Bruefssoldate me gee, vo mä für d Verdäidigung hät chönnte iisetze.

Dr zwäit Iifall ins Fürstbistum Baasel und dr Aafang vo dr Helvetische Revoluzioon

Dr Freihäitsbaum uf em Baasler Münsterblatz am 20. Januar 1798

Dr nördlig Däil vom Fürstbistum Baasel isch scho 1792 annektiert worde. Am Ändi vo 1797 häi d Franzoose denn au dr südlig Däil bsetzt. Bald druf isch am 17. Januar 1798 die Helvetischi Revoluzioon usbroche.

Dr Iifall in Bärn, Soledurn und Freiburg

Zitgenössischi Daarstellig vo dr Schlacht bi Neuenegg

S Dänggmol bi St. Niklaus

S Grauholzdänggmol

Am 24. Januar isch die Lemanischi Republik usgrüeft worde, und die het sofort Frankriich um Hilf bittet. Am 28. Januar si d Franzoose under em General Ménard mit öbbe 12'000 Maa im Waadtland iimarschiert, wo denn zu Bärn ghöört het. E Däil vo de franzöösische Inwasioonsdruppe si in Schiff über e Gämfersee und si z Nyon und z Lausanne glandet. D Bärner Drubbe häi sich zruggzooge, wo si d Übermacht vo de Franzoose gsee häi. Si häi sich denn in dr Gegend vo Murte und Freiburg im Üechtland gsammlet.

In dere Zit isch dr General vo Schaueburg mit ere zwäite Armee us em ehemoolige Fürstbistum Basel vo Norde in dr Richdig uf Bärn vorgruckt. D Franzoose häi vo dr Bärner Regierig verlangt, ass si dr Reform- oder Friidensbartei d Regierigsgwalt wurd überloo. D Bärner häi sich gwäigeret und d Franzoose häi daas as Chriegsgrund brucht.

Am 2. Februar 1798 het dr Bärner Chriegsroot d Légion fidèle gründet, wo us bärndröije Freiwillige us dr Waadt bestande het.

Die franzöösische Drubbe si Aafangs Merz in ere Zangebewegig us dr Waadt und em Bärner Jura gege Freiburg, Soledurn und Bärn vorgrückt. Am 1. Merz 1798 häi scho die erste Gfächt aagfange. Am 2. Merz isch s zu Gfächt bi Längnau, Gränche und im Ruhsel (Wald zwüsche Alfermée und Twann) choo. Am gliiche Daag si Murte und Freiburg gfalle. Am 3. Merz 1798 häi die soledurnische Drubbe kapituliert, und zwüsche de Bärner und franzöösische Drubbe isch s zum Gfächt bim Col de la Croix choo. Dr General Karl Ludwig vo Erlach het si Stellig bi Murte müesse ruume.

D Bärner Regierig isch in zwäi Laager gspalte gsi. Dr Schulthäiss Niklaus Friedrich vo Steiger het e herti Haltig gegenüber Frankriich verdrätte und het welle mit em Chrieg witermache, aber dr Dütschseckelmäister vo Frisching isch für Verhandlige mit de Franzoose gsi. Das het d Bärner Drubbe und d Bevölkerig verunsicheret. Dr General vo Erlach und fufzig hoochi Offizier häi vom Groosse Root verlangt, ass er iine wurd erlaube go z kämpfe.

Das het dr Grooss Root gmacht und dr Erlach het die franzöösische Drubbe bi Büüre an dr Aare konfrontiert. Wääred em Gfächt isch denn aber dr Befääl choo, ass sich die bärnische Drubbe sälle zruggzie, zum d Stadt Bärn go schütze. Dr franzöösisch General Brune het am 3. Merz dr Bärner Regierig en Ultimatum gstellt und d Kapitulazioon vo Bärn gforderet. Druf het d Regierig under em Schulthäiss Steiger am 4. Merz abdankt, het aber nid kapituliert. Drotz em Rückdritt vo dr Regierig häi d Bärner Drubbe brobiert, dr franzöösisch Aagriff witer abzweere.

Am 5. Merz 1798 isch s zum Gfächt vo St. Niklaus, de Schlachte vo Fraubrunne und Neuenegg choo und zur entschäidende Schlacht am Grauholz. No am gliiche Daag het dr franzöösisch General Schaueburg d Kapitulazioon vo Bärn überchoo und dr Schulthäiss vo dr Stadt Bärn, dr Niklaus Friedrich vo Steiger isch ins Exil gange.

In dere ganze Zit häi die äidgenössische Hilfsdrubbe, wo öbbe 4000 Maa stark gsi si, nit in d Kämpf iigriffe. D Franzoose häi öbbe 35'000 Maa ufbote, und iine gegenüber si nume öbbe 20'000 Bärner gstande. Uf dr Bärner Site si öbbe 700 Maa gfalle. D Verlust vo de Franzoose si nit bekannt.

D Franzoose häi d Bärner Staatskasse beschlaanaamt und häi d Bääre us em Bääregraabe as Büti uf Bariis brocht. Em Bärner Gottlieb vo Jenner isch s noch em Chrieg glunge, Däil vo dr Bärner Staatskasse dur Bestächig zrugg uf Bärn z hoole.

Dr Widerstand in Schwyz, Nidwalde, Uri, Zug und Glarus

D Kantöön Schwyz, Nidwalde, Uri, Glarus und Zug häi im April 1798 d Verfassig vo dr helvetische Republik abgleent und häi under em Kommando vom Alois vo Reding e Armee vo öbbe 10'000 Maa afo ufstelle. Am 21. April het dr Reding d Offensive usglööst. S strategische Ziil isch dr Sitz vo dr Helvetische Regierig z Aarau gsi. Dr Aagriff isch in drei Aggse blaant gsi. Am 22. April isch dr linggi Flügel uf Obwalde vorgstoosse, het dr Brünigbass bsetzt und isch bis uf Meiringe im Bärner Ooberland choo. D Drubbe vom rächte Flügel under em Glarner Oberst Paravincini häi zwar Rapperswil erooberet, häi denn aber afo warte und si nid witer vorgruckt. D Zuger Drubbe under em Hauptmä Andermatt si ins Freiamt vorgstoosse. Noch eme Gfächt mit ere franzöösische Vorhuet bi Hägglinge häi si sich aber scho am 26. April uf Muri müesse zruggzie. Dr Reding sälber isch mit 4000 Maa gege Luzärn zooge und het d Stadt am 29. April 1798 erooberet.

D Innerschwizer häi druf ghofft, ass es in de Gebiet, wo d Franzoose erooberet häi, Ufständ wurd gee. Obwalde isch zwar jetz zwunge gsi, die Helvetischi Verfassig ebefalls abzlääne, aber Massenerhebige vo dr ländlige Bevölkerig im Bärner Ooberland oder in dr Luzärner Landschaft het s nid gee. Noch e baar Dääg isch d Offensive ins Stocke groote. Wo am Oobe vom 29. April bekannt worde isch, dass Zug ooni Kampf kapituliert het, si im Reding sini Drubbe vo Luzärn abzooge und in s Gebiet vo Schwyz zrugg, zum wenigstens iir äignigs Land z verdäidige. Us dr Offensive isch e Defensive worde.

Dr franzöösisch General Schaueburg isch mit öbbe 12'000 Maa zum Gegenaagriff übergange. Mit zwäi Flügel het er welle in Schwyz iifalle, mit em strategische Ziil Äisiidle. Dr lingg Flügel under em General Nouvion isch uf bäide Site vom Züürisee vordrunge. Bi Richterswil isch dr franzöösisch Aagriff zwäimol gstoppt worde. Dr Oberst Paravicini het aber Rapperswil scho bald ufgee und er isch mit sine Druppe zrugg uf Glarus. D Schwyzer Drubbe häi sich ungschlage uf Schindellegi und en Etzel zruggzooge. Dr rächt Flügel vo de Franzoose under em General Jordi isch uf kä Widerstand gstosse, won er gege Zug und Luzärn zooge isch. Dr Vorstoss uf Küssnacht isch zerst emol nid glunge. E chliises Schwyzer Kontingänt vo öbbe 400 Maa het bi Immesee die franzöösischi Armee chönne ufhalte.

Wo d Franzoose Rapperswil eroberet häi, isch s am 30. April 1798 zum Gfächt bi Wollerau choo. Die isch für d Innerschwizer verloore gange und druf het Glarus kapituliert. Am 1. Mai 1798 isch de Franzoose Küssnacht in d Händ gfalle und d Schwyzer häi sich jetz elläi gege d Franzoose müesse verdäidige, wo vo Norde und Weste us aagrife häi. Am 2. Mai 1798 isch s zu de Gfächt bi Schindellegi, bim Rothedurm und bi Morgarte choo. Am 4. Mai het d Schwyzer Landsgmäind kapituliert und häi vo de Franzoose, wo sogar druf verzichdet häi, d Bevölkerig z entwaffne, gueti Kapitalzioonsbedingige überchoo.

