Gari: berrikuspenen arteko aldeak

Gari
	Irudi gehiago
Sailkapen zientifikoa
Erreinua	Plantae
Ordena	Poales
Familia	Poaceae
Generoa	Triticum; L.
Espezieak
	T. aestivum; T. aethiopicum; T. araraticum; T. boeoticum; T. carthlicum; T. compactum; T. dicoccoides; T. dicoccum; T. durum; T. ispahanicum; T. karamyschevii; T. macha; T. militinae; T. monococcum; T. polonicum; T. spelta; T. sphaerococcum; T. timopheevii; T. turanicum; T. turgidum; T. urartu; T. vavilovii; T. zhukovskyi;
Datu orokorrak
Gaixotasuna	wheat allergy (en) eta gluten-related disorder (en)

Nabigazio historia interaktiboa

← Aurreko ezberdintasuna Hurrengo ezberdintasuna →

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia

IkusizkoaWikitestua

Lerroan

19:55, 5 azaroa 2020ko berrikusketa

Artikulu hau landareari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Gari (argipena)».

Garia (Triticum spp.)^[1] landare loredun graminea belarkara da. Mundu mailan gehien ekoizten diren hiru ale nagusien artean dago artoarekin eta arrozarekin batera^[2].

Ekialde Hurbilean etxekotu zen duela milaka urte, eta mundu osoan hazten da egun. Gehien ekoizten diren zerealetako bat da, artoarekin eta arrozarekin batera, eta haren aleak gizakiarentzat funtsezko elikagaietako dira, bereziki ogiaren osagai nagusi moduan, baina baita galletak, pastelak, pasta, fideoak, kuskusa eta antzekoak egiteko ere. Horretaz gainera, garia hartzituta, garagardoa, alkohola, vodka edariak, besteak beste, eta bioerregaiak ere egin daitezke. Garia aziendentzako janari gisa ere landatzen da, eta gari-landarearen lastoa abereak bazkatzeko nahiz eraikinen teilatuak egiteko erabil daiteke.

Gariak proteina kopuru handia du, baina baina haren proteina batek, glutenak alegia, erantzun immunologiko desegokia eragiten du pertsona zenbaitengan. Gaixotasun horri zeliakia deritzo^[3].

Historia

Jatorria

Gariaren jatorria Mesopotamian dago. Aurkikuntza arkeologiko zaharrenek Sirian, Jordanian, Turkian, Palestinan eta Iraken kokatzen dute. Duela 8.000 urte baino gehiago jatorrizko gari basatiak mutazio edo hibridazio bat izan zuen eta landare tetraploidea sortu zen, hazi handiagoak zituena eta ondorioz haizeak barreiatu ezin zuena. Gaur egungo Irak iparraldean dagoen Jarmo eremu arkeologikoan K.a. 6700 urteko buztin egosian^[4] almidoi gariaren (Triticum dicoccoides) aleak aurkitu dira^[5].

Gizakiak garia landatzeak nekazal iraultza izugarria ekarri zuen Ilgora Emankorra deritzon eremuan, Ekialde Hurbilean, izan ere ehizakia nagusi izatetik elikaduran zekale kopuru handia hartzera pasa baitzen. Elikadura aldaketa hau oso azkarra izan zen denboran, baina gure genomak ez du aldaketa nabarmenik izan azken 10.000 urteetan.

Garia landatzeak populazioak toki batean asentatzea ekarri zuen eta garai bertsuan ardiak eta ahuntzak etxekotu ziren. Giza komunitateak eratu ziren, gero eta konplexutasun maila altuagoak zutenak, Sumer eskualdean idazketa asmatu zuten eta aurrehistoria amaitu eta historia hasi zen.

Antzinako Inperioak

Ekialde Hurbiletik Greziara, Ziprera eta Indiara hedatu zen gariaren landaketa K.a. 6500 urtearen inguruan. Ogiaren eta nekazaritzaren jainkosa greziarra Demeter zen, "ama jainkosa" esan nahi du. Pixka bat beranduago Antzinako Egiptora iritsi zen, K.a. 6000 inguruan eta Nilo ibaiaren ertzetan landatzeari ekin zioten. Egipziarrak izan ziren ogia kopuru industrialetan ekoizten aurrenak^[6]. Ondoren Erromara pasa zen. Inperioan zabalduz joan zen eta gaur egungo Alemanian eta Iberiar penintsulan K.a. 5000 urtearen inguruan azaldu zen^[7]. Erromatarren mitologian Zeres zen gariaren eta nekazaritzaren jainkosa, hortik dator "zereal" izena.

Erromatarrek hiritar behartsuenen elikadura bermatzen zuen garia prezio baxuetan ezarriz eta gari alearen ehotzea eta ogiaren ekoizpena erregulatuz. Edukiera handiko labeak erabiltzen zituzten ogia egiteko eta elkarlana izaten zen. gariaren eta ogiaren kontsumoa hainbestekoa zen Bibliak berak ere garrantzia handia ematen diola; 40 aldiz agertzen da "gari" hitza, 264 aldiz "ogia" eta beste 17 aldiz "ogiak". Ogia aipatzen denean gariz egindakoa edo garagarrez egindakoa izan liteke.

Aro modernoa

Espainiar kolonizatzaileek eraman zuten garia Ameriketara. Hernán Cortés konkistatzailearen esklabu batek hiru gari ale aurkitu zituen arroz poltsa batean eta ondo gorde ondoren 1529an landatu zituen.

XVII. mendean garia Europa osoan ereiten zen, iparraldean oloa eta garagarra nagusitzen bazen ere. Haize errotak agertu ziren baina ez zen bestelako nekazal berrikuntzarik izan. XVIII. mendean makinak asmatu ziren eta honi esker irinaren ekoizpena nabarmen handitu zen.

XIX. mendean lurrun bidezko errota asmatu zen, aleak ehotzeko burdinezko zilindroak erabiltzen zituena, eta ehotzeko teknikatan iraultza nabarmena ekarri zuen. Teknika berriekin gariaren landaketa handituz joan zen eta Ipar Amerikara eta Ozeaniara zabaldu zen.

XX. mendea

XX. mendean izandako Mundu Gerra bien ondoren beharrezkoa ikusi zen nekazal ekoizpena handitzea gero eta populazio handiagoaren elikadura beharrak asetu ahal izateko^[8]. "Iraultza berdea" izena eman zitzaion, eta arrakasta handia izan bazuen ere gariaren kalitatean ez zen hobekuntzarik izan. Gaur egun erabiltzen diren zekale barietateak garatu ziren, karbohidrato kopurua igo zutenak baina nutrizio balioa jaitsi zutenak, eta hori gutxi balitz lekadunen landaketa baztertu zen^[9].

1941ean Nutrition Society elkartea eratu zen Erresuma Batuan. Gariaren landaketa hobetzeko helburua zuen eta hobetsi ziren barietateek izurriteei aurre egiten zieten (gluten portzentai handiagoa zutelako) eta ezaugarri biskoelastiko eta itsaskorrei esker masa egiteko egokiagoak ziren. Barietate hauek arrakasta itzela izan zuten, gaur egun ere 700 milioi tonatik gora ekoizten dira mundu mailan, baina gariaren genetikan aldaketa handia eregin zuen^[8].

Deskribapena

Landarea

Landare belarkara da eta zutoina barnealdea hutsik duen kainabera bat da sei korapilo azaltzen dituena. ='5 eta 2 metro arteko altuera hartzen du eta adarkadurarik ez du apesas. Hosto luze lanzeolatuak ditu, leka, ligula eta aurikulak ongi definituak dituztenak. Sustraiak faszikulatuak ditu, adatsa bezala adarkatzen direnak. 25 cm inguruko luzera iozan ohi dute baina batzuk metro bateko sakonerara ere irits daitezke.

Galburua infloreszentzia bat da, ardatz zuzen korapilotsu batean 20-30 burutxo dituena, bakoitza bederatzi loreduna. Lore gehienak ez dira ernaltzen eta glumaz estalita daude.

Hazia

Haziak kariopsideak dira, obalatuak eta mutur borobilduak dituztenak. Mutur batean ernamuina edo hozia ateratzen da eta beste muturrean ile fin batzuk ditu. Alearen gainerakoari endospermo izena ematen zaio eta haziaren bolumenaren %82a hartzen du. Alea estaltzen duten perikarpioak eta testak gariaren zahia osatzen dute.

Gari aleak gluten izeneko proteina bat du, ogia egiten laguntzen duena. Gaur egungo garien proteina guztien %85-90 hartzen du glutenak.

