Edukira joan

Lantanoide

Wikipedia, Entziklopedia askea
(«Lantanido» orritik birbideratua)
Zenbaki atomikoa Izena Ikurra
57 Lantanoa La
58 Zerioa Ce
59 Praseodimioa Pr
60 Neodimioa Nd
61 Prometioa Pm
62 Samarioa Sm
63 Europioa Eu
64 Gadolinioa Gd
65 Terbioa Tb
66 Disprosioa Dy
67 Holmioa Ho
68 Erbioa Er
69 Tulioa Tm
70 Iterbioa Yb
71 Lutezioa Lu

Lantanoideen (edo lantanidoen) serieak 15 elementu kimiko barne hartzen ditu, hain zuzen 57 eta 71 zenbaki atomikoen artean daudenak, lantanotik luteziora.[1] Elementu hauek, kimikoki antzekoak diren beste batzuekin batera, eskandioa eta itrioa, orokorrean, lur arraroak izenaz ezagutzen dira.

Ln ikur kimikoa lantanoideen kimikaren inguruko eztabaida orokorretan erabiltzen da, edozein lantanoideren aipamena egiteko. Lantanoide guztiak f blokeko elementuak dira, hau da, 4f elektroi-geruza betetzearekin zerikusia dutenak, lutezioa salbu, azken hau d blokekoa baita. Lantanoide elementu guztiek katioi tribalenteak osatzen dituzte, , non beraien kimika, neurri handi batean, erradio ionikoarekin determinatua dagoen. Kasu honetan, erradio ionikoa lantanotik luteziora txikitzen da.

Lantanoideak deitzen dira periodoko (serieko) elementuak kimikoki lantanoaren antzekoak baitira. Lantanoa eta lutezioa 3. taldeko elementu gisa aipatuak dira, 5d orbitalean elektroi bakarra baitute. Hala, bi elementuak askotan lantanoide elementuen kimikako eztabaidetan sartuak izaten dira. Lantanoa bietatik gehien sartzen dena da, honek 3 elementu taldean duen lekua testuetan aurkitzea ohikoagoa delako, "lantanoide" hitzak "lantanoaren antzekoa" esan nahi duenez gero. Hala ere, eztabaidan jarri zen lantanoa lantanoidea ote den, lantanoak semantikoki ezin duela lantanoide bat izan argudiatuz, baina IUPACek lantanoa lantanoidetzat hartzen du, izendapenaren erabilera ohikoan oinarrituta.[2]

Taula periodikoan, lantanoideak eta aktinidoak taularen gorputzaren bi erregistro gehigarri gisa adierazi dira,[3] leku markagailuarekin edo bakoitza serieko elementu bakar gisa hautatua (lantano eta aktinioa, edo lutezio eta lawrentzioa) taula nagusiko zelula bakar gisa adierazia, bario eta hafnio, radio eta rutherfordio bitartean, hurrenez hurren. Hitzarmen hau guztiz estetikoa eta praktikoa da; oso gutxi erabilitako formatu zabaleko taula periodikoetan lantanoideen eta aktinidoen seriea leku egokian txertatzen da, taulako seigarren eta zazpigarren errenkadetan (periodoak), hain zuzen.

Etimologia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"Lantanoide" terminoa Victor Goldschmidtek aurkeztu zuen 1925ean.[4] Zenbaitetan lur arraro izen arrunta erabiltzen da lantanoideak, eskandioa eta itrioa biltzen dituen multzoa adierazteko. Aipatutako elementuen jatorri nagusia oso bakanak diren mineralak dira, eta horregatik hasieran "lur arraro" deitu zitzaien. IUPACek, ordea, baztertu egin du izen horren erabilera, elementu hauek ez baitira ez bakanak ez "lurtarrak" (XVIII. mendeko teknologiarekin metala sortzeko urtu ezin ziren metal oso elektropositiboen oxido basiko sendo disolbaezinak adierazteko sortu zen termino zaharkitua). Izan ere, elementu hauek kantitate handietan ageri dira naturan, nahiz eta lur "arruntagoak" baino arraroagoak diren. Zerioa Lurrazaleko 26. elementurik ugariena da, neodimioa urrea baino ugariagoa da eta tulioa bera ere, lantanoiderik bakanena izanik, iodoa baino ugariagoa da[5]. Hala ere, "lantanoide" hitzak (grezieraz: λανθανειν, "ezkutuan dagoena"), aurkitzeko zailak izan zirela adierazten du.

IUPACek lantanoide hitza erabiltzea aholkaten du lantanido ordez, "-ido" atzizkia gehienetan ioi negatiboak adierazteko erabiltzen baita. "-oide" sufijoak, berriz, familia bereko elementuekiko antzekotasuna adierazten du.

Lur arraro izeneko "arraro" hitza gehiago da lantanoide elementu bakoitza bereizteko zailtasunagatik, beren eskasiagatik baino. 66. elementuaren izena (disprosio) grezierazko δυσπρόσιτος (dysprositos) hitzetik, hau da, "aurkitzeko zaila" hitzetik eratorria da. Lantanoa, aldiz, "ezkutuan dagoena"-tik eratorria da. 57. (La) eta 71. (Lu) elementuak oso antzekoak dira ikuspegi kimikotik eta askotan batera sortzen dira naturan. Normalean, 3-tik 15-erako lantanoideak (itrioarekin batera, 16.a) mineraletan elkarrekin ageri dira, hala nola, samarskita, monazita eta beste asko, zeinek 3. taldeko elementuak eduki ere ditzaketen, adibidez, torioa eta zenbaitetan aktinido batzuk. Lur arraroetako asko Suedian aurkituak izan ziren, Ytterby herriko meategi berean. Lauren izenak herriaren izenetik eratorriak dira: itrioa, iterbioa, erbioa eta terbioa. Bosgarrenaren izena, holmioarena, Stockholmetik eratorria da. Eskandio elementuaren izena eskandinavia-tik eratorria da, tulioa Thule izenetik eta 4. taldeko elementuko 72. elementua (hafnioa) Kopenhage izenetik.[6]

Samarskiak (samario elementuaren izena daraman minerala) eta beste antzeko mineral batzuek ere elementu hauek dituzte komunean: tantalo, niobio, hafnio, zirkonio, banadio eta titanio metalak, 4. taldeko eta 5. taldeko elementuen oxidazio egoera berdintsuagatik. Monazita 3. taldeko metalak, lantanoideak eta aktinidoak dauzkan fosfato bat da eta bereziki torioa eta lur arraro ugari dituelako ustiatzen da, besteak beste lantanoa, itrioa eta zerioa. Zerioa eta lantanoa lur arraro taldeko beste elementu batzuekin batera askotan Misch metalean ekoiztuak izaten dira, aurreko elementuez osatuak. Zuzeneko erabilera du, purifikazio beharrik gabe, txinparta sotzeko suharrietan. Bestalde, badira 2. taldeko elementuetan oinarritutako mineral batzuk, hala nola, itrokaltzita, itrozerita, itrofluorita zeinek itrio, zerio eta bestelako lantanoen kopuru aldakorrak dituzten. [7]

 Artikulu edo pasarte honek eduki, gramatika, hiztegi edota ortografia akatsak ditu.
Lagundu nahi baduzu, zuzendu ezazu.

Lantanoideen propietateak elementuen elektroi geruzak betetzeko ordenarekin daude lotuta—kanpokoenak (6s) konfigurazio bera du denetan, beteta, eta 4f geruza sakonagoa betetzen doa zenbaki atomikoa 57tik 71ra handitzen joan ahala.[8] Denbora luzez, hainbat lur arraroren nahasteak elementu bakarra zirela pentsatu zen, neodimioa eta praseodimioaren nahastea, esaterako, didimio elementu gisa hartzen zen.[9] Elementu horien purifikaziorako beren arteko disolbagarritasun alde txikia eta ioi trukaketa metodoa erabiltzen da, eta askotan errepikatu behar da metal puru bat lortzeko. Elementu hauek aplikazio ugariak dauzkate beren propietate elektroniko, elektriko, optiko eta magnetikoen aldaera txiki eta nabarmenei esker.[8]

Elementuen propietate fisikoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lantanoide guztiek lantanoaren ezaugarriak antzekoak dituzte: metal tribalente elektropositiboak dira; distiratsuak eta zuri zilarkarak dira, eta erraz ugertzen dira airearekin kontaktuan; bortizki erreakzionatzen dute ez-metal askorekin; nahiko bigunak dira, baina beren gogortasuna handitu egiten da zenbaki atomikoa handitzen doan heinean; airean sua hartzen dute, eta urtze- eta irakite-puntu altuak dituzte.

Elementu kimikoa Zenbaki atomikoa Argazkia Dentsitatea

(g/cm3)

Fusio puntu(°C) Irakite puntua(°C) Konfigurazio elektronikoa

(gas egoera)

Konfigurazio elektronikoa

(solido egoera)

Erradio metalikoa

(pm)

Erresistentzia 25C-an

(μΩ·cm)

Lantanoa(La) 57 Lanthanum 6,162 920 3464 5d1 5d1 162 57-80 20C
Zerioa(Ce) 58 Cerium 6,770 795 3443 4f1 5d1 4f1 5d1 181,8 73
Praseodimioa(Pr) 59 Praseodymium (59 Pr) 6,77 935 3520 4f3 4f2 5d1 182,4 68
Neodimioa(Nd) 60 Neodymium (60 Nd) 7,01 1024 3074 4f1 4f3 5d1 181,4 64
Prometioa(Pm) 61 7,26 1042 3000 4f5 4f4 5d1 183,4 --
Samarioa(Sm) 62 Samarium-2 7,52 1072 1794 4f6 4f5 5d1 180,4 88
Europioa(Eu) 63 Europium (63 Eu) 5,244 826 1529 4f7 4f7 208,4 90
Gadolinioa(Gd) 64 Gadolinium (64 Gd) 7,90 1312 3273 4f7 5d1 4f4 5d1 180,4 134
Terbioa(Tb) 65 Terbium element 8,23 1356 3230 4f9 4f8 5d1 177,3 114
Disprosioa(Dy) 66 Dysprosium (66 Dy) 8,540 1407 2567 4f10 4f9 5d1 178,1 57
Holmioa(Ho) 67 Holmium (67 Ho) 8,79 146,1 2720 4f11 4f10 5d1 176,2 87
Erbioa(Er) 68 Erbium (68 Er) 9,006 1529 2868 4f12 4f11 5d1 176,1 87
Tulioa(Tm) 69 Thulium (69 Tm) 9,32 1543 1950 4f13 4f12 5d1 175,9 79
Iterbioa(Yb) 70 Ytterbium (70 Yb) 6,90 824 1196 4f14 4f14 193,3 29
Lutezioa(Lu) 71 Lutetium-3 9,841 1652 3402 4f14 5d1 4f14 5d1 173,8 79

1988. urtean, Gschneider eta Daane izan ziren seriean zehar fusio puntua handitzen zela konturatu zirenak lantanotik (920 °C) luteziora (1652 °C) bitartean, 6s, 5d eta 4f orbitalen hibridazioaren neurriagatik, hain zuzen ere. Hibridaziorik handiena zerioak duela sinetsi da, non lantanoidea guztietatik fusio puntu txikiena duen (795 °C). Lantanoide metalak leunak dira, baina beren gogortasuna seriean zehar handitu egiten da. Europioa nabarmentzen da, guztietatik dentsitate txikiena duelako (5,24g/cm3) eta erradio metaliko handiena (208,4pm). Barioarekin konparatu daiteke, bere erradio metalikoa 222pm baita. Bestalde, uste da Eu2+ ioi handiena lantanoide metalak daukala eta eroankortasun bandan bi elektroi besterik ez dituela. Iterbioak ere erradio metaliko handia du, honi ere azalpen antzekoa iradokio [10]. Lantanoide metalen erresistentzia oso altuak dira, 29-134μΩ·cm bitartekoak. Balore hauek eroale onekin, hala nola, aluminioarekin konparatu daiteke non bere erresistentzia 2,655μΩ·cm-koa den. La, Yb eta Lu salbuespenak izanik (f orbitalean elektroi desparekaturik ez dutelako), lantanoideak oso paramagnetikoak dira eta hori beraien sentikortasun magnetikoan islatzen da. Galdolinioa ferromagnetikoa bihurtzen da 16 °C-tik beherako tenperaturetan (Curie puntua). Beste lantanoide astunenak -iterbioa, disprosioa, holmioa, erbioa, tulioa eta terbioa- ferromagnetikoak bihutzen dira tenperatura askoz ere baxuagoetan.[11]