Wallis

Am Aafang vom Mai 1798 häi sich d Oberwalliser gege d Franzoose erhoobe und si am 17. Mai 1798 in dr 1. Pfynschlacht gschlaage worde. Am Aafang vom Mai 1799 häi si s under em Kommando vom Visper Groof Ferdinand Venetz no äinisch brobiert und au die 2. Pfynschlacht verloore. Noch dr Schlacht häi d Franzoose Visp blünderet und s Stedtli aabebrennt.

Nidwalde

Am 29. August 1798 häi sich d Nidwaldner no äinisch erhoobe und zwüschen em 7. und 9. Septämber isch s zu de Dääg vom Schreck vo Nidwalde cho, wo drotz de Befääl vom Schaueburg franzöösischi Soldate Übergriff uf d Zivilbevölkerig gmacht häi. Witi Däil vo Nidwalde si blünderet und aabebrennt worde. D Ort Ennetmoos, Stansstad und Buochs si vollständig zerstöört worde, dr Hauptort Stans zum Däil.

Graubünde

Im Früelig vo 1799 het sich d Bevölkerig vom Freistaat vo de Drei Bünd gege die franzöösischi Bsatzig erhoobe. In Gfächt zwüsche Chur, Ems und Bonaduz si mee as 600 Landstürmer umchoo und e hufe franzöösischi Soldate. Im Novämber 2007 het mä per Zuefall uf em Gländ vo dr Ems-Chemie e Massegrab im ene vergässene Chalchbrennofe us dere Zit widerentdeckt.

D Folge

Karikatur vo 1848: Wääred d Zürcher d Revoluzioon fiire, schaffe d Franzoose dr Staatsschatz furt

Am 19. August 1798 het die Helvetischi Republik e Defensiv- und Offensivallianz mit Frankriich abgschlosse und d Niiderlaag vo dr Alte Äidgenosseschaft isch komplett und iire Undergang besiiglet gsi. Im Iifall vo de Franzoose si ganzi Landstrich verwüestet und blünderet worde, under anderem au s Chlooster Äisiidle. D Franzoose häi Gmäinde und Brivatlüt zwunge, iiri Drubben iizkwardiere und z verpflääge. Das het zu starke antifranzöösische und antirepublikanische Refläx in dr Bevölkerig gfüert.

D Franzoose häi d Schwiz au zwunge, Zwangsaaleije ufznee und Kontribuzioone z läiste. Zämme mit de graubte Staatsschetz vo de Stedt Bärn und Züüri si gege 30 Millione Livres zämmechoo, und mit deene häig dr Napoleon, noch franzöösische Historiker, dr Egüptefäldzug finanziert.

Gedänke

Z Bärn und in dr Innerschwiz isch s Gedänke an dr Widerstand gege d Franzoose bis hüt erhalte bliibe:

• 1805 isch dr Bärner Altschulthäiss Niklaus Friedrich von Steiger begraabe worde
• 1821 isch im Bärner Münster e Daafele mit de Nääme vo de Gfallene enthüllt worde
• 1872 het dr August Weckesser s Bild Redings Abschied gmoolt
• 1886 isch s Grauholzdänkmol iigweiht worde
• Bis am Aafang vom 20. Joorhundert häi jedes Joor Prozessioone uf s Gländ vom ene Massegraab z Ems stattgfunde. Noch dr Widerentdeckig im Joor 2007 erinneret e Gedänkdaafele an die Gfallene.
• Literarisch häi dr Franz Niklaus König und dr Jeremias Gotthelf em Bärner Landsturm und de kämpferische Fraue (Elsi, die seltsame Magd) e Dänkmol gsetzt
• In dr Volkserinnerig isch vor allem d Vorstellig bliibe, dass mä vo dr Bärner Oobrikäit verroote worde sig (zum Bischbil s Frauebrunnelied)

Lueg au

• Dr Stäcklichrieg
• Dr Bockechrieg

Litratuur

• Jürg Stüssi-Lauterburg: Vivat das Bernerbiet bis an d′r Welt ihr End. Berns Krieg im Jahre 1798 gegen die Franzosen. Merker, Baade 2000. ISBN 3856480897
• Derck Engelberts, Lukas Vogel, Christian Moser: Widerstand gegen die Helvetik 1798. Dokumentation. Au/ZH 1998.
• Wochen Chronik der Zürcher Zeitung vom 27. Wintermonat 1797 bis 16. April 1798. Zur Erinnerung an den Untergang der alten Eidgenossenschaft. Bearbäitet vom Paul Rütsche. Züri 1898.

Weblingg

• Martin Illi: Franzoseneinfall. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.

Fuessnoote

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vu dere Version vum Artikel „Franzoseneinfall_(Schweiz)“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.