Czemierniki

Czemierniki
	miasto w gminie miejsko-wiejskiej
	; Zespół zamkowo-pałacowy w Czemiernikach
Herb	Flaga
Państwo	Polska
Województwo	lubelskie
Powiat	radzyński
Gmina	Czemierniki
Prawa miejskie	1509–1870, od 2024
Burmistrz	Arkadiusz Filipek
Powierzchnia	4,6518 km²
Populacja (2021); • liczba ludności; • gęstość	; 1307; 280,9 os./km²
Strefa numeracyjna	83
Kod pocztowy	21-306
Tablice rejestracyjne	LRA
	Położenie na mapie gminy Czemierniki Czemierniki
	Położenie na mapie Polski Czemierniki
	Położenie na mapie województwa lubelskiego Czemierniki
	Położenie na mapie powiatu radzyńskiego Czemierniki
	51°40′23″N 22°37′54″E/51,673056 22,631667
TERC (TERYT)	0615034
SIMC	0011179
	Urząd miejskiul. Zamkowa 9; 21-306 Czemierniki
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Strona internetowa

Czemierniki – miasto w Polsce, położone na Wysoczyźnie Lubartowskiej, w województwie lubelskim, w powiecie radzyńskim, siedziba gminy Czemierniki^[5]^[6]. Na terenie Czemiernik utworzono dwa sołectwa Czemierniki I i Czemierniki II^[7].

Prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1509 roku^[8], położone było w drugiej połowie XVI wieku w powiecie lubelskim w województwie lubelskim^[9]. Zostały pozbawione praw miejskich 13 stycznia 1870 i włączone do gminy Czemierniki w powiecie lubartowskim^[10]. W latach 1867–1954 siedziba wiejskiej gminy Czemierniki, 1954–1972 gromady Czemierniki^[11] (od 1956 w powiecie radzyńskim^[12]), a od 1973 reaktywowanej gminy Czemierniki^[13]. W latach 1975–1998 należały administracyjnie do województwa bialskopodlaskiego. 1 stycznia 2024 odzyskały status miasta^[1].

Integralne części miasta Czemierniki^[5]^[6]
SIMC	Nazwa	Rodzaj
0011185	Brzeziny	kolonia
0011191	Skruda	część miasta

Zobacz też: Kolonia Czemierniki Południowe

Toponimia

Czemiernikami nazywano ludzi trudniącymi się wyrobem trucizny z rośliny ciemiernik (gwarowo także: ciemierzyca, czemierzyca, ciemiorka, czemiorka) występującej obficie na tym terenie w przeszłości, to od nazwy tej profesji przyjęto nazwę miasta^[14].

Historia

Tę sekcję należy dopracować:

od 2024-10 → zweryfikować treść i dodać przypisy,
od 2024-10 → dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

Pierwsze ślady osadnictwa odnaleziono w miejscowości Niewęgłosz. Znajduje się tam grodzisko datowane na X-XI wiek.

Lokacja wsi Czemierniki przypadła na lata 1253–1325. W latach 1325–1327 w Aktach Kamery Apostolskiej wzmiankowany był kościół rzymskokatolicki pw. św. Stanisława. Założono też parafię w archidiakonacie lubelskim w ziemi sandomierskiej. Wówczas to wieś była w posiadaniu rodu rycerskiego Dembińskich herbu Rawicz.

Złoty okres Czemiernik przypadł na XVI wiek po tym gdy w 1509 roku wieś stała się własnością rodu Firlejów. Mikołaj Firlej z Dąbrowicy za zasługi wojenne pod Smoleńskiem otrzymał od króla Zygmunta I Starego przywilej przenoszący Czemierniki na prawo miejskie magdeburskie. Zmienia się wówczas wygląd miasta, otrzymuje ono wydłużony rynek, samorząd miejski i herb. Czemierniki stają się ważnym ośrodkiem handlowo-usługowym. W tym okresie powstał też prawdopodobnie murowany dwór, rozbudowany w latach 1615–1622.

W okresie od października 1625 roku do stycznia 1626, w rezydencji Henryka Firleja schronił się wraz z rodziną i dworem król Zygmunt III Waza, który obawiał się panującej wówczas w Krakowie zarazy.

W 1655 roku miasto zostało zniszczone przez Szwedów. W II połowie XVII wieku przeszło w ręce Jana III Sobieskiego, a następnie w ręce jego syna Jakuba. W 1703 r. zezwolił on Żydom na osiedlanie się w Czemiernikach, oraz wyznaczył dla nich odrębny cmentarz.

W 1719 roku miasto przeszło w ręce Stefana Humieckiego, wojewody podolskiego. Kolejnym właścicielem Czemiernik został Stanisław Małachowski. W 1809 roku miejscowość stała się własnością Urszuli, córki Konstancji i Dominika Radziwiłłów.

Kolejnym właścicielem Czemiernik został generał Wincenty Krasiński, choć formalnym właścicielem był jego syn Zygmunt Krasiński. Majątkiem zarządzał Józef Kotarbiński. Przeprowadzony został wówczas remont pałacu, o czym informuje inskrypcja na pamiątkowej tablicy umieszczonej we wschodniej elewacji.

Okres rozwoju Czemiernik przypada za rządów Henryka Firleja. Ten cieszący się dużymi wpływami w ówczesnej Rzeczypospolitej arcybiskup gnieźnieński i późniejszy prymas Polski zlikwidował zbór kalwiński i założył misję Jezuitów. Sprowadził także architektów, aby stworzyć tu swoją rezydencję.

W latach 1603–1612 powstała murowana świątynia pw. św. Stanisława Biskupa oraz wzniesiona w stylu późnorenesansowym willa włoska wraz z zespołem fortyfikacji bastionowej. Sprowadzając ogrodników z Flandrii, Henryk Firlej założył ogrody, które swojego czasu uchodziły za jedne z najpiękniejszych w Polsce. Miasto dostało też nowy herb, który pozostaje w niezmienionej formie do dzisiaj.

W okresie powstania styczniowego na terenie Czemiernik toczyły się walki płk. Adama Zielińskiego z oddziałami rosyjskimi. 13 stycznia 1870 r. pozbawiono Czemierniki praw miejskich^[15]. W II połowie XIX wieku miejscowość była własnością Edwarda Raczyńskiego. W latach 90. XIX w. odziedziczył ją Karol Roger Raczyński aż do roku 1944. Był on ostatnim właścicielem dóbr Czemiernickich.

W 1918 r., po odzyskaniu niepodległości, Czemierniki stały się siedzibą gminy. Cały teren gminy (11 sołectw i 22 wioski) zamieszkuje ok. 7400 osób.

Po wybuchu wojny w 1939 r., przez okoliczne tereny przeszły oddziały wojskowe kawalerii generała Zygmunta Podhorskiego, stanowiące skład Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie” generała Franciszka Kleeberga. Od 7 do 13 września 1939 r. w pobliskiej leśniczówce przebywała żona marszałka Rydza-Śmigłego. Bardzo szybko na terenie Czemiernik zorganizowały się oddziały partyzanckie, już w 1940 r. sformowały się oddziały Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich. W tym samym czasie Niemcy stworzyli getto dla ludności żydowskiej, oraz dokonali szeregu bestialskich mordów zarówno na ludności polskiej, jak i żydowskiej. Między innymi w 1942 roku rozstrzelanych zostało 36 Żydów, a w 1943 r. 35 Polaków i Żydów podejrzanych o pomoc partyzantom.

W lipcu 1944 roku Czemierniki zdobyły wojska sowieckie. W sierpniu 1944 r. rozpoczął funkcjonować Polowy Punkt Ewakuacyjny nr 3 (PPE nr 3)^[16], którego komendantem był mjr Leon Gecow. W składzie PPE nr 3 działała wojskowa komisja lekarska i w ramach tej działalności oraz na podstawie rozkazu dowódcy 2 Armii WP sformowano bazę szpitalną^[17], w tym w dniu 9 grudnia 1944 r. powstał Chirurgiczny Polowy Szpital Ