Down sindromea duen umea, gaixotasun genetiko ohikoenetarikoa
Gaixotasun genetiko deritze genoman gertatzen diren aldaketen ondorioz sortzen diren arazo genetikoei. Gaixotasun genetiko gehienak "gaixotasun arrarotzat" hartzen dira populazioan kasu gutxi gertatzen baitira.
Gaixotasun genetikoak, kasu gehienetan, belaunaldiz belaunaldi heredatzen dira, hau da, gurasoen geneetatik igaroak izaten dira. Beste kasu batzuetan aldiz, mutazio berrien edo DNAn gertatutako aldaketen ondorioz sortzen diren akatsak izaten dira gaixotasun genetikoen eragileak. Kasu horietan, akatsa lerro germinalean gertatzen bada transmitituko da soilik. Gaixotasun genetiko errezesibo batzuek abantailak eskaintzen dituzte hainbat egoeratan, mutazioa bi kromosometatik bakarrean gertatzen denean hain zuzen.[1]
Adiera arruntean, mutazioren bat izan duen gene bat gurasoengandik semeengana transmititzearen ondorioz sortzen dira gaixotasun genetikoak. Hala gertatzen da hemofiliaren edo anemia faltziformeen kasuan. Hala ere, azken urteetan ikusi da gaixotasun horien eragileak gorabehera kromosomikoak izan direla. Gorabehera horiek gametogenesian edo arrautzaren bilakaeran gertatzen diren kromosoma-aldaketen ondorioz suertatzen dira, eta, oro har, ez zaizkie ondorengoei transmititzen.
Horiez gainera, zenbait minbizirekin lotutako mutazio somatikoak ere gaixotasun genetikoen artean sailkatzen dira. Horiek ere ez dira belaunaldi batetik bestera transmititzen.
Mutazioaren eta gaixotasun genetikoaren arteko lotura erraz uler daiteke kontuan hartzen bada proteinak osatzeko behar den informazio genetikoa organismoaren DNA osatzen duten geneetan dagoela. Geneenmutazioek proteinen egitura mugatzen dute, bai egitura aldatuz, bai haren ekoizpena ezeztatuz. Geneen bi aldaketa mota horiek gorabehera psikologiko edo morfologiko bihurtzen dira, eta gorabehera horiek gaixotasun genetikotzat hartzen dira, baldin eta benetako patologia mutazioaren ondorio bada.
Gene bakarreko gaixotasunak (edo gaixotasun monogenikoak) izenak adierazten duen bezala, gene bakarrean gertatzen diren mutazioen ondorioz sortzen dira. Gaixotasun genetikoak autosomikoak edo sexuari loturikoak izan daitezke. Horrez gain, gaixotasun dominante eta errezesiboak ere bereiz daitezke. Gaixotasun dominanteen kasuan, gene-kopia bakarra mutatuta egotea nahikoa izango da gaixotasuna pairatzeko. Gaixotasun errezesiboen kasuan, aldiz, gene kopia bakarra mutatuta badago, ez da garatuko gaixotasuna, eta pertsona hori heterozigotoa dela esaten da. Bi kopiak mutatuta izatea beharrezkoa izango da gaixotasuna garatzeko.[2]
Gaixotasun autosomikoak, sexu-kromosomak ez diren gainerako 22 kromosoma-pareetan gertatzen diren mutazioen ondorioz sortzen dira. Aurretik esan bezala, gaixotasun autosomikoen artean ere, dominanteak eta errezesiboak bereiz daitezke.
Gaixotasun autosomiko dominanteen kasuan, gaixotasuna duen pertsona bakoitzak gaixotasuna duen guraso bat izaten du normalean eta % 50eko aukerak daude haurrak mutatutako genea jasotzeko.[3] Eritasunaren azaleratzea eta larritasuna hainbat faktoreren araberakoa bada ere, gene mutatua jaso duten ondorengo guztietan garatzen da eritasuna. Baina hala gertatzen denean ere, eritasunaren adierazpena ez da beti erabatekoa izaten. Gaixotasun genetiko dominante gehienetan, gaixotasuna larriagoa izaten da bi gene mutaturen eramaile direnetan, amak eta aitak transmititu dizkietenetan hain zuzen. Gaixotasun mota honen adibideak dira Huntington gaixotasuna,[3]Marfan sindromea eta neurofibromatosia.
Bestetik, gaixotasun autosomiko errezesiboak daude. Horrelakoetan, genearen bi kopiak mutatuta egotea beharrezkoa da pertsona batek gaixotasuna garatzeko. Kaltetutako pertsonak, normalean, gene kopia bakarra mutatuta duten guraso osasuntsuak izaten ditu. Gaixoak ez diren baina eramaileak diren bi pertsonak % 25eko arriskua izango dute gaixotasuna duen haurra izateko. Gaixotasun mota honen adibideak dira albinismoa, Tay-Sachsen gaixotasuna eta Robertsen sindromea.[4]
Sexuari loturiko gaixotasunak, izenak dioen bezala, X eta Y kromosometan gertatzen diren arazoen ondorioz sortzen diren gaixotasunak dira. Ezagunenak X kromosoman gertatzen diren geneei lotuta daude. Normalean, emakumeek ez dute gaixotasunik garatzen bi X kromosoma dituztelako eta bietan izan behar dutelako mutazioa eritasuna pairatzeko. Gizonezkoek, aldiz, gaixotasuna garatzen dute X kromosoma bakarra dutelako eta kromosoma hori mutatuta izatea nahikoa delako. X hauskorraren sindromea, Duchenneren distrofia eta hemofilia sexuari lotutako gaixotasunak dira.
Poligeniko esaten zaien gaixotasun genetikoak konplexuagoak izaten dira. Gaixotasuna bizimoduarekin eta ingurumenarekin ez ezik, gene batekin baino gehiagorekin lotuta dago. Bihotzeko gaixotasunak eta diabetesagaixotasun poligenikoak dira. Nahiz eta gaixotasun konplexu gehienak familietan antolatzen diren, ez dute herentziaren patroi garbi bat jarraitzen. Horrek pertsona batek gaixotasuna heredatzeko edo transmititzeko duen arriskua aurreikustea zailtzen du, eta gaixotasun poligenikoak ikertzea eta tratatzea ere zailtzen du. Izan ere, ez da lortu identifikatzea gaixotasunaren eragileak izan daitezkeen faktore espezifikoak.
Pedigri batean, gaixotasun poligenikoak hereditarioak izaten dira normalean, baina herentziak ez ditu patroi mendeliarrak jarraitzen. Hala ere, horrek ez du esan nahi geneak ezin daitezkeenik lokalizatu edo ikertu.
Horrenbeste gaixotasun genetiko egotearen ondorioz, diagnostikoa oso desberdina eta gaixotasunaren araberakoa izan daiteke. Gaixotasun genetiko gehienak jaioberrietan edo haurtzaroko lehen urteetan diagnostikatzen dira. Hala ere, gaixotasun batzuk, Huntington gaixotasuna esaterako, baliteke pertsona heldua izan arte ez detektatzea. Gaixotasun genetiko baten oinarriak material genetikoaren herentzian datza. Familia historia jakin bat izanda, posible da haurrek gara litzaketen gaixotasunak aurreikustea. Horrela, medikuek proba espezifikoak egiteko aukera izango dute gaixotasunaren arabera, eta horrek aukera ematen die gurasoei beraien bizi-estiloa aldatzeko, fetua hilda jaio daitekeela ulertzeko edo haurdunaldia eteteko.[5]
Jaio aurreko diagnostikoak anomaliak detekta ditzake fetuaren garapenean, ekografiaren bidez, edota substantzia karakteristikoen presentzia ere detekta dezake teknika inbaditzaileen bidez.
Gaixotasun genetiko guztiek ez dute heriotza eragiten; hala ere, ez da sendabiderik existitzen. Gaixotasun genetiko askok garapeneko etapetan eragiten dute, Down sindromeak, esate baterako. Beste batzuek aldiz, guztiz fisikoak diren diren sintomak eragiten dituzte, distrofia muskularra kasu. Azkenik, badira helduaroa arte sintomarik azaltzen ez duten gaixotasun genetikoak ere, Huntington gaixotasuna kasu. Gaixotasun genetiko baten etapa aktiboan zehar, pazienteak bizi-estiloa eta bakoitzaren autonomia mantentzen ahalegintzen dira.
Gaixotasun genetikoen tratamenduak oraindik garatzen ari dira. Terapia genikoen hainbat saiakuntza kliniko egin dira dagoeneko, beste hainbat bidean daude eta beste batzuk mundu zabalean onartuak dira.[6] Hala ere, gaur egun, tratamenduen helburu nagusia sintomak tratatzea izaten da pazientearen bizi-estiloa hobetzeko asmoz.
Terapia genikoaren helburua, tratamendu modura pazienteari gene osasuntsu bat sartzea da. Horrek, kaltetutako gene batek sortutako efektuak murriztu beharko lituzke edo gaixotasunaren garapena geldiarazi. Arazo nagusia da geneak zelula, ehun eta organo kaltetuetara sartzea.[7]
Datuak: Q200779
Multimedia: Genetic diseases and disorders / Q200779