Pangea

Pangea Paleozoiko amaieraren eta Mesozoiko hasieraren artean egon zen superkontinentearen izena da.

Pangea Permiar garaian sortu zen eta Jurasikoan hasi zen bere apurketa. Apurketa hau Tetis itsasotik hasi zen eta Laurasia eta Gondwana izeneko bi kontinenteak sortu ziren.

Pangearen garaian zegoen itsaso bakarraren izena Pantalasa zen.

Pangea kontzeptuaren jatorria

"Pangea" hitza antzinako grezieratik dator: pan (πᾶν: /pâːn/ → "guztizko, erabateko, oro") eta gaia (Γαῖα: /ɡái̯.a/ → "ama natura, landa")

Kontinenteak garai batean lur masa jarraia osatu izanaren kontzeptua Alfred Wegener meteorologo eta astronomo alemaniarrak proposatua izan zen. Kontzeptua 1912ko argitalpen batean agertu zen lehen aldiz, Wegenerrek berak idatzitako Kontinenteen jatorria liburuan. 1915ean, bere hipotesiak zabaldu zituen, Kontinenteen eta ozeanoen jatorria liburuan. Bertan superkontinente baten existentzia aldarrikatu zuen, "Urkontinent" deiturikoa. Aurrerago, "Pangäa" izen alemaniarrez deitu zion Wegenerrek, eta azkenik, hitza latinizatu egin zen, ezagutzen dugun "Pangea" kontzeptua finkatuz.^[1]

Sorrera

Dirudienez, superkontinenteen eraketa eta hauen banaketa prozesuak ziklikoak izan dira historian zehar; hau da, guk ezagutzen dugun Pangea superkontinentea baino lehen beste horrelako asko egon direla uste da, elkartze eta apurtze prozesu etengabean egon direnak. Ezagutzen den laugarren kontinente zaharrena, esaterako, duela 2-1,8 milioi urte ingurukoa da, eta Columbia izenez ezagutzen da.^[2]

Columbiaren zatiketatik eta ondorengo elkarketatik Rodinia superkontinentea eratu zen. Rodiniaren zatiketa duela 750 milioi urte gertatuko zen eta prozesuaren amaieran Pannotia superkontinentea osatuko zen. Duela 540 milioi urtera arte iraun zuen superkontinente honek, Kanbriar garaira arte. Pannotiaren Proto-Laurassia hiru kontinentetan sakabanatu zen: Laurentia, Baltika eta Siberia. Proto-Gondwanatik Avalonia mikrokontinentea bereizi zen eta Laurentiaranzko norabidea hartu zen. Azkenean, Laurentia, Baltika, Siberia eta Avaloniak talka egin eta Euramerika edo Laurassia deituriko kontinentea eratu zen. Honakoa Pangearen sorreraren lehenengo urratsa izan zen. Bigarren urratsa, berriz, Gondwana eta Laurassiaren elkarketa izango zen.

Era honetan, Pangea, Proto-Gondwana eta Proto-Laurasia kontinenteen arteko talkaren ondorioz sortua da. Bi superkontinente hauek Ordoviziar garaikoak direla kalkulatzen da, Paleozoikoaren bigarren aldikoak, hain zuzen ere. Esan bezala, Pangea Paleozoiko amaieran sortu zenez, esan daiteke Protogondwana eta Laurussia ia 3 milioi urtez aritu zirela desplazatzen litosferan zehar, harik eta elkarrekin talka egin eta Pangea sortu zen arte.

Banaketa prozesua

Pangearen mapa, gaur egungo kontinenteekin.