Genetika

Gariaren genetika etxekotu diren beste landareen aldean oso konplexua da. Espezie poliploide egonkorra da, kromosoma multzo bi baino gehiago ditu beraz. Espezie batzuk tetrapolideak dira (lau kromosoma joko), adibidez Triticum durum eta Triticum turgidum, biak ala biak Triticum urartu eta jadanik iraungita dagoen Sitopsis espezieen hibridazioz sortuak^[10]. Ogia egiteko erabiltzen den gari arruntak (Triticum aestivum) eta espeltak (Triticum spelta) duela 2.000 urte Triticum turgidum eta Aegilops taushii espezieak hibridatu ondoren sorturiko espezie hexaploide batean dute jatorria^[11].

Ekoizpena

Espezie nagusiak

Mundu mailan gehien ekoizten diren gari espezieak honako hauek dira:

Hexaploideak:
- Gari arrunta (T. aestivum): Ogia egiteko erabiltzen den gari espeziea da. Mundu mailan ekoizpen handiena duen espeziea da.
- Espelta (T. spelta): Kopuru txikian landatzen da. Batzuetan gari arruntaren azpiespezie kontsideratzen da eta orduan T. aestivum ssp. spelta izen zientifikoa ematen zaio.
Tetraploideak:
- Gari gogorra (Triticum durum): Ekoizpenari dagokionez bigarren espeziea da.
- Emmer garia (T. dicoccon): Antzina landatzen bazen ere gaur egun oso gutxi.
- Khorasan garia (T. turgidum ssp. turanicum edo T. turanicum): Iran eta Afganistan artean dagoen Khorasan eskualdearen izena du, han ekoizten baita. gari arruntaren alearen bikoitza da tamainan eta intxaur usain nabarmena du.
Diploideak:
- Ezkaina (T. monococcum)

Herrialde ekoizleak

XX. mendean Sobietar Batasuna izan zen gari ekoizle handiena baina gaur egun Txinak hartu du lehen postua.

Gariaren ekoizpena 2018. urtean FAO-ren arabera^[12]
#	Herrialdea	Kopurua (milioi tona)
1	Txinako Errepublika	131,4
2	India	99,7
3	Errusia	72,1
4	AEB	51,3
5	Frantzia	35,8
6	Kanada	31,8
7	Pakistan	25,1
8	Ukraina	24,7
9	Australia	20,9
10	Alemania	20,3
11	Turkia	20,0
12	Argentina	18,5

Erreferentziak

↑ Belderok, Bob & Hans Mesdag & Dingena A. Donner. (2000) Bread-Making Quality of Wheat. Springer. p.3. ISBN 0-7923-6383-3.
↑ Cendrero, Orestes. (1938). Nociones de historia natural. Paris.
↑ (Ingelesez) Ludvigsson, Jonas F.; Leffler, Daniel A.; Bai, Julio C.; Biagi, Federico; Fasano, Alessio; Green, Peter H. R.; Hadjivassiliou, Marios; Kaukinen, Katri et al.. (2013-01-01). «The Oslo definitions for coeliac disease and related terms» Gut 62 (1): 43–52. doi:10.1136/gutjnl-2011-301346. ISSN 0017-5749. PMID 22345659. (Noiz kontsultatua: 2020-11-05).
↑ Ruiz Camacho, Rubén. (1981). Cultivo del Trigo y la Cebada. Bogotá: Temas de Orientación Agropecuaria ISBN 0049-3333..
↑ Technology of Cereals: An introduction for students of food science and agriculture. Oxford: Pergamon Press Ltd ISBN 84-200-0608-4..
↑ Direct quotation: Grundas ST: Chapter: Wheat: The Crop, in Encyclopedia of Food Sciences and Nutrition. (2003). Elsevier Science Ltd. , 6.130 or..
↑ Jared Diamond. (1997). Guns, Germs and Steel: A short history of everybody for the last 13,000 years. Viking UK Random House ISBN 0-09-930278-0..
↑ ^a ^b (Ingelesez) Aziz, Imran; Branchi, Federica; Sanders, David S.. (2015/08). «The rise and fall of gluten!» Proceedings of the Nutrition Society 74 (3): 221–226. doi:10.1017/S0029665115000038. ISSN 0029-6651. (Noiz kontsultatua: 2020-11-05).
↑ (Ingelesez) Sands, David C.; Morris, Cindy E.; Dratz, Edward A.; Pilgeram, Alice L.. (2009-11-01). «Elevating optimal human nutrition to a central goal of plant breeding and production of plant-based foods» Plant Science 177 (5): 377–389. doi:10.1016/j.plantsci.2009.07.011. ISSN 0168-9452. (Noiz kontsultatua: 2020-11-05).
↑ (Ingelesez) Friebe, B.; Qi, L. L.; Nasuda, S.; Zhang, P.; Tuleen, N. A.; Gill, B. S.. (2000-07-01). «Development of a complete set of Triticum aestivum-Aegilops speltoides chromosome addition lines» Theoretical and Applied Genetics 101 (1): 51–58. doi:10.1007/s001220051448. ISSN 1432-2242. (Noiz kontsultatua: 2020-11-05).
↑ Hancock, James F.. (2004). Plant Evolution and the Origin of Crop Species. CABI Publishing ISBN 0-85199-685-X..
↑ «FAOSTAT» www.fao.org (Noiz kontsultatua: 2020-11-05).

Datuak: Q15645384
Multimedia: Wheat / Q15645384

[Belderok-1] Belderok, Bob & Hans Mesdag & Dingena A. Donner. (2000) Bread-Making Quality of Wheat. Springer. p.3. ISBN 0-7923-6383-3.

[2] Cendrero, Orestes. (1938). Nociones de historia natural. Paris.

[3] (Ingelesez) Ludvigsson, Jonas F.; Leffler, Daniel A.; Bai, Julio C.; Biagi, Federico; Fasano, Alessio; Green, Peter H. R.; Hadjivassiliou, Marios; Kaukinen, Katri et al.. (2013-01-01). «The Oslo definitions for coeliac disease and related terms» Gut 62 (1): 43–52. doi:10.1136/gutjnl-2011-301346. ISSN 0017-5749. PMID 22345659. (Noiz kontsultatua: 2020-11-05).

[4] Ruiz Camacho, Rubén. (1981). Cultivo del Trigo y la Cebada. Bogotá: Temas de Orientación Agropecuaria ISBN 0049-3333..

[5] Technology of Cereals: An introduction for students of food science and agriculture. Oxford: Pergamon Press Ltd ISBN 84-200-0608-4..

[6] Direct quotation: Grundas ST: Chapter: Wheat: The Crop, in Encyclopedia of Food Sciences and Nutrition. (2003). Elsevier Science Ltd. , 6.130 or..

[7] Jared Diamond. (1997). Guns, Germs and Steel: A short history of everybody for the last 13,000 years. Viking UK Random House ISBN 0-09-930278-0..

[:0-8] (Ingelesez) Aziz, Imran; Branchi, Federica; Sanders, David S.. (2015/08). «The rise and fall of gluten!» Proceedings of the Nutrition Society 74 (3): 221–226. doi:10.1017/S0029665115000038. ISSN 0029-6651. (Noiz kontsultatua: 2020-11-05).

[9] (Ingelesez) Sands, David C.; Morris, Cindy E.; Dratz, Edward A.; Pilgeram, Alice L.. (2009-11-01). «Elevating optimal human nutrition to a central goal of plant breeding and production of plant-based foods» Plant Science 177 (5): 377–389. doi:10.1016/j.plantsci.2009.07.011. ISSN 0168-9452. (Noiz kontsultatua: 2020-11-05).

[10] (Ingelesez) Friebe, B.; Qi, L. L.; Nasuda, S.; Zhang, P.; Tuleen, N. A.; Gill, B. S.. (2000-07-01). «Development of a complete set of Triticum aestivum-Aegilops speltoides chromosome addition lines» Theoretical and Applied Genetics 101 (1): 51–58. doi:10.1007/s001220051448. ISSN 1432-2242. (Noiz kontsultatua: 2020-11-05).

[11] Hancock, James F.. (2004). Plant Evolution and the Origin of Crop Species. CABI Publishing ISBN 0-85199-685-X..

[12] «FAOSTAT» www.fao.org (Noiz kontsultatua: 2020-11-05).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

@@ 97. lerroa: / 97. lerroa: @@
 {| class="wikitable"
 |+ Gariaren ekoizpena 2018. urtean
+FAO-ren arabera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FAOSTAT|url=http://www.fao.org/faostat/en/#data/QC/|aldizkaria=www.fao.org|sartze-data=2020-11-05}}</ref>
 |-
 ! # !! Herrialdea !! Kopurua<br/>(milioi tona)