Kimika eta konposatuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Elementu kimikoak La Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu
Zenbaki atomikoa 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71
Ln3+ elektroi konfigurazioa[12] 4f0 4f1 4f2 4f3 4f4 4f5 4f6 4f7 4f8 4f9 4f10 4f11 4f12 4f13 4f14
Ln3+ erradioa (pm)[13] 103 102 99 98,3 97 95,8 94,7 93,8 92,3 91,2 90,1 89 88 86,8 86,1
Ln4+ ioi kolorea disoluzio

akuosoan[14]

— Laranja-

horia

Horia Urdin-

morea

— — — — Gorri-

marroia

Laranja-

horia

— — — — —
Ln3+ ioi kolorea disoluzio

akuosoan[12]

Kolorgea Kolorgea Berdea Morea Arrosa Hori

argia

Kolorgea Kolorgea Oso

arrosa argia

Hori

argia

Horia Ardo-

kolorea

Berde

argia

Kolorgea Kolorgea
Ln2+ ioi kolorea disoluzio

akuosoan[13]

— — — — — Gorria Kolorgea — — — — — More-

gorria

Hori-

berdea

—

Lantanoide konplexuen koloreak, ia guztiz, estekatzailearen eta metalaren arteko karga transferentziatik dator. f → f transtsizioak ez dira inolaz ere simetrikoak, trantsiziozko metaletan bezala. Hala ere, trantsiziozko metalak akoplamendu bibronikoari esker, arau hau apurtzeko gai dira. Lantanoideetako balentzia orbitalak ia lotuezinak dira, ondorioz, f → f arteko espektroa d → d baino askoz ahulagoak dira. Honek, lantanoide konplexuen koloreak askoz argiagoak egiten ditu trantsiziozko metalekin alderatuta. f → f trantsizioak ez dira posibleak f1 eta f13 konfigurazioekin Ce3+ eta Yb3+ ioietan eta hori dela eta, ur disoluzioetan kolorgeak izaten dira.

Lantadoine ioien gutxi gorabeherako kolorea ur disoluzioetan[15][16][17]
Oxidazio

egoera

57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71
+2 Sm2+ Eu2+ Tm2+ Yb2+
+3 La3+ Ce3+ Pr3+ Nd3+ Pm3+ Sm3+ Eu3+ Gd3+ Tb3+ Dy3+ Ho3+ Er3+ Tm3+ Yb3+ Lu3+
+4 Ce4+ Pr4+ Nd4+ Tb4+ Dy4+

4f orbitalen efektua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lantanoide taula periodikoan ikusten baditugu, 4f orbitalak orokorrean beteta izaten dituztela konturatuko gara. Lantanoideen kimikan, 4f orbitalen efektua sakona da eta trantsiziozko metaletatik banatzen duen faktorea. Zazpi 4f orbital daude, eta bi modu ezberdin ditugu bereizteko, bata "set" kubikoa deritzona, eta bestea "set" orokorra. Set kubikoa fz3, fxz2, fyz2, fxyz, fz(x2−y2), fx(x2−3y2) eta fy(3x2−y2). 4f orbitalek [Xe] nukleoa zeharkatzen dute eta isolatuak geratzen dira, hau dela eta ez dituzte loturak sortzen. Honek azal dezake zergatik ez diren π loturak osatzen.[18] Zazpi 4f orbital daudenez, desparekatutako elektroiak zazpi izatera iritsi daitezke, bidea emanik momentu magnetiko handiei. Momentu magnetikoa neurtzeak, 4f elektroien konfigurazioa ikertzeko erabil daiteke eta tresna erabilgarria izan daiteke lotura kimikoez gehiago jakiteko.

Lantanoide oxidoak: erloju orratzen aldera, goiko zentrutik hasita: praseodioa, zerioa, lantanoa, neodimioa, samarioa eta gadolinioa.

Lantanoideen egitura elektronikoa [Xe]6s24fn da. Lantanoideen kimika +3 oxidazio egoeraz dago menderatuta, eta LnIII konposatuetan 6s elektroiak eta (gehienetan) 4f elektroiak galtzen dira, horrela [Xe]4fm konfigurazioa daukaten ioiak lortuz.[19] Lantanoide elementu guztiek oxidazio egoeran agertzen dire. Are gehiago, Ce3+ ioiak bere f elektroi bakarra gal dezake Ce4+ osatzeko, xenonaren konfigurazio elektroniko egonkor batekin. Horrez gain, Eu3+ ioiak elektroi bat eskuratu dezake Eu2+ osatzeko f7 konfigurazioarekin eta hala, erdi beteta duen geruza batekin egonkortasun gehiago lortu. Ce(IV) eta Eu(II) izan ezik, gainerako lantanoideak ez dira gai egonkortasun maila bat lortzeko haien oxidazio egoeran, +3 disoluzioetan ez bada. Prometioa gizakiak eraginkorki sortutako elementu sintetiko bat da eta bere isotopo denak erradioaktiboa dira, 20 urteko bizitza-erdia izanik.

Lantanoideen oxidazio egoerak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lantanoideak diren elementu guztiak +3 oxidazio egoeragatik ezagutzen dira orokorrean, eta hasiera batean uste zen soilik samarioak, europioak eta iterbioak lor zezaketela +2 oxidazio egoera erraz. Gaur egun ordea, jakina da lantanoide guztiek osa dezaketela +2 oxidazio konplexu bat, disoluzioan.[20]

Elementuen ionizazio energia eta erredukzio potentziala
Elementu kimikoa La Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu
Zenbaki atomikoa 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71
Elektroi konfigurazioa [Xe] gainetik 5d16s2 4f15d16s2 4f36s2 4f46s2 4f56s2 4f66s2 4f76s2 4f75d16s2 4f96s2 4f106s2 4f116s2 4f126s2 4f136s2 4f146s2 4f145d16s2
E° Ln4+/Ln3+ 1,72
E° Ln3+/Ln2+ -2,6 -1,55 -0,35 -2,5 -2,3 -1.05
E° Ln3+/Ln -2,38 -2,34 -2,35 -2,32 -2,92 -2,30 -1,99 -2,28 -2,31 -2,29 -2,33 -2,32 -2,32 -2,22 -2,30
Lehen ionizazio energia (kJ/mol) 538 541 522 530 536 542 547 595 569 567 574 581 589 603 513
Bigarren ionizazio energia (kJ/mol) 1067 1047 1018 1034 1052 1068 1085 1172 1112 1126 1139 1151 1163 1175 1341
Lehen eta bigarren ionizazio energia (kJ/mol) 1605 1588 1540 1564 1588 1610 1632 1767 1681 1693 1713 1732 1752 1778 1854
Hirugarren ionizazio energia (kJ/mol) 1850 1940 2090 2128 2140 2285 2425 1999 2122 2230 2221 2207 2305 2408 2054
1. + 2. + 3. ionizazio energia (kJ/mol) 3455 3528 3630 3692 3728 3895 4057 3766 3803 3923 3934 3939 4057 4186 3808
Laugarren ionizazio energia (kJ/mol) 4819 3547 3761 3900 3970 3990 4120 4250 3839 3990 4100 4120 4120 4203 4370

Lantanoideen ionizazio energiak aluminioak duenarekin alderagarriak dira. Aluminioan, hasierako hiru ionizazio energien batuketa 5139kJ/mol da; bestalde, lantanoideenak 3455-4186kJ/mol artekoak dira. Horrek lotura zuzena dauka lantanoideen izaera erreaktiboarekin.

Europioaren lehen eta bigarren ionizazio energiaren batuketa 1632kJ/mol-ekoa da, eta barioak duenarekin alderatu daiteke, 1468,1kJ/mol-ekoa baita. Horrez gain, europioaren hirugarren ionazazio energia lantanoideetatik altuena da. Iterbioaren lehen eta bigarren ionizazio energiaren batuketa serieko bigarren baxuena da eta hirugarren ionizazio energia bigarren altuena da guztietatik. Eu eta Yb elementuen hirugarren ionizazio energiak zerikusi handi du 4f7 orbitala erdi beteta egotearekin eta 4f14 orbitalaren betetzearekin, eta bi konfigurazio hauek ematen duten egonkortasunarekin.[21] Europioak eta iterbioak gatzaren antzekoak diren konposatuak osatzen dituzte Eu2+ eta Yb2+ ioiekin, esaterako, dihudruroak.[22] Bai europioa baita iterbioa ere amoniako likidotan disolbatzen dira, Ln2+(NH3)x disoluzioak eratuz eta berriro ere frogatuz zerioak oxigenoarekin erreakzionatzen duela, lur-alkaliar metalekin antzekotasuna daukatela.

Zerioan laugarren elektroia askatzeko erraztasunak, Ce(IV) eta Pr(IV) konposatuak zergatik osa daitezkeen azaltzen du. Adibidez, CeO2 Ce2O3 baino errazago eratuko da, zerioak oxigenoarekin erreakzionatzen duelako.

Lantanoideen banaketa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Alboz albo dauden bi lantanoideren arteko erradio ionikoak hain antzekoak direnez, zaila da bata besteaz banatzea naturako meatan eta bestelako nahasteetan. Historikoki, kaskada prozesuak eta kristalizazio zatikatuak erabili izan dira horretarako. Lantanoide ioiek erradioak apur bat ezberdinagoak dituztelako, horien gatzen energia erretikularrak eta ioien hidratazio energiak nahiko ezberdinak dira, eta ondorioz disolabagarritasunean eragina badu. Horretarako Ln(NO3)3·2NH4NO3·4H2O formula daukaten gatzak erabil daitezke. Industrian, elementuak likido-likido erauzketa eginik banatu daitezke: gehienetan nitratoen disoluzio akuoso bat erauzten da, kerosenoa daukan tri-n-butilfosfatotik. Osatu diren konplexuen indarra handiagoa izango da erradio ionikoa txikitzen doan heinean, beraz, fase organikoaren disolbagarritasuna handitu egingo da. "Kontrakorronte truke" metodoak erabiliz, guztizko banaketa lor daiteke modu jarrai batean. Ioi trukaketa kromatografia burutuz ere eraman daiteke aurrera banaketa. Kasu horretan, EDTA konplexatzaileen egonkortasun konstantearen erabilpena garrantzitsua da.[23][24]

Koordinazioa eta katalisia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Koordinazio konposatuen forman egotean, lantanoideka haien +3 oxidazio egoeran existitzen dira kopuru oso handietan, nahiz eta partikularki egonkorrak diren 4f konfigurazioek +4 (Ce, Tb) or +2 (Eu, Yb) ioiak eman. Ioi guzti hauek oso elektropositiboak dira, horrela lantanoide ioiak Lewis azido sendoak izanik. Oxidazio egoerak ere oso egonkorrak dira; SmI2 [25]eta Ce(IV) gatzak izan ezik,[26] lantanoideak ez dira erredox erreakzioetan erabiltzen. 4f elektroiek oso probabilitate altua dute nukleotik hurbil aurkitzeko eta ondorioz, eragin handia jasaten dute karga nuklearra seriean zehar handitzen den heinean; honek erradio ionikoan aldaketa ergiten du, lantanoide kontrakzioa deritzona.

4f elektroiek atomo edo ioiaren kanpoko gunean existitzeko daukaten probabilitate baxuagatik, lantanoide ioi baten eta edozein estakatzaileen orbitaletan gainezarmen efektibo txikia egongo da. Hau dela eta, lantanoide konplexuek izaera kobalente ezer gutxi dute eta ez dute eraginik jasotzen orbital geometrikoengandik. Orbital interakzio gutxi egoteak baita ere esan nahi du metala aldatu arren, ez dela ezberdintasun askorik somatuko konplexuan (tamaina alde batera), bereziki trantsiziozko metalekin alderatzean. Konplexuak indar elektrostatiko ahulez lotzen dira, omnidirekzionalak direnak, eta ondorioz estekatzaileak bere kabuz dikta dezake konplexuen simetria eta koordinazioa, Beraz faktore esterikoak izango dira estekatzaile arteko aldarapenen kontra balantzatuak izango diren ala ez erabakitzeko gai izango direnak, betiere metalaren saturazio koordinatiboaren laguntzarekin. Honek koordinazio geometria mota ugariak dakar, asko irregularrak izango dira.[27]

Ezaugarri hauetako askok lantanoide konplexuak katalizatzaile bikainak egiten dituzte. Lewisen azido sendoak konposatuen elektrofilia aldatzeko gai dira koordinazioko loturak polaritzatzeko gai direlako; adibide jakinena Luche erredukzioa izango da. Ioien tamaina handia haien lotura ioniko labilekin elkatutakoan, espezie koordinatzaileak bizkor disoziatzea lortuko du.

Orbilen arteko interakzio gutxiek eta lantanoide kontrakzioak batera, lantanoideak seriean zehar tamainaz asko aldatzen direla esan nahi du, ezaugarri kimikoak berdin mantendu arren. Honek ingune esterikoaren aldaketa edota doitze erraztasuna ematen digu eta adibideak daude non hau konplexuaren aktibitate katalitikoak hobetzeko erabilia izan den[28][29][30] eta metal pilaketen nuklearitatea aldatzera iritsi izan da.

Hau horrela izan arren, lantanoide koordinazio konplexuen erabilera (katalizatzaile homogenea bezala) nahiko mugatuta dago laborategietan eta oso eredu urri daude eskura, gehienak industrain erabili izanez.[31]

Ln(III) konposatuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lantanoide tribalenteak orokorreak gatz ionokoak osatzen dituzte. Ioi tribalenteak hartzaile oso onak dira eta konplexu egonkorragoak osatzen dituzte oxigenoa ematen duten estekatzaileekin, nitrogeno emaileekin baino. Ioi handienak 9-koordinatuak dira disoluzio akuosoetan, [Ln(H2O)9]3+ baina ioi txikiagoak 8-koordinatuak, [Ln(H2O)8]3+. Hainbat ebidentzia daude adierazten dutenak lantanoide berrienak ur molekula gehiago dituztela bigarren koordinazio esferan. Monodentato estekatzaileekin diren akonplexazioak orokorrean ahula da, zaila delako ur molekulak lekualdatzea haien hasierako lehen koordinazio esferatik. Konplexu sendoagoak kelazio estekatzaileekin osatzen dira, kelatzaile efektu delarik.

Lantanoide nitratuen laginak haien hexahidrato forman. Ezkerretik eskuinerantz: La, Ce, Pr, Nd, Sm, Eu, Gd, Tb, Dy, Ho, Er, Tm, Yb, Lu.

Ln(II) eta Ln(IV) konposatuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lantanoideen deribatu dibalente ohikoenak Eu(II)-ri dagozkie eta horrela f7 konfigurazio elektroniko komenigarri bat lortzeko. Deribatu haluro dibalenteak ordea elementu guztiei dagozkie. Gatz konbentzionalak izan daitezke, edo Ln(III) "elektruro" itxurako gatzak. Gatz sinpleetan YbI2, EuI2, eta SmI2 gatzak sartzen dira. Elektruro itxurako gatzak, Ln3+, 2I−, e− bezala deskribatuak, LaI2, CeI2 eta GdI2 gatzak dira zenbaiten artean. Ioduroetan ugarik eterrak dituzten eta disobagarriak diren konplexuak osatzen dituzte, hala nola, TmI2 (dimetoxietano)3.[32] Samario (II) ioduroa agente erreduktore lana egiteko balio duen oso konposatu ona da. Ln(II) konplexuak transmetalazio erreakzio bidez sintetiza daitezke. Oxiadazio egoeren helmena esterikoki "handiak" diren zikopentadienil estekatzaile bidez espanditu daiteke. Modu honetara lantanoide asko Ln(II) forman isolatu ditzakegu.[33]

Ce(IV) konposatua amonio nitrato zerikoak oso oxidatzaile agente ona da. Hala izango ez balitz, tetrabalenteak dire lantanoideak oso urriak izango lirateke. Ce(IV) salbuespen bat da, f geruza bete gabe osatzen delako gehienetan.

Hidruroak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Lantanoide hidruroak
Elementu kimikoa La Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu
Zenbaki atomikoa 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71
Metal egitura dhcp fcc dhcp dhcp dhcp r bcc hcp hcp hcp hcp hcp hcp hcp hcp
Dihidruroa[34] LaH2+x CeH2+x PrH2+x NdH2+x SmH2+x EuH2 o

"gatz itxurakoa"

GdH2+x TbH2+x DyH2+x HoH2+x ErH2+x TmH2+x YbH2+xo, fcc

"gatz itxurakoa"

LuH2+x
Estruktura CaF2 CaF2 CaF2 CaF2 CaF2 CaF2 *PbCl2[35] CaF2 CaF2 CaF2 CaF2 CaF2 CaF2 CaF2
metal azpiegitura fcc fcc fcc fcc fcc fcc o fcc fcc fcc fcc fcc fcc o fcc fcc
Trihidruroa[34] LaH3−x CeH3−x PrH3−x NdH3−x SmH3−x EuH3−x[36] GdH3−x TbH3−x DyH3−x HoH3−x ErH3−x TmH3−x LuH3−x
metal azpiegitura fcc fcc fcc hcp hcp hcp fcc hcp hcp hcp hcp hcp hcp hcp hcp
Trihidruro propietateak isolatzaile kolorgeak gorria brontzetik marroira[37] PrH3−x

fcc

NdH3−x

hcp

urre-berdea[38] EuH3−x

fcc

GdH3−x

hcp

TbH3−x

hcp

DyH3−x

hcp

HoH3−x

hcp

ErH3−x

hcp

TmH3−x

hcp

LuH3−x

hcp

Metalak diren lantanoidek exotermikoki erreakzionatzen dute hidrogenoarekin LnH2 konposatuak, dihidruroak osatzeko.[34] Eu eta Yb konposatuek Ba eta Ca konposatuen antzekotasuna daukatela (isolatzaileak, gatz itxurako konposatu kolorgeak) izan ezik, gainerakoek hauts piroforiko beltza osa dezakete, hauek eroaleak izanik eta non metaal azpiegitura kubikoa den eta H atomoak ertzetan dauden.[34] Gehiago hidrogenatzeak trihidruro gehiago ematen ditu, hauek konposatu ez-estekeometrikoak, isolatzaileak eta gatzaren antzekoagoa izanik. Trihidruroaren eraketa honek konposatuak izango duen %8-10 bolumen aldaketan eragiten duela jakina da.

Haluroak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Lantanoide haluroak[39][40][41][42]
Elementu kimikoa La Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu
Zenbaki atomikoa 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71
Tetrafluoruro CeF4 PrF4 NdF4 TbF4 DyF4
Kolorea zuria zuria zuria
Estruktura UF4 8 UF4 8 UF4 8
Trifluoruro LaF3 CeF3 PrF3 NdF3 PmF3 SmF3 EuF3 GdF3 TbF3 DyF3 HoF3 ErF3 TmF3 YbF3 LuF3
Kolorea zuria zuria berdea morea berdea zuria zuria zuria zuria berdea arrosa zuria zuria zuria
Estruktura LaF3 9 LaF3 9 LaF3 9 LaF3 9 LaF3 9 YF3 8 YF3 8 YF3 8 YF3 8 YF3 8 YF3 8 YF3 8 YF3 8 YF3 8 YF3 8
Trikloruroa LaCl3 CeCl3 PrCl3 NdCl3 PmCl3 SmCl3 EuCl3 GdCl3 TbCl3 DyCl3 HoCl3 ErCl3 TmCl3 YbCl3 LuCl3
Kolorea zuria zuria berdea malba berdea horia horia zuria zuria zuria horia lila zuria zuria zuria
Estruktura UCl3 9 UCl3 9 UCl3 9 UCl3 9 UCl3 9 UCl3 9 UCl3 9 UCl3 9 PuCl3 8 PuCl3 8 YCl3 6 YCl3 6 YCl3 6 YCl3 6 YCl3 6
Tribromuroa LaBr3 CeBr3 PrBr3 NdBr3 PmF3 SmBr3 EuBr3 GdBr3 TbBr3 DyBr3 HoBr3 ErBr3 TmBr3 YbBr3 LuBr3
Kolorea zuria zuria berdea lila berdea horia grisa zuria zuria zuria horia lila zuria zuria zuria
Estruktura UCl3 9 UCl3 9 UCl3 9 PuBr3 8 PuBr3 8 PuBr3 8 PuBr3 8 6 6 6 6 6 6 6 6
Triioduroa LaI3 CeI3 PrI3 NdI3 PmI3 SmI3 EuI3 GdI3 TbI3 DyI3 HoI3 ErI3 TmI3 YbI3 LuI3
Kolorea horia berdea berdea berdea laranja horia berdea horia lila horia zuria marroia
Estruktura PuBr3 8 PuBr3 8 PuBr3 8 PuBr3 8 BiI3 6 BiI3 6 BiI3 6 BiI3 6 BiI3 6 BiI3 6 BiI3 6 BiI3 6 BiI3 6 BiI3 6
Difluoruroa SmF2 EuF2 YbF2
Kolorea morea horia grisa
Estruktura CaF2 8 CaF2 8 CaF2 8
Dikloruroa NdCl2 SmCl2 EuCl2 DyCl2 TmCl2 YbCl2
Kolorea berdea marroia zuria beltza berdea berdea
Estruktura PbCl2 9 PbCl2 9 PbCl2 9 SrBr2 SrI2 7 SrI2 7
Dibromuroa NdBr2 SmBr2 EuBr2 DyBr2 TmBr2 YbBr2
Kolorea berdea marroia zuria beltza berdea horia
Estruktura PbCl2 9 SrBr2 8 SrBr2 8 SrI2 7 SrI2 7 SrI2 7
Diioduroa LaI2 metalikoa CeI2

metalikoa

PrI2

metalikoa

NdI2

presio altuko metalikoa

SmI2 EuI2 GdI2

metalikoa

DyI2 TmI2 YbI2
Kolorea brontze brontze lila berdea berdea brontze morea beltza horia
Estruktura CuTi2 8 CuTi2 8 CuTi2 8 SrBr2 8

CuTi2 8

EuI2 7 EuI2 7 2H-MoS26 CdI2 6 CdI2 6
Ln7I12 La7I12 Pr7I12 Tb7I12
Seskikloruroa La2Cl3 Gd2Cl3 Tb2Cl3 Tm2Cl3 Lu2Cl3
Estruktura Gd2Cl3 Gd2Cl3
Seskibromuroa Gd2Br3 Gd2Br3
Estruktura Gd2Cl3 Gd2Cl3
Monoioduroa LaI[43]
Estruktura NiAs mota

Ezagunak diren tetrahaluro bakarrak zerioaren, praseodimioaren, terbioaren,neodimioaren eta disprosioaren tetrafluoruroak dira, azkeneko biak soilik matrizearen isolazioaren ondoriopena izanik.[44][45] Lantanoide guztiek trihaluroak osatzen dituzte fluorra, kloroa, bromoa eta iodoarekin. Denak tenperatura altuetan urtzen dira eta naturan ionikoak izan ohi dira.[44] Fluoruroak zertxobait disolbagarriagoak dira uretan eta airearekiko ez dira oso sentikorrak. Honek gainerako lantanoideekin kontraste bat sortzen du, izan ere, hauek sentikorrak dira airearekiko, uretan oso disolbagarriak dira eta tenperatura altuetan erreakzionatzen dute oxohaluroak osatzeko.[46] Trihaluroak nahiko garrantzitsuak dira, metal puruak lor daitezke eta haiengandik. Gas fasean dauden trihaluroak guztiz edo ia guztiz planarrak dira, lantanoide arinenak dimeroen ehuneko baxuagoa daukate eta astunagoek proportzio handiagoak. Dimeroek Al2Cl6 -ren estruktura oso antzekoa dute.[47]

Dihaluroen barruan, batzuk eroaleak dira baina beste guztiak isolatzaileak. Eroaleak direnak LnIII eletruro konposatutzat kontsidera ditzakegu, non elektroiak deslokalizatua den banda eroale batera, Ln3+ (X−)2(e−). Diioduro guztiek metal-metal banaketa erlatiboki motzak dauzkate.[48] Lantanoaren, zerioaren eta praseodimioaren (diioduroen) CuTi2 estrukturak, HP-NdI2-rekin batera, 44 diren metalezko sareak eta iodo atomoak ditu, metal-metal lotura motzekin (393-386 La-Pr).[48] Konposatu hauek metal bidimentsionalak kontsideratu beharko lirateke (grafitoa den moduan). Gatz antzerako dihaluroetan honako hauek sartzen dira: Eu, Dy, Tm eta Yb. Eu eta Yb-ren +2 oxidazio-egoera erlatiboki egonkorraren formazioa orokorrean erdi betetako (f7) eta betetako f14 energia trukaketak emandako egonkortasunarekin azaltzen da. GdI2-ak MoS2 geruzaren estruktura dauka, ferromagnetikoa da eta magnetoerresistentzi itzela erakusten du.[48] Ln2X3 seskihaluroak eta taulako Ln7I12 konposatuek "cluster" metalak dituzte barne. Eskandioa antzerakoak diren "cluster" konposatuak osatzeko gai da kloroarekin, Sc7Cl12.[44] Trantsiziozko-metal askoren cluster/multzoak ez bezala, lantanoide hauek ez dituzte metal-metal interakzio sendoak izaten, balentzi elektroi kantitate txikiak direla-eta. Horren ordez, inguruko atomo halogenoek egonkortzen dituzte lantanoide hauek.

LaI ezguna den monohaluro bakarra da. LaI3 eta La metalaren erreakzio batekin prestatuta, NiAs motako estruktura du.

Oxidoak eta hidroxidoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lantanoide denek seskioxidoak osatzen dituzte, Ln2O3. Lantanoide arin/handiek 7-koordenatu estruktura hexagonal bat hartzen dute, astun/txikiek 6-koordinatu "C-M2O3" estruktura kubikoa hartzen duten bitartean.[49] Seskioxido guztiak basikoak dira, eta ura eta karbono dioxidoa xurgatzen dute karbonatuetatik, hidroxidoetatik eta hidroxikarbonatoetatik.[50] Azidoetan disolba daitezke eta horrela gatzak sortu.[51]

Zerioak dioxido estekiometrikoak osatzen ditu, CeO2, non zerioak +4 den oxidazio-egoera bat izaten duen. CeO2 konposatua basikoa da eta zailtasunez disolbatzen da azidotan Ce4+ bezalako disoluzioak osatzeko, bertatik CeIV gatzak isolatuak izan daitezke, esaterako, Ce(NO3)4.5H2O. CeO2 oxidazio katalizatzailetzat erabiltzen da itzultzaile katalitikoetan.[52] Praseodimioak eta iterbioak LnIV-dun oxido ez-estekiometrikoak osatzen dituzte, nahiz eta muturreko erreakzio baldintzek estekiometrikoak sortu (edo ia estekiometrikoak), PrO2 eta TbO2[53]

Europioak eta iterbioak gatz antzerako monoxidoak osatzen dituzte, EuO eta YbO.[51] EuO ferromagnetikoa da tenperatura baxuetan, eta semieroaletako bat da eta spintronikan hainbat erabilera posible ditu.[54] EuII/EuIII oxido nahastu bat Eu3O4 ekoiz daiteke Eu2O3 erreduzituz hidrogenoaren laguntzaz.[55] Neodinioak eta samarioak ere monoxidoak osatzen dituzte baina hauek solido eroale distiratsuak dira,[44] samario monoxidoaren existentzia zalantzan jarria izan den arren.[55]

Lantanoide guztiak hidroxidoak osatzeko gai dira, Ln(OH)3. Lutezio hidroxidoak izan ezin, estruktura kubikoa duela, beste denek UCl3 estruktura hexagonala daukate.[55] Hidroxidoak LnIII disoluzioetatik hauspeatu daitezke.[52] Honez gain, Ln2O3 seskioxidoaren erreakziotik lor daiteke ura gehituz. Nahiz eta termodinamikoki zailatsunik ez izan, zinetikoki oso erreakzio mantsoa da serieko elementu astunen kasuan.[55] Fajansen erregelak, Ln3+ ioiak polarizatuagoak eta ondorioz haien gatzak ez oso ionikoak izango direla dio. Astunagoak diren lantanoideen hidroxidoak ez dira hain basikoak, adibidez, Yb(OH)3 eta Lu(OH)3 konposatuak basikaok dira oraindik baina NaOH kontzentratuan disolbatzeko gai izango dira.[53]

Kalkogenuroak (S, Se, Te)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lantanoide guztiek osa dezakete Ln2Q3 (Q= S, Se, Te).[52] Seskisulfuroak ekoiztea posible da elementuen erreakzio bidez (Eu2S3 salbuespena izanik) oxidoak sulfuratzen (Ln2O3) H2S-rekin.[52] Seskisulfuroak, Ln2S3, orokorrean sulfuroa galtzen dute beroa ematean eta Ln2S3 -tik Ln3S4-rainoko konposatuak osa daitezke. Seskisulfuroak isolatzaileak dira Ln3S4-ren hainbat metal eroaleak dira (hala nola, Ce3S4) beste batzuk semieroaleak diren bitartean (Eu3S4 eta Sm3S4).[52] Estrukturalki, seskisulfuroek Ln metalaren arabera bat datorren estruktura bat hartzen dute, aukera asko izanik. Arinak eta handiek 7-koordenatu metal atomoei mesede egiten diete, bestelade, astun eta txikiek (Yb eta Lu) 6-koordenazioari mesede egiten die eta gainerako guztiek 6 eta 7 koordinazioen arteko nahaste batekin.[52] Polimorfismoa seskisulfuroen artean nahiko ohikoa da.[46] Seskisulfuroen kolorea aldatu egingo da metalaren arabera eta forma polimorfikoaren menpekoa izaten da. Seskisulfuroen koloreak hauek dira: La2S3, zuri/horia; Ce2S3, gorri iluna; Pr2S3, berdea; Nd2S3, berde argia; Gd2S3, hondar kolorea; Tb2S3, hori argia eta Dy2S3, laranja.[56] γ-Ce2S3-ren tonua aldakorra izango da Ca edo Na gehitzean, gorri ilunetik horira aldatuz,[48][57]eta Ce2S3 -n oinarritutako pigmentuak komertzialki erabiltzen dira kadmioan oinarritutako pigmentu toxikoak ordezkatzen.[57]

Lantanoide guztiek monokalkogenuroak osa ditzakete, LnQ, (Q= S, Se, Te).[52] Monokalkogenuroetan gehiengoak eroaleak dira, LnIIIQ2−(e-) dela adierazten, non elektroia banda eroaletatik doan. SmQ, EuQ eta YbQ izango lirateke salbuespen bakarrak, semieroaleak edo isolatzaileak direlako baina aldi berean indukzio presiozko trantsizio bat "jasaten" dute, eroale bezala jokatuz.[58] LnQ konposatuak ere badaude baina hauek ez daukate LnIV, baizik eta LnIII konposatuak dira, anioi polikalkogenuroak dituztelarik.[59]

Oxisulfuroak, Ln2O2S, nahiko ezagunak dira, 7-koordenatu diren Ln atomoen estruktura berdina daukate, eta 3 sulfuro eta 4 oxigeno atomoak aldamenean.[60] Hauek beste lantanoide elementuekin nahasiz, fosforoa lortzeko gai izan gaitezke. Adibidetzat, gadolinio oxisulduroa dugu, Gd2O2S eta Tb3+ nahastuta baditugu begi-bistako fotoiak askatzen dituena energia altuko X izpiak erabilitakoan.[61] Misch metal bat, lantanoide metalen aleazio bat, urtutako altzairuari gehitzen zaionean oxigenoa eta sulfuroa kentzeko, oxisulfuro egonkorrak ekoizten dira eta hauek solido nahastezin bat osatzen dute.[52]

Pniktogenuroak (15. taldea)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lantanoide guztiek mononitruroak osa ditzakete, LnN, arroka-gatz estrukturarekin. Mononitruroak interesa piztu dute haien propietate fisiko bitxiak direla eta. SmN eta EuN konposatuak "erdi metalak" direla esaten da.[62] NdN, GdN, TbN eta DyN konposatuak ferromagnetikoak dira, SmN antiferromagnetikoa izanik.[63] Spintronikaren arloan hauek izan dezaketen aplikazioak oraindik ikertuak izaten ari dira.[64] CeN konposatua nahiko arraroa da, eroale metaliko bat delako, beste nitruroak eta zerio pniktogenuroak ez bezala. Deskripzio sinple bat Ce4+N3− (e–) izango litzateke baina honen distantzi interatomikoek hobeago egiten dute bat egoera tribalentearekin, tetrabalentearekin baino. Nitruroak, lantano metalekin eta nitrogenoarekin presta ditzakegu. Nitruro batzuk oxidoarekin batera ekoizten dira, lantano metalei su emandakoan airean.[52] Sintesiaren metodo alternatiboak bestalde, tenperatura altuetako lantanoide metalen erreakzioak dira amoniakoarekin edo bestetan lantanoide amiden deskonposizioak, Ln(NH2)3. Estekiometrikoki puruak diren konposatuak lortzea baita akats-dentsitate baxuko kristalak lortzea zaila dela ikusi ahal izan da.[64] Lantanoide nitruroak sentikorrak dira airearekiko eta hidrolizatu egiten dira horren ondorioz amoniakoa emanez.[59]

Beste fosforo, artseniko, antimonio eta bismuto pniktogenuroel lantanoide metalekin erreakzionatzen dute monopniktogenuroak osatuz, LnQ. Honez gain, beste hainbat konposatu ekoiztu daitezke estekiometria aldatuz gero, LnP2, LnP5, LnP7, Ln3As, Ln5As3 eta LnAs2 bezala.[58]

Karburoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lantanoideetan ere estekiometria ezberdinetako karburoak daude. Hala ere, oso ohikoak dira ez-estekiometrikoak. Lantanoide guztiek LnC2 eta Ln2C3 motako konposatuak osatzen dituzte, biek C2 unitatea daukate. Dikarburoak, EuC2 izan ezik, metal eroaleak dira kaltzio karburoaren estrukturarekin eta horrela formulatu daitezkelarik: Ln3+C22−(e–). C-C lotura luzeagoa izango da CaC2-n baino, azken honek C22- anioak ditu. Dikarburo hauek hidrolizatu egiten dira hidrogenoa eta hidrokarbonoen konbinazio bat ematen.[65] EuC2 eta YbC2 konposatuak apur bat ezberdin hidrolizatzen dira (YbC2-ren kasuan ez da horrenbesterako) eta azetilenoaren ehuneko altaugo bat ematen.[66] Seskikarburoak, Ln2C3, honela formulatu daitezke: Ln4(C2)3. Konposatu hauek Pu2C3 estruktura izaten dute[67]. C-C loturen luzaketa ez da hainbeste nabarmentzen seskikarburoetan dikarburoekin alderatuta baina salbuespen bakarra Ce2C3 izango litzateke.[65] Karbonoan aberatsak diren beste estekiometriak zenbait lantanoidetan ematen dira. Ln3C4 (Ho-Lu) C, C2 eta C3 unitateak dauzkate;[68] Ln4C7 (Ho-Lu), C atomo eta C3 unitateak ditu[69] eta Ln4C5 (Gd-Ho) konposatuak C eta C2 unitateak ditu.[70]. Metalean aberatsak diren karburoek C atomo "tartekatuak" dituzte, C2 eta C3 unitateak gabe. Hurrengoak dira: Ln4C3 (Tb and Lu); Ln2C (Dy, Ho, Tm)[71][72] eta Ln3C[67] (Sm-Lu).

Boruroak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lantanoideek boruro ugari osa idtzakete. Boruro "altuenak" (LnBx non x > 12) isolatzaile/semieroaleak dira, boruro "baxuagoak" orokorrean eroaleak diren bitartean. Boruro baxuenak LnB2, LnB4, LnB6 eta LnB12-ren estekiometria dauzkate.[73] Hauek spintronikaren arloan izan ditzaketen aplikazioak oraindik ikertuak ari dira izaten. Lantanoideek eratzen dituzten boruroen helmena, trantsizio-metalek eratzen dituzten horiekin alderatu daitezke. Boroan aberatsak diren lantanoideen eraketak nahiko ohikoak dira lantanoideen artean (eta 1. eta 3. taldeak), ordea, trantsizio-metalek metalean aberatsak diren boruro "baxuagoak" osatzen dituzte.[74] Askotan, lantanoide boruroak 3. taldeko metalekin batera jartzen dira talde berberan, denek erreaktibotasun, estekiometria eta estruktura antzekoa elkarbanatzen dutelako.

Metodo asko erabil daitezke lantanoide boruroak ekoizteko, haietako batzuk lantanoideetan erreakzoi zuzenak emanez; boroarekin Ln2O3 erreduzituz; boro oxidoaren (B2O3) eta Ln2O3-ren erredukzioa burutuz karbonoarekin; eta metal oxidoa boro karburoarekin erreduzitzea izanik, B4C.[75][74][76][77] Purutasun altuko laginak lortzea zaila dela ikusi da.[77]

Diboruroak, LnB2, Sm, Gd, Tb, Dy, Ho, Er, Tm, Yb eta Lu-ren kasuan ematen dira. Hauek denek, AlB2 estruktura daukate, boro atomoen geruz grafitiko bat dutelarik.Tenperatura baxuko trantsizio ferromagnetikoak Tb, Dy, Ho eta Er-ren kasuan ematen dira. TmB2 ferromagnetikoa izango da 7200K-tan.[47]

Tetraboruroak, LnB4, lantanoide denetan ematen dira EuB4-ren kasuan izan ezik. UB4 estruktura izango dute. Estrukturak borozko azpisare bat dauka, B6 diren azpitaldeen kateak ditu boro atomoen bidez lotuta. Zelula unitatea tamainan txikitzen da LaB4-tik LuB4-ra. Lantanoide arinen tetraboruroak deskonposatu egiten dira urtzerakoan LnB6-ra.[78] Ezinezkoa izan da oraingoz EuB4 lortzea.[79] LnB4 motak eroale onak dira[75] eta orokorrean antiferrimagnetikoak izaten dira.[47]

Hexaboruroak, LnB6, lantanoide guztietan eman daitezke. Denek CaB6 estruktura izaten dute B6 azpitaldearekin. Ez-estekiometrikoak dira katioien defektuengatik. Lantanoide arinen hexaboruroak (La – Sm) deskonposatu gabe urtzen dira; EuB6-a boroan eta metalean deskonposatzen da eta lantanoide astunagoak LnB4 eran deskoposatzen dira (YbB6 salbuespen, YbB12 moduan deskonposatzen delako). Egonkortasuna oso lotua ikusi da lantanoide metalen hegakortasun ezberdinekin.[78] EuB6 eta YbB6 metalek +2 oxidazio-egoera daukate, gainerako lantanoide hexaboruroen kasuan +3 den bitartean. Hoenk eroankortasunen arteko ezberdintasuna arrazionalizatzen du, LnIII hexaboruroetako elektroi estrak banda eroaletan "sartuz".[47][78] LaB6 eta CeB6 konposatuak igorle termionikoak dira eta esaterako, elektroi mikroskopioak eskaneatzeko erabiltzen dira.[80]

Dodekarburoak, LnB12, lantanoide txiki eta astunagoetan osatzen dira, ez arin eta handiagoetan, La – Eu. YbB12-ren salbuespenarekin, dodekarburo denak konposatu metalikoak dira. Haiek denek UB12 estruktura bat daulate 3 dimentsioko azpiegitura batekin, azpiegitura honek B12 diren azpitalde kubooktaedral dituelarik.[75]

LnB66 boruroa ere lantanoide metaliko guztietan ematen da. Konposizioa, ez-estekiometrikoak diren konposatuen oso antzekoa da.[75] Guztiek daukate estruktura konplexu bat, 1600 atomo baino gehiagorekin zelula unitatean. Borozko azpisareak B12 ikosaedra zentralez osatutako super ikosaedro bat dauka, beste 12 halakoz inguratuta, B12(B12)12.[75] Beste boruro batzuk, LnB50 (Tb, Dy, Ho Er Tm Lu) eta LnB25 bezala, ezagutzen dira (Gd, Tb, Dy, Ho, Er), hauek borozko azpiegituran boro ikosaedro bat daukate.[75]

Konposatu organometalikoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lantanoide-karbonoen σ loturak ezagutzen dira aspalditik. Hala eta guztiz ere, 4f elektroiek atomoaren kanpoaldeko geruza/gunea aurkitzeko probabilitate baxuak daudenez, orbital gainezamen efektiboa oso txikia da. Ondorioz, egongo diren loturak oso ionikoak izango dira. Organo-lantanoide konposatu hauek kabanioien portaera antzekoa erakusten dute. Daukaten neurriagatik, lantanoideak deribatu organometaliko egonkorragoak osatzeko joera handiagoa izaten dute, estekatzaile handiekin. Horrela Ln[CH(SiMe3)3] bezalako konposatuak ematen dituzte.[81] Urazenoaren analogoak, dilitioziklooktatotetrenotik (Li2C8H8) deribatutako izaten dira.

Propietate fisikoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Magnetikoak eta espektroskopikoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lantanoide tribalente ioi guztiak, lantanoa eta lutezioa izan ezik, f orbitalean elektroi desparekatuak dituzte. Hala ere, momentu magnetikoa nabarmenki desbideratzen da spin-soilaren bitartez spin-orbitako akoplamendu sendoagatik. Elektroi desparekatu kopuru maximoa 7 da, Gd3+-ean, 7,94 momentu magnetikoarekin, baina momentu magnetiko luzeena, 10,4-10,7-ean, Dy3+ eta Ho3+-ean dira ikusgai. Hala, Gd3+-ean elektroi guztiek spin paralelo bat dute eta propietate hau garrantzitsua da MRI eskanerren kontraste erreaktibo bezala gadolinio konplexuen erabileran.

Holmio oxidozko %4 den disoluzio bat, %10 den azido perklorikotan, behin betiko urtuta kuartzozko "cuvette" batean.

Kristal zona zorrotzetan lantanoide ioientzat txikia da eta spin-orbital akoplamendua baino garrantzi gutxiago du, energia mailak direla eta. [82] F orbitalen arteko elektroi trantsizioak debekatuak dira Laporte arau baten ondorioz. Horrez gain, f orbitalen naturaren "lurperaketa"-rengatik, molekulen bibrazioarekin akoplamenduak ahulak dira. Ondorioz, lantanoide ioien espektroa ahulak dira eta absortzioa bandak estuak dira. Holmio (iii)oxidoa duten beirak eta holmio(iii)oxido soluzioak (normalean azido perklorikoan) absortzio optiko zorrotzak dituzte 200-900 nm espektro mailan eta uhin-luzeren kalibrazioan erabiliak izan daitezke espektrometro optikaletan [83] eta eskuragarri dira komertzialki.[84]

Laporte arauagatik f-f trantsizioak debekatuak diren bezala, behin elektroia kitzikatua izan denean, deskonposizioa mantsoa izango da. Honek egokiak egiten ditu laserretan erabiliak izateko. "Nd:YAG" laserra zabalduena da. Europio itrio -a fosforo gorri lehenengoa izan zen kolorezko telebistaren garapena bideratu zuena. [85] Lantanoide ioiak propietate lumineszentea dute 4f orbital berezirengatik. Laporte araua aktibatua iza daiteke lotura baten kitzikapenarekin.

Gertakariak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lantanoide kontrakzioak lantanoideak geokimikoki banatzen ditu batzuk arinetan, eta besteak astunetan sailkatzen ditu. Banaketa geokimikoak lantanoide arin gehienak lurrazalean "jarri" ditu, eta astun asko mantuan. Ikusi da, mineral ugarienak eta handienak lantanoide arinenak izan direla eta bestalde, hauek bezain bezalako handiak diren lantanoine astunak oso urriak dira. Mineral nagusienak monazita eta bastnasita dira. Monazita hondarrak lantanoide elementuak izaten dituzte. Bastnasitetan ordea lantanoide astun gutxi apreziatu daitezke orokorrean. Lantanoideek Oddo-Harkins erregela jarraitzen dute - zenbaki bakoitiko elementuak ez dira hain ugariak haien aldameneko elementu bikoitiekin alderatuta.

Lantanoideetako hiru elementuek isotopo erradiaktiboak dituzte, bizitza-erdi luzedunak (138La, 147Sm and 176Lu) eta datu hauek erabiliz, mineralek eta arrokek Lurrean, Ilargian eta meteoritoetan izandako urteak jakin daitezke.[86]

Aplikazioak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Industriala

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lantanoide elementuek eta beraien konposatuek erabilera asko dituzte baina kontsumitutako kantitateak nahiko txikiak dira beste elementu batzuekin konparatuz. 15000 tona/urte inguru lantanoide kontsumitzen dira katalizatzaile gisa eta beiraren produkzioan. 15000 tona hauek lantanoide produkzioaren %85-ari dagokio. Baloreari dagokionez, fosforo eta imanen aplikazioak askoz ere garrantzitsuagoak dira[87].

Lantanoideen elementuz osatutako gailuak supereroakortasunean, samario kobaltozko imanean eta neodimio imanean erabiltzen dira. Lantanoide ioiak luminiszentzia materialen ioi aktibatu bezala erabiltzen dira. Erbio-dopatutako zuntz anplifikaforeak gailu esanguratsuak dira zuntz-optiko komunikazio sistemetan. Fosforoa lantanoide dopatzaileekin batera ere oso erabiliak dira izpi katodikozko hodietan, hala nola, telebistan. Lehenengo aldiz egin ziren telebista koloredunetako gorria oso kalitate txarrekoa zen, europioak fosforo dopatzaile gisa oso gorri fosfato posible onak egiten zituen. Lantanoide oxidoak Wolframioarekin nahasten da tenperatura handietan dituzten propietateak hobetzeko TIG soldadurako, torioa ordezkatuz non arrikutsua zen lana egiteko. Defentsan erlazionatutako beste zenbait produktuk ere lantanoide elementuak erabiltzen dituzte, hala nola, gaueko ikusmen aparatuak eta telemetroak. SPY-1 radarra erabiliak dira batzuetan Aesis sisteman eta hibrido propultsio sisteman lur arraroko imanak erabiltzen dira kapazitate kritikoan [88]. Lantanoide oxidoen prezioa krack katalitikoetan erabilera igo egin da kilogramako $5-etik 2010.urtean, kilogramoko $140-era 2011.urtean [89].

Lantanoide gehienak laserretan erabiltzen dira mundualki eta dopatzaile gisa zuntz-dopatzaile optiko anplifikadoreetan. Elementu hauek eguzkitako betaurrekoetako lenteak egitkeo erabiltzen dira. Beste zenbait aplikazioa hemen beheko taulan laburbilduak azaltzen dira [90]

Aplikazioa Portzentajea
Bihurgailu katalitikoak 45
Petroleoa fintzeko katalizatzaileak 25
Iman iraunkorrak 12
Beirazko leunketa eta zeramika 7
Metalurgia 7
Fosforoak 3
Besteak 1

Bizitzaren zientzia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Aplikazio industrialean aipatu bezala, lantanoide metalak oso baliagarriak dira teknologian, beraien erreaktibitatea abantaila moduan hartzen duten argiaren uhin-luzera espezifikoan [91]. Zenbait bizitzaren zientzia aplikazioak abantaila hartzen dure lantanoide ioi konplexuen lumineszentziaren propietate bakarrea(Ln(III) "agente quelante" edo "criptando"). Hauek ondo egokitzen dira aplikazio honetan beraien fluoreszentziaren eta bizitza luzeko emisioaren ondorioz (mikrosegundotik milisegundora). Fluido biologikoak edo sueroa normalean ikerketa aplikazio hauetan erabiliak konposatu asko eta proteina asko edukitzen dituzte non naturalki fluoreszenteak direnak. Hori dela eta, konbekzionalaren erabilera, egoera egonkorreko fluoreszentzia neurketak limitazio larriak aurkezten dituzte. Bizitza luzeko fluorokromoak, hala nola, lantanoideak, fluoreszentzia interferentziak minimizatzen dituzte.

"Espectroscopia resuelta en el tiempo" "Transferencia de energia de resonancia de Forster"-ekin konbinatuta, drogen aurkikuntzako ikerlarientzat apartu indartsu bat eskaintzen du: "Espectroscopia resuelta en el tiempo transferencia de energia· edo TR-FRET (ingelesez). TR-FRET-ek "Espectroscopia resuelta en el tiempo"-ren atzeko aspektua "Transferencia de energia de resonancia de Forster"-ren formato homogeneoarekin konbinatzen du. Honen emaitzak flexibilitatean, fidagarritasunean eta sentsibilitatean erredimendu altuago bat ematen dio eta positibo faltsua/negatibo faltsua emaitza gutxiago.

Metodo honek bi fluorokromo dakartza: emaile bat eta hartzaile bat. Emaile fluorokromoaren kitzikapena (kasu honetan, lantanoide ioi konplexua) hartzaile fluorokromoari energia transferentzia bat sortzen du, hurbiltasuna badago bata bestearengandik (Forsterren erradio bezala ezagutzen dena). Hartzaile fluorokromoa argia emititzen du, bere uhin.luzera karakteristikoan.

Bi lantanoide ezagunenak beheko taulan erakusten direnak dira, beraiei dagozkien hartzailearekin, kitzikapenarekin eta uhin-luzeraren emisioarekin batera.

Emailea Kitzikapena -----> Emisioa

λ(nm)

Hartzailea Kitzikapena -----> Emisioa

λ(nm)

Stokes-en aldaketak
Eu3+ 340----->615 "Allophycocyanin" 615----->660 320
Tb3+ 340----->545 "Phycoerythrin " 545----->575 235

Etorkizunerako medikuntza erabilerak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gaur egun, ikerketa bat dago lantanoide elementuak minbiziaren aurkako eragile bezala erabil daitekeela erakusten duena. Ikerketa hauetan lantanoideen rol nagusia minbizi zelulen ugaritzea inhibitzea da. Zehazki, zerioak eta lantanoak minbiziaren aurkako eragile gisa duten rola aztertu dute.

Zerioa da lantanoide taldearen elementu espezifikoetatik guztietatik aztertua izan dena. Ikerketa batzuk egon dira non zerio proteina konplexua erabili duten zerioaren efektua minbizi zeluletan behatzeko. Zelularen ugaritzea inhibitzea eta sustatzea espero zen. [92] Transferrinaren hartzaileak minbizi zeluletan, hala nola, bularreko minbizi zeluletan eta zerbikaleko zeluletan, zelulen ugaritzea eta minbiziaren gaiztakeria sustatzen dute. Trasferrina proteina bat da, burdina zeluletara garraiatzeko erabiltzen dena eta beharrezkoak dira DNAren erreplikazioan minbizi zelulak laguntzeko. Transferrinak minbizi zelulen hazte faktore bezala jokatzen du eta burdinaren menpekoa da. Minbizi zelulek zelula arruntekin konparatuz, transferrina gehiago edukitzen dituzte eta burdinaren oso menpeko dira. Zerioak minbiziaren aurkako eragile bezala jokatzen duela bilatu da, burdinarekin duen egitura eta biokimika antzekotasunagatik, hain zuzen. Zerioa burdinaren lekuan lotzen da, transferrinari lotuta eta gero minbizi zeluletara joaten da transferrina hartzaileen bitartez endozitosian. Zerioa burdinarekin lotuta transferrinaren lekuan transferrina aktibatzea inhibitzen du zelulan. Honek minbizi zelulentzat ingurune toxiko bat sorrarazten du eta zelulen hazkundea murriztea eragiten du. Benetako mekanismoa konplexuagoa izan arren, hau da zerioak duen efektua minbizi zeluletan. Zehazki "HeLa" minbiziko zelulen azterketan (in vitro), zelulen bideragarritasunean murrizketa bat egon zen, zerioaren tratamendutik 48.72h-ra.

Minbiziaren aurkako eragile moduan erabilitako beste elementu espezifiko bat lantanoa da, zehazki lantano kloruroa (LaCl3). Lantano ioia "let-ta" eta "microRNAs miR-34"-aren mailak erasotzeko erabiltzen da. Lantano ioia zelula batean sartu zenean, in vivo edo in vitro, minbizi zelulen hazkunde azkarra inhibitu zuten. Efektu hau "let-ta"-ren eta "microRNAs"-en erregulazioak eragin zuen. [93] Efektu honen mekanismoa oraindik ez dago argi baina posible da lantanoa zerioaren modu antzekoan jokatzea.

Efektu biologikoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lurrazalean duten banaketa eta akuosoen disolbagarritasun txikia dela eta, lantanoidean biosferan erabilgarritasun gutxi dute eta denbora askoan ez ziren naturalki sortutako edozein biologiako molekulen parte bezala ezagutu. 2007.urtean, "methanol dehydrogenase" nobela batekanlantanoideak entzimen kofaktore bezala aurkituak izan ziren "Verrucomicrobia" bakterio batean, Methylacidphilum fumariolicum. Bakterio hau, ingurumenean lantanoideak egonez gero bakarrik bizirauten zutela aurkitu zen. [94] "Nondietary elements"-ekin konparatuz, lantanoide ez-erreaktiboak toxiko gutxi dutela sailkatu da. [95]

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Kimika inorganikoaren nomenklaturarako behin-behineko aholkuak, IUPAC (2004)
  2. ↑ Craig, P. J.. (1998-12). [http://dx.doi.org/10.1002/(sici)1099-0739(199812)12:12<880::aid-aoc755>3.0.co;2-c «Book review: Chemistry of the elements, 2nd edn N.N. Greenwood and A. Earnshaw Butterworth -Heinemann, Oxford, 1997. 340 pages, �35.00 (paperback) ISBN 0-7506-3365-4»] Applied Organometallic Chemistry 12 (12): 880–880.  doi:10.1002/(sici)1099-0739(199812)12:12<880::aid-aoc755>3.0.co;2-c. ISSN 0268-2605. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
  3. ↑ Frech, Cheryl Baldwin. (2009-12). «The Elements: A Visual Exploration of Every Known Atom in the Universe (Theodore Gray)» Journal of Chemical Education 86 (12): 1374.  doi:10.1021/ed086p1374.1. ISSN 0021-9584. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
  4. ↑ (Ingelesez) Hakala, Reino W.. (1952-11). «Letters» Journal of Chemical Education 29 (11): 581.  doi:10.1021/ed029p581.2. ISSN 0021-9584. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
  5. ↑ Helen C Aspinall, Chemistry of the f-block elements
  6. ↑ Buntrock, Robert E.. (2015-01-26). «Review of Molecules: The Elements and the Architecture of EverythingMolecules: The Elements and the Architecture of Everything; by Theodore Gray. Black Dog and Leventhal Publishers: New York, 2014. 240 pp. ISBN: 978-1579129712 (hardcover). $29.95.» Journal of Chemical Education 92 (2): 203–204.  doi:10.1021/ed500958d. ISSN 0021-9584. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
  7. ↑ «Classified Advertisements» Rocks & Minerals 47 (2): 118–144. 1972-02  doi:10.1080/00357529.1972.11763436. ISSN 0035-7529. (Noiz kontsultatua: 2019-03-17).
  8. ↑ a b (Ingelesez) Gray, Theodore. (2007). The Elements. Chicago: Black−Dog & Leventhal, 134-137 or. ISBN 9781615354320..
  9. ↑ (Ingelesez) Gray, Theodore. (2007). The Elements. Chicago: Black−Dog & Leventhal, 138-143 or. ISBN 9781615354320..
  10. ↑ Neill), Greenwood, N. N. (Norman. (2004). Chemistry of the elements. Recording for the Blind & Dyslexic PMC 54968922. (Noiz kontsultatua: 2019-03-20).
  11. ↑ D., Cullity, B.. (2011). Introduction to Magnetic Materials. (2., Auflage. argitaraldia) John Wiley & Sons ISBN 9781118211496. PMC 899164811. (Noiz kontsultatua: 2019-03-20).
  12. ↑ a b Cotton, Simon. (2006-01-13). Lanthanide and Actinide Chemistry.  doi:10.1002/0470010088. (Noiz kontsultatua: 2019-03-28).
  13. ↑ a b Craig, P. J.. (1998-12). [http://dx.doi.org/10.1002/(sici)1099-0739(199812)12:12<880::aid-aoc755>3.0.co;2-c «Book review: Chemistry of the elements, 2nd edn N.N. Greenwood and A. Earnshaw Butterworth -Heinemann, Oxford, 1997. 340 pages, �35.00 (paperback) ISBN 0-7506-3365-4»] Applied Organometallic Chemistry 12 (12): 880–880.  doi:10.1002/(sici)1099-0739(199812)12:12<880::aid-aoc755>3.0.co;2-c. ISSN 0268-2605. (Noiz kontsultatua: 2019-03-28).
  14. ↑ (Ingelesez) Sroor, Farid M.A.; Edelmann, Frank T.. (2012-12-17). Scott, Robert A. ed. «Lanthanides: Tetravalent Inorganic» Encyclopedia of Inorganic and Bioinorganic Chemistry (John Wiley & Sons, Ltd)  doi:10.1002/9781119951438.eibc2033.. ISBN 9781119951438. (Noiz kontsultatua: 2019-03-28).
  15. ↑ Craig, P. J.. (1998-12). [http://dx.doi.org/10.1002/(sici)1099-0739(199812)12:12<880::aid-aoc755>3.0.co;2-c «Book review: Chemistry of the elements, 2nd edn N.N. Greenwood and A. Earnshaw Butterworth -Heinemann, Oxford, 1997. 340 pages, �35.00 (paperback) ISBN 0-7506-3365-4»] Applied Organometallic Chemistry 12 (12): 880–880.  doi:10.1002/(sici)1099-0739(199812)12:12<880::aid-aoc755>3.0.co;2-c. ISSN 0268-2605. (Noiz kontsultatua: 2019-03-29).
  16. ↑ Holleman, Theo. (1998). De Neanderthaler. Amsterdam University Press ISBN 9789053562888. (Noiz kontsultatua: 2019-03-29).
  17. ↑ Stellmacher, Dieter. (1980-01). «Dtv-Atlas zur deutschen sprache» System 8 (1): 73–74.  doi:10.1016/0346-251x(80)90027-5. ISSN 0346-251X. (Noiz kontsultatua: 2019-03-29).
  18. ↑ Cotton, Simon. (2006-01-13). Lanthanide and Actinide Chemistry.  doi:10.1002/0470010088. (Noiz kontsultatua: 2019-03-29).
  19. ↑ Latitude 09 (02) 2016-03-01  doi:10.28998/2179-5428.201502. ISSN 2179-5428. (Noiz kontsultatua: 2019-03-29).
  20. ↑ (Ingelesez) MacDonald, Matthew R.; Bates, Jefferson E.; Ziller, Joseph W.; Furche, Filipp; Evans, William J.. (2013-07-03). «Completing the Series of +2 Ions for the Lanthanide Elements: Synthesis of Molecular Complexes of Pr 2+ , Gd 2+ , Tb 2+ , and Lu 2+» Journal of the American Chemical Society 135 (26): 9857–9868.  doi:10.1021/ja403753j. ISSN 0002-7863. (Noiz kontsultatua: 2019-04-03).
  21. ↑ Cotton, Simon. (2006-01-13). Lanthanide and Actinide Chemistry.  doi:10.1002/0470010088. (Noiz kontsultatua: 2019-04-03).
  22. ↑ Fukai, Yuh, 1934-. (2005). The metal-hydrogen system : basic bulk properties. (2nd rev. and updated ed. argitaraldia) Springer ISBN 3540004947. PMC 62750654. (Noiz kontsultatua: 2019-04-03).
  23. ↑ Craig, P. J.. (1998-12). [http://dx.doi.org/10.1002/(sici)1099-0739(199812)12:12<880::aid-aoc755>3.0.co;2-c «Book review: Chemistry of the elements, 2nd edn N.N. Greenwood and A. Earnshaw Butterworth -Heinemann, Oxford, 1997. 340 pages, �35.00 (paperback) ISBN 0-7506-3365-4»] Applied Organometallic Chemistry 12 (12): 880–880.  doi:10.1002/(sici)1099-0739(199812)12:12<880::aid-aoc755>3.0.co;2-c. ISSN 0268-2605. (Noiz kontsultatua: 2019-04-03).
  24. ↑ Loebecke, Claudia; Van Fenema, Paul C.; Powell, Philip. (1999-03-01). «Co-opetition and knowledge transfer» ACM SIGMIS Database 30 (2): 14–25.  doi:10.1145/383371.383373. ISSN 0095-0033. (Noiz kontsultatua: 2019-04-03).
  25. ↑ (Ingelesez) Molander, Gary A.; Harris, Christina R.. (1996-1). «Sequencing Reactions with Samarium(II) Iodide» Chemical Reviews 96 (1): 307–338.  doi:10.1021/cr950019y. ISSN 0009-2665. (Noiz kontsultatua: 2019-04-03).
  26. ↑ (Ingelesez) Nair, Vijay; Balagopal, Lakshmi; Rajan, Roshini; Mathew, Jessy. (2004-1). «Recent Advances in Synthetic Transformations Mediated by Cerium(IV) Ammonium Nitrate» Accounts of Chemical Research 37 (1): 21–30.  doi:10.1021/ar030002z. ISSN 0001-4842. (Noiz kontsultatua: 2019-04-03).
  27. ↑ Dehnicke, Kurt; Greiner, Andreas. (2003-03-28). «Unusual Complex Chemistry of Rare-Earth Elements: Large Ionic Radii—Small Coordination Numbers» Angewandte Chemie International Edition 42 (12): 1340–1354.  doi:10.1002/anie.200390346. (Noiz kontsultatua: 2019-04-03).
  28. ↑ (Ingelesez) Kobayashi, Shū; Hamada, Tomoaki; Nagayama, Satoshi; Manabe, Kei. (2001-1). «Lanthanide Trifluoromethanesulfonate-Catalyzed Asymmetric Aldol Reactions in Aqueous Media» Organic Letters 3 (2): 165–167.  doi:10.1021/ol006830z. ISSN 1523-7060. (Noiz kontsultatua: 2019-04-03).
  29. ↑ Aspinall, Helen C.; Dwyer, Jennifer L. M.; Greeves, Nicholas; Steiner, Alexander. (1999-04). «Li3[Ln(binol)3·6THF:  New Anhydrous Lithium Lanthanide Binaphtholates and Their Use in Enantioselective Alkyl Addition to Aldehydes»] Organometallics 18 (8): 1366–1368.  doi:10.1021/om981011s. ISSN 0276-7333. (Noiz kontsultatua: 2019-04-03).
  30. ↑ (Ingelesez) Parac-Vogt, Tatjana N.; Pachini, Sophia; Nockemann, Peter; Van Hecke, Kristof; Van Meervelt, Luc; Binnemans, Koen. (2004-11). «Lanthanide( III ) Nitrobenzenesulfonates as New Nitration Catalysts: The Role of the Metal and of the Counterion in the Catalytic Efficiency: Lanthanide( III ) Nitrobenzenesulfonates as New Nitration Catalysts» European Journal of Organic Chemistry 2004 (22): 4560–4566.  doi:10.1002/ejoc.200400475. (Noiz kontsultatua: 2019-04-03).
  31. ↑ Burgess, John, 1936-. (1978). Metal ions in solution. Ellis Horwood ISBN 0470262931. PMC 4442507. (Noiz kontsultatua: 2019-04-03).
  32. ↑ (Ingelesez) Nief, François. (2010). «Non-classical divalent lanthanide complexes» Dalton Transactions 39 (29): 6589.  doi:10.1039/c001280g. ISSN 1477-9226. (Noiz kontsultatua: 2019-04-04).
  33. ↑ Evans, William J.. (2016-09-15). «Tutorial on the Role of Cyclopentadienyl Ligands in the Discovery of Molecular Complexes of the Rare-Earth and Actinide Metals in New Oxidation States» Organometallics 35 (18): 3088–3100.  doi:10.1021/acs.organomet.6b00466. ISSN 0276-7333. (Noiz kontsultatua: 2019-04-04).
  34. ↑ a b c d Fukai, Yuh, 1934-. (2005). The metal-hydrogen system : basic bulk properties. (2nd rev. and updated ed. argitaraldia) Springer ISBN 3540004947. PMC 62750654. (Noiz kontsultatua: 2019-04-04).
  35. ↑ (Ingelesez) Kohlmann, H.; Yvon, K.. (2000-3). «The crystal structures of EuH2 and EuLiH3 by neutron powder diffraction» Journal of Alloys and Compounds 299 (1-2): L16–L20.  doi:10.1016/S0925-8388(99)00818-X. (Noiz kontsultatua: 2019-04-04).
  36. ↑ (Ingelesez) Matsuoka, T.; Fujihisa, H.; Hirao, N.; Ohishi, Y.; Mitsui, T.; Masuda, R.; Seto, M.; Yoda, Y. et al.. (2011-07-05). «Structural and Valence Changes of Europium Hydride Induced by Application of High-Pressure H 2» Physical Review Letters 107 (2)  doi:10.1103/PhysRevLett.107.025501. ISSN 0031-9007. (Noiz kontsultatua: 2019-04-04).
  37. ↑ (Ingelesez) Tellefsen, M.; Kaldis, E.; Jilek, E.. (1985-8). «The phase diagram of the Ce-H2 system and the CeH2-CeH3 solid solutions» Journal of the Less Common Metals 110 (1-2): 107–117.  doi:10.1016/0022-5088(85)90311-X. (Noiz kontsultatua: 2019-04-04).
  38. ↑ (Ingelesez) Kumar, Pushpendra; Philip, Rosen; Mor, G. K.; Malhotra, L. K.. (2002-10-15). «Influence of Palladium Overlayer on Switching Behaviour of Samarium Hydride Thin Films» Japanese Journal of Applied Physics 41 (Part 1, No. 10): 6023–6027.  doi:10.1143/JJAP.41.6023. ISSN 0021-4922. (Noiz kontsultatua: 2019-04-04).
  39. ↑ Craig, P. J.. (1998-12). [http://dx.doi.org/10.1002/(sici)1099-0739(199812)12:12<880::aid-aoc755>3.0.co;2-c «Book review: Chemistry of the elements, 2nd edn N.N. Greenwood and A. Earnshaw Butterworth -Heinemann, Oxford, 1997. 340 pages, �35.00 (paperback) ISBN 0-7506-3365-4»] Applied Organometallic Chemistry 12 (12): 880–880.  doi:10.1002/(sici)1099-0739(199812)12:12<880::aid-aoc755>3.0.co;2-c. ISSN 0268-2605. (Noiz kontsultatua: 2019-04-05).
  40. ↑ Atwood, David A.. (2013). The Rare Earth Elements : Fundamentals and Applications.. (2nd ed. argitaraldia) Wiley ISBN 9781118632635. PMC 829459981. (Noiz kontsultatua: 2019-04-05).
  41. ↑ Wells, A. F. (Alexander Frank), 1912-. (1984, ©1975). Structural inorganic chemistry. (5th ed. argitaraldia) Clarendon Press ISBN 0198553706. PMC 8866491. (Noiz kontsultatua: 2019-04-05).
  42. ↑ Holleman, p. 1942
  43. ↑ (Ingelesez) Ryazanov, Mikhail; Kienle, Lorenz; Simon, Arndt; Mattausch, Hansjürgen. (2006-3). «New Synthesis Route to and Physical Properties of Lanthanum Monoiodide †» Inorganic Chemistry 45 (5): 2068–2074.  doi:10.1021/ic051834r. ISSN 0020-1669. (Noiz kontsultatua: 2019-04-10).
  44. ↑ a b c d Craig, P. J.. (1998-12). [http://dx.doi.org/10.1002/(sici)1099-0739(199812)12:12<880::aid-aoc755>3.0.co;2-c «Book review: Chemistry of the elements, 2nd edn N.N. Greenwood and A. Earnshaw Butterworth -Heinemann, Oxford, 1997. 340 pages, �35.00 (paperback) ISBN 0-7506-3365-4»] Applied Organometallic Chemistry 12 (12): 880–880.  doi:10.1002/(sici)1099-0739(199812)12:12<880::aid-aoc755>3.0.co;2-c. ISSN 0268-2605. (Noiz kontsultatua: 2019-04-10).
  45. ↑ (Ingelesez) Vent-Schmidt, Thomas; Fang, Zongtang; Lee, Zachary; Dixon, David; Riedel, Sebastian. (2016-02-12). «Extending the Row of Lanthanide Tetrafluorides: A Combined Matrix-Isolation and Quantum-Chemical Study» Chemistry - A European Journal 22 (7): 2406–2416.  doi:10.1002/chem.201504182. (Noiz kontsultatua: 2019-04-10).
  46. ↑ a b Handbook on the physics and chemistry of rare earths. North-Holland 1978-<2018> ISBN 0444850228. PMC 4195118. (Noiz kontsultatua: 2019-04-10).
  47. ↑ a b c d (Ingelesez) Kovács, Attila; Konings, Rudy J. M.. (2004-3). «Structure and Vibrations of Lanthanide Trihalides: An Assessment of Experimental and Theoretical Data» Journal of Physical and Chemical Reference Data 33 (1): 377–404.  doi:10.1063/1.1595651. ISSN 0047-2689. (Noiz kontsultatua: 2019-04-10).
  48. ↑ a b c d Atwood, David A.. (2013). The Rare Earth Elements : Fundamentals and Applications.. (2nd ed. argitaraldia) Wiley ISBN 9781118632635. PMC 829459981. (Noiz kontsultatua: 2019-04-10).
  49. ↑ Wells, A. F. (Alexander Frank), 1912-. (1984, ©1975). Structural inorganic chemistry. (5th ed. argitaraldia) Clarendon Press ISBN 0198553706. PMC 8866491. (Noiz kontsultatua: 2019-04-10).
  50. ↑ Binary rare earth oxides. Kluwer Academic Publishers 2004 ISBN 1402025688. PMC 58591968. (Noiz kontsultatua: 2019-04-10).
  51. ↑ a b Cotton, Simon. (2006-01-13). Lanthanide and Actinide Chemistry.  doi:10.1002/0470010088. (Noiz kontsultatua: 2019-04-10).
  52. ↑ a b c d e f g h i Cotton, Simon. (2006-01-13). Lanthanide and Actinide Chemistry.  doi:10.1002/0470010088. (Noiz kontsultatua: 2019-04-10).
  53. ↑ a b Craig, P. J.. (1998-12). [http://dx.doi.org/10.1002/(sici)1099-0739(199812)12:12<880::aid-aoc755>3.0.co;2-c «Book review: Chemistry of the elements, 2nd edn N.N. Greenwood and A. Earnshaw Butterworth -Heinemann, Oxford, 1997. 340 pages, �35.00 (paperback) ISBN 0-7506-3365-4»] Applied Organometallic Chemistry 12 (12): 880–880.  doi:10.1002/(sici)1099-0739(199812)12:12<880::aid-aoc755>3.0.co;2-c. ISSN 0268-2605. (Noiz kontsultatua: 2019-04-10).
  54. ↑ Nanomagnetism and spintronics : fabrication, materials, characterization and applications. World Scientific 2011 ISBN 9789814273060. PMC 742233555. (Noiz kontsultatua: 2019-04-10).
  55. ↑ a b c d Binary rare earth oxides. Kluwer Academic Publishers 2004 ISBN 1402025688. PMC 58591968. (Noiz kontsultatua: 2019-04-10).
  56. ↑ High performance pigments. Wiley-VCH 2002 ISBN 3527302042. PMC 47900220. (Noiz kontsultatua: 2019-04-10).
  57. ↑ a b High performance pigments. Wiley-VCH 2002 ISBN 3527302042. PMC 47900220. (Noiz kontsultatua: 2019-04-10).
  58. ↑ a b Handbook on the physics and chemistry of rare earths. North-Holland 1978-<2018> ISBN 0444850228. PMC 4195118. (Noiz kontsultatua: 2019-04-11).
  59. ↑ a b Holleman, Theo. (1998). De Neanderthaler. Amsterdam University Press ISBN 9789053562888. (Noiz kontsultatua: 2019-04-11).
  60. ↑ Hull, Robert, ed. (2005). «Spectroscopic Properties of Rare Earths in Optical Materials» Springer Series in Materials Science  doi:10.1007/3-540-28209-2. (Noiz kontsultatua: 2019-04-11).
  61. ↑ High performance pigments.. (2nd, rev. ed.. argitaraldia) Wiley-VCH 2009 ISBN 9783527626915. PMC 352789995. (Noiz kontsultatua: 2019-04-11).
  62. ↑ Atwood, David A.. (2013). The Rare Earth Elements : Fundamentals and Applications.. (2nd ed. argitaraldia) Wiley ISBN 9781118632635. PMC 829459981. (Noiz kontsultatua: 2019-04-11).
  63. ↑ Handbook on the physics and chemistry of rare earths. Vol. 39. North Holland 2009 ISBN 9780080932583. PMC 391052235. (Noiz kontsultatua: 2019-04-11).
  64. ↑ a b Nanomagnetism and spintronics : fabrication, materials, characterization and applications. World Scientific 2011 ISBN 9789814273060. PMC 742233555. (Noiz kontsultatua: 2019-04-11).
  65. ↑ a b Craig, P. J.. (1998-12). [http://dx.doi.org/10.1002/(sici)1099-0739(199812)12:12<880::aid-aoc755>3.0.co;2-c «Book review: Chemistry of the elements, 2nd edn N.N. Greenwood and A. Earnshaw Butterworth -Heinemann, Oxford, 1997. 340 pages, �35.00 (paperback) ISBN 0-7506-3365-4»] Applied Organometallic Chemistry 12 (12): 880–880.  doi:10.1002/(sici)1099-0739(199812)12:12<880::aid-aoc755>3.0.co;2-c. ISSN 0268-2605. (Noiz kontsultatua: 2019-04-12).
  66. ↑ (Ingelesez) Spedding, F. H.; Gschneidner, K.; Daane, A. H.. (1958-9). «The Crystal Structures of Some of the Rare Earth Carbides» Journal of the American Chemical Society 80 (17): 4499–4503.  doi:10.1021/ja01550a017. ISSN 0002-7863. (Noiz kontsultatua: 2019-04-12).
  67. ↑ a b Atwood, David A.. (2013). The Rare Earth Elements : Fundamentals and Applications.. (2nd ed. argitaraldia) Wiley ISBN 9781118632635. PMC 829459981. (Noiz kontsultatua: 2019-04-12).
  68. ↑ (Ingelesez) Poettgen, Rainer.; Jeitschko, Wolfgang.. (1991-2). «Scandium carbide, Sc3C4, a carbide with C3 units derived from propadiene» Inorganic Chemistry 30 (3): 427–431.  doi:10.1021/ic00003a013. ISSN 0020-1669. (Noiz kontsultatua: 2019-04-12).
  69. ↑ Czekalla, Ralf; Jeitschko, Wolfgang; Hoffmann, Rolf-Dieter; Rabeneck, Helmut. (1996-05-01). «Preparation, Crystal Structure, and Properties of the Lanthanoid Carbides Ln4C7 with Ln = Ho, Er, Tm, and Lu» Zeitschrift für Naturforschung B 51 (5): 646–654.  doi:10.1515/znb-1996-0505. ISSN 1865-7117. (Noiz kontsultatua: 2019-04-12).
  70. ↑ (Ingelesez) Czekalla, Ralf; Hüfken, Thomas; Jeitschko, Wolfgang; Hoffmann, Rolf-Dieter; Pöttgen, Rainer. (1997-9). «The Rare Earth CarbidesR4C5withR=Y, Gd, Tb, Dy, and Ho» Journal of Solid State Chemistry 132 (2): 294–299.  doi:10.1006/jssc.1997.7461. (Noiz kontsultatua: 2019-04-12).
  71. ↑ (Ingelesez) Atoji, Masao. (1981-2). «Neutron‐diffraction study of Ho 2 C at 4–296 K» The Journal of Chemical Physics 74 (3): 1893–1897.  doi:10.1063/1.441280. ISSN 0021-9606. (Noiz kontsultatua: 2019-04-12).
  72. ↑ (Ingelesez) Atoji, Masao. (1981-8). «Neutron‐diffraction studies of Tb 2 C and Dy 2 C in the temperature range 4–296 K» The Journal of Chemical Physics 75 (3): 1434–1441.  doi:10.1063/1.442150. ISSN 0021-9606. (Noiz kontsultatua: 2019-04-12).
  73. ↑ Handbook on the physics and chemistry of rare earths. North-Holland 1978-<2018> ISBN 0444850228. PMC 4195118. (Noiz kontsultatua: 2019-04-12).
  74. ↑ a b Craig, P. J.. (1998-12). [http://dx.doi.org/10.1002/(sici)1099-0739(199812)12:12<880::aid-aoc755>3.0.co;2-c «Book review: Chemistry of the elements, 2nd edn N.N. Greenwood and A. Earnshaw Butterworth -Heinemann, Oxford, 1997. 340 pages, �35.00 (paperback) ISBN 0-7506-3365-4»] Applied Organometallic Chemistry 12 (12): 880–880.  doi:10.1002/(sici)1099-0739(199812)12:12<880::aid-aoc755>3.0.co;2-c. ISSN 0268-2605. (Noiz kontsultatua: 2019-04-12).
  75. ↑ a b c d e f Handbook on the physics and chemistry of rare earths. North-Holland 1978-<2018> ISBN 0444850228. PMC 4195118. (Noiz kontsultatua: 2019-04-12).
  76. ↑ Phase diagrams; materials science and technology,. Academic Press 1970-78 ISBN 0120532018. PMC 89567. (Noiz kontsultatua: 2019-04-12).
  77. ↑ a b Taylor, M. J.. (2007-05-29). «Formation of Group-IIIB-Group-IA or Group-IIA Bonds» Inorganic Reactions and Methods (John Wiley & Sons, Inc.): 12–12. ISBN 9780470145289. (Noiz kontsultatua: 2019-04-12).
  78. ↑ a b c Taylor, M. J.. (2007-05-29). «Formation of Group-IIIB-Group-IA or Group-IIA Bonds» Inorganic Reactions and Methods (John Wiley & Sons, Inc.): 12–12. ISBN 9780470145289. (Noiz kontsultatua: 2019-04-13).
  79. ↑ Phase diagrams; materials science and technology,. Academic Press 1970-78 ISBN 0120532018. PMC 89567. (Noiz kontsultatua: 2019-04-13).
  80. ↑ Reimer, Ludwig, 1928-. (1993). Image formation in low-voltage scanning electron microscopy. SPIE Optical Engineering Press ISBN 0819412066. PMC 27222955. (Noiz kontsultatua: 2019-04-13).
  81. ↑ (Ingelesez) Cotton, S.A.. (1997-4). «Aspects of the lanthanide-carbon σ-bond» Coordination Chemistry Reviews 160: 93–127.  doi:10.1016/S0010-8545(96)01340-9. (Noiz kontsultatua: 2019-04-13).
  82. ↑ GREENWOOD, N.N.; EARNSHAW, A.. (1997). «Preface to the First Edition» Chemistry of the Elements (Elsevier): xxi–xxii. ISBN 9780750633659. (Noiz kontsultatua: 2019-04-07).
  83. ↑ Smith, Melody V; Travis, John C; Duewer, David L. (2018-10). Thirty-year stability of standard reference material 2034 holmium oxide solution wavelength standard for spectrophotometry. (Noiz kontsultatua: 2019-04-07).
  84. ↑ Pompa-Garcia, Marin. (2010-07-26). «Viewshed Analysis for Improving the Effectiveness of Watchtowers, in the North of Mexico~!2010-03-06~!2010-06-14~!2010-07-26~!» The Open Forest Science Journal 3 (1): 17–22.  doi:10.2174/1874398601003010017. ISSN 1874-3986. (Noiz kontsultatua: 2019-04-07).
  85. ↑ Levine, Albert K.; Palilla, Frank C.. (1964-09-15). «A NEW, HIGHLY EFFICIENT RED‐EMITTING CATHODOLUMINESCENT PHOSPHOR (YVO4:Eu) FOR COLOR TELEVISION» Applied Physics Letters 5 (6): 118–120.  doi:10.1063/1.1723611. ISSN 0003-6951. (Noiz kontsultatua: 2019-04-07).
  86. ↑ Singh, B.; Taylor, H.W.. (1994-03). «Half-lives of microsecond isomers in 151Eu and 181W» Applied Radiation and Isotopes 45 (3): 374–376.  doi:10.1016/0969-8043(94)90053-1. ISSN 0969-8043. (Noiz kontsultatua: 2019-04-11).
  87. ↑ McGill, Ian. (2000-06-15). Rare Earth Elements. Wiley-VCH Verlag GmbH & Co. KGaA ISBN 3527306730. (Noiz kontsultatua: 2019-03-21).
  88. ↑ Bopp, Karl. (2011-02-24). An Integrated Rare Earth Elements Supply Chain Strategy. (Noiz kontsultatua: 2019-03-21).
  89. ↑ «Current Population Survey, December 2011: Food Security Supplement» ICPSR Data Holdings 2013-04-12 (Noiz kontsultatua: 2019-03-21).
  90. ↑ C., Aspinall, Helen. (2001). Chemistry of the f-block elements. Gordon & Breach ISBN 905699333X. PMC 45439322. (Noiz kontsultatua: 2019-03-21).
  91. ↑ Bünzli, Jean-Claude G.; Piguet, Claude. (2005). «Taking advantage of luminescent lanthanide ions» Chemical Society Reviews 34 (12): 1048.  doi:10.1039/b406082m. ISSN 0306-0012. (Noiz kontsultatua: 2019-03-23).
  92. ↑ Ikeda, H; Taira, N; Nogami, T; Shien, T; Doihara, H; Miyoshi, S.. (2010-12-15). «Abstract P4-01-01: Combination Treatment with Fulvestrant and Various Cytotoxic Agents Has a Synergistic Effect in ER-Positive Breast Cancer Cell LinesIn VitroandIn Vivo.» Cancer Research 70 (24 Supplement): P4–01-01-P4-01-01.  doi:10.1158/0008-5472.sabcs10-p4-01-01. ISSN 0008-5472. (Noiz kontsultatua: 2019-03-28).
  93. ↑ Yu, Lingfang; Xiong, Jieqi; Guo, Ling; Miao, Lifang; Liu, Sisun; Guo, Fei. (2015-07-25). «The effects of lanthanum chloride on proliferation and apoptosis of cervical cancer cells: involvement of let-7a and miR-34a microRNAs» BioMetals 28 (5): 879–890.  doi:10.1007/s10534-015-9872-6. ISSN 0966-0844. (Noiz kontsultatua: 2019-03-28).
  94. ↑ (Ingelesez) Pol, Arjan; Barends, Thomas R. M.; Dietl, Andreas; Khadem, Ahmad F.; Eygensteyn, Jelle; Jetten, Mike S. M.; Op den Camp, Huub J. M.. (2014-1). «Rare earth metals are essential for methanotrophic life in volcanic mudpots: Rare earth metals essential for methanotrophic life» Environmental Microbiology 16 (1): 255–264.  doi:10.1111/1462-2920.12249. (Noiz kontsultatua: 2019-03-28).
  95. ↑ McGill, Ian. (2000-06-15). Rare Earth Elements. Wiley-VCH Verlag GmbH & Co. KGaA ISBN 3527306730. (Noiz kontsultatua: 2019-03-28).

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]


Elementu kimikoak

Taldeak:   1 -  2 -  3 -  4 -  5 -  6 -  7 -  8 -  9 - 10 - 11 - 12 - 13 - 14 - 15 - 16 - 17 - 18

Periodoak:  1  -  2  -  3  -  4  -  5  -  6  -  7

Serieak:   Metal alkalinoak  -  Metal lurralkalinoak  -  Lantanoideak  -  Aktinidoak 
 Trantsizio-metalak  -  Metaloideak  -  Ez-metalak  -  Halogenoak  -  Gas nobleak

Blokeak:   s blokea  -  p blokea  -  d blokea  -  f blokea 
 g blokea

Taula periodikoa

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Lantanoide&oldid=9908224"(e)tik eskuratuta