Pangearen desintegrazioa hiru aldi garrantzitsuetan eman zen. Lehenengo aldia, garai Jurasikoaren hasiera-erdialdean hasi zen (duela 175 milioi urte), non Pangea pitzatzen hasi zen Tetis itsasotik (ekialdean zegoena) Ozeano Barera (mendebaldean zegoena). Pitzadura Ipar Amerikaren eta Afrikaren artean gertatu zen, eta pitzadura ugari eragin zituen. Pitzadura horietako bat ozeano berri batean bilakatu zen, Ozeano Atlantikoan hain zuzen. Ozeano Atlantikoa ez zen modu uniformean ireki, pitzadura, Atlantikoaren ipar-erdialdean hasi baitzen.^[3]

Hego atlantikoa ez zen ireki Kretazeo garaiaren hasierara arte, non Laurasia eskuinerantz biratzen hasi zen, Ipar Amerikarekin batera iparralderuntz mugituz, Eurasia hegoaldera mugitzen zen bitartean. Laurasiaren mugimenduak gainera, geroago Tetis itsasoa ixtea ekarriko zuen baita "Sinus Borealis"-en zabalkuntza ere, honakoa beranduago Ozeano Artikoan bilakatuz. Bitartean, Afrikaren bestaldean eta Madagaskar, Antartika eta Ekialdeko Afrikaren albo-ertzetan zehar, pitzadura berriak eratzen zihoazen, Kretazeo garaian hegoekialdeko Ozeano Indikoaren sorrera ekarriko zutenak.

Pangearen banaketa-prozesuaren bigarren aldi garrantzitsua Kretazeo garaiaren hasieran kokatzen da (duela 150-140 milioi urte inguru), Gondwana superkontinentea lau kontinente txikiagotan zatitu zenean (Afrika, Hego Amerika, India eta Antartika / Australia). Duela 200 bat milioi urte sortutako Tetis fosaren subdukzioak Afrikaren, Indiaren eta Australia iparralderantz mugitzea eragingo zuen. Kretazeoaren hasieran, azkenean, Atlantika, egungo Hego Amerika eta Afrika hartzen dituena, ekialdeko Gondwanatik (Antartika, India eta Australia) bereizi zen, “Hego Ozeano Indikoa”ren sorrera ekarriz. Erdi Kretazeo garaian, Gondwana zatitu egin zen, hego Ozeano Atlantikoa irekiz, Hego Amerika mendebalderantz mugitzen zihoan bitartean, horrela, Afrikatik urrunduz. Hego Atlantikoa ez zen modu uniformean garatu, kremailera balitz bezala hegoaldetik iparralderantz ireki baitzen.

Halaber, Madagaskar eta India Antartikatik bereizten hasi ziren, iparranderantz mugituz, ozeano Indikoa irekiz. Madagaskar eta India elkarrengandik banatu ziren duela 100-90 milioi urte Kretazeo garaiaren amaieran. Indiak iparralderantz mugitzen jarraitu zuen Eurasiarantz, urteko 15 zentimetroko abiaduran, Tetis itsasoa ixtea ekarriko zuena. Madagaskar, berriz, gelditu egin zen, Afrikako plakan finkatuz. Zeeelanda Berria eta Kaledonia Berria Australiatik ekialderantz mugitzen hasi ziren Ozeano Barerako norabidean, Koral itsasoa eta Tasmaniako itsasoa zabalduz. Ordutik, uharte independenteak izan dira.

Pangearen banaketa prozesuaren hirugarren eta azken aldia, garai Zenozoikoaren hasieran izan zen (Paleozenotik Oligozenora). Laurasiaren zatiketan, Ipar Amerika eta Groenlandia Eurasiatik sakabanatu ziren, Norvegiako itsasoa irekiz, duela 60-55 milioi urte. Ozeano Indikoak eta Atlantikoak hedatzen jarraitu zuten, Tetis ozeanoa itxiz.

Bitartean, Australia Antartikatik bereizi zen iparralderantz azkar mugituz, Indiak 40 milioi urte lehenago egin zuen eran; gaur egun, Ekialdeko Asiarekin talka egiteko bidean dagoelarik. Australia eta India ipar-ekialdeko norabidean mugitzen ari dira egun, urteko 5-6 zentimetroko abiaduran. Antartika hego polotik oso gertu egon da Pangearen sorreratik (duela 280 milioi urte). India Asiarekin talka egiten hasi zen, duela 35 milioi urte, Himalaia orogenia sorraraziz eta Tetiseko itsas azkenean itxiz; talka honek oraindik jarraitzen du. Afrikar plaka bere norabidea aldatzen hasi zen, mendebaldetik ipar-mendebaldera Europarantz. Aldi berean, Hego Amerikak iparralderanzko norabidea hartu zuen, Antartikatik bereiziz Antartikaren inguruko zirkulazio ozeaniko osoa posible egin zuelarik. Honakoak, atmosferako karbono dioxidoaren kontzentrazioaren jaitsierarekin batera, kontinentearen berehalako hozketa eta glaziarren eraketa eragin zuen.

Zenozoiko garaian, beste gertaera garrantzitsu batzuk ere izan ziren, hala nola, Kaliforniako golkoaren irekiera, Alpeen altxatzea eta Japoniako itsasoaren irekiera. Pangearen banaketa prozesuak egun jarraitzen du Afrikako ekialdeko pitzaduran, gainera, gertatzen ari diren talkek superkontinente berri baten eraketa adieraz dezakete.^[4]

Kontinenteen jitoa

Alfred Wegener zientzialari alemaniarrak Kontinenteen jitoaren teoria planteatu zuen 1912an, eta historian zehar izan den eztabaida geologiko handienetako bat piztea lortu zuen teoria honekin. Wegenerren behaketen arabera, gaur egungo kontinenteak garairen batean elkartuta egon zitezkeen; eta guk ezagutzen dugun kontinenteen antolamendua hasierako plaka horren hausturaren ondorio izan zitekeen.

Hasierako ustezko superkontinente horri Pangea deitu zion, eta honen inguruan zegoen ozeano handiari, Panthalasa. Pangearen haustura eta ondorioz sortutako kontinenteen mugimendua azaltzen ere saiatu zen Wegener, baina garai hartan oso zaila zen ulertzea nola desplaza zitezkeen hain masa zurrun eta handiak, eta oso kritikatua izan zen. Azkenik, teoria 60ko hamarkadan onartu zuten, Wegenerren heriotzatik hainbat urtetara. Dena den, bizirik iraun zuen bitartean kritikei entzungor egin eta bere teoria forgatzeko hainbat forga eta oinarri zehaztu zituen: froga geografikoak, geologikoak, paleoklimatikoak eta paleontologikoak.

Froga geografikoak

Egungo kontinente ertzen arteko osagarritasunean oinarritzen da. Esaterako, Atlantikoko kostaldeen arteko osagarritasuna: Hego Amerikak eta Afrikak puzzle bateko piezen antzera elkartu daitezke. Hala ere, froga hau ez zen onartua izan, zientzialari askok prozesu geologiko baten ondorioa izan beharrean, kasualitatea zela esan baitzuten (aipatutako osagarritasuna guztiz perfektua ez zela eta).

Froga geologikoak

Kontinente ertzen osagarritasun fisikoaz gain, Wegenerrek froga geologikoak ere bildu zituen. Aipatutako kontinente osagarrietan (gaur egun elkarrengandik urrun daudenak) ezaugarri bereko harri formazioak zeudela jabetu zen: harri mota bera, antzeko egitura edo antzeko adina. Adibidez, Afrikako eta Brasilgo gneis plataformak bat etortzea; edo Hegoafrikako hainbat mendiren jarraipena Argentinan (Buenos Aires) egotea.

Froga paleoklimatikoak

Harri jakin batzuk klima zehatz bat behar dute eratuak izateko. Beraz, eskualde batean dagoen harri batek behar duen klima ez dator bat gaur egungo kokapen geografikoarekin. Honen adibide izan daiteke Hegoafrikan tillitak (klima glaziarretan eratzen direnak) aurkitu izana. Honek adierazten du harria latitude ezberdin batean zegoela, sortutako periodo geologikoan. Beraz, harri hori bere kabuz mugitu ez denez, dirudiena da kontinenteen desplazamendua gertatu izan dela.

Froga paleontologikoak

Kontinente ezberdinetan organismo berdinaren fosilak aurkitu izana ere froga garrantzitsua izan zen Wegenerren teoriarentzat. Izan ere, organismo jakin baten ezaugarriak zirela eta, ezinezkoa zen bi kontinente banatzen zituen ozeano handiak zeharkatu izana, ur azpitik zein airetik. Mesosaurus anfibioaren fosilak, besteak beste, Hegoafrikan eta Hegoamerikan aurkitu dira, baina espezie txiki honentzat ezinezkoa zen ozeano zabal horiek zeharkatzea, ez baitzuen hegan egiteko gaitasunik, ezta distantzia handietan igeri egiteko gaitasunik ere.^[5]

Wegenerren teoria

Wegenerrek postulatutako kontinenteen jitoa hainbat frogen bidez dago osatuta, non frogatu zuen litosfera kontinentala mugitu egiten dela, eta hasiera batean gaur ezagutzen ditugun kontinenteek bat egiten zutela, Pangea superkontinentea osatuz. Hala ere, Wegenerrek postulatutako teoria ez zen berea izan. Izan ere, teoria hau lehen aldiz 1908an postulatua izan zen, Frank Bursley Taylor izeneko geologo estatubatuarrak, hain zuzen.

Taylor akademikoki oso ondo prestaturik zegoen, eta baliabide ugari zituen. Hori zela eta, ikerketa ugari egin ahal izan zituen. Taylorrek ikusi zuenean Afrikak eta Hego amerikak antzeko forma zutela, eta elkartuz gero bat egiten zutela, deduzitu zuen beste garai batzuetan kontinenteak mugimenduan egon zirela. Horrez gain, azaldu zuen kontinenteen talkak planetako mendikateak sortu ahal izan zituela. Hala ere, Taylorrek ezin izan zituen gertaera hauek frogatu, eta ideia hau oso bitxia zela kontsideratu zen onartua izateko.

Honen ondoren, Alfred Wegener izeneko meteorologo alemanak Taylorren ideia hartu zuen, eta honetaz jabetu zen. Wegenerrek hainbat landare eta fosil aztertu zituen, eta ikusi zuen espezie berdinaren fosilak ozeanoen aurkako itsasertzetan agertzen zirela. Honela, teoria bat lantzen hasi zen, esaten zuena hasiera batean kontinente guztiek bat egiten zutela, superkontinente bat osatuz. Honi Pangea deitu zion. Teoria hau Die Entstehung der Kontinente und Ozeane (The Origin of Continents and Oceans ingelesez) liburuan jaso zuen, 1912an publikatu zena alemanieraz.

Beraz, kontinenteak mugitzen zirenaren ideia ez zen Wegenerrena izan, Taylorrena baizik. Wegenerrek mugitze horren frogak bakarrik eman zituen.^[6]

Pangea eta aldaketa klimatikoa

Ikerketa batean, jakin izan da Pangea superkontinentearen sorrerak eragina izan duela gaur egungo ingurugiroan. Izan ere, Pangearen sorrerak garai hartako uretako espezieen %90-95a desagerrarazi zuela pentsatzen da, bai eta lurreko espezieen %70a ere. Gertaera horren eragile nagusia aktibitate bolkaniko ikaragarria izan zen, kontinente guztiek bat egin zutenean izugarrizko aktibitate geologikoa eragin zuelako, eta horren ondorioz karbono dioxido kantitate handia askatu zen atmosferan, bai eta beste hainbat sustantzia ere. Askatutako karbono dioxido horrek berotegi efektua bultzatu zuen nabarmen, eta honek gaur egungo berotze globala sorrarazi zuen.

Pangearen garaian, litosfera kontinentalaren dentsitatea handiagoa zen kontinente bakoitzak bananduta zuena baino. Ondorioz, kontinente guztiak elkarrekin zeudenean, eta ozeanoa bakarra zenean (Panthalassa), diferentzia oso nabarmena zen ozeanoaren sakontasunaren eta kontinentearen altitudearen artean. Horrek eragin handia izan zuen Lurraren kliman.^[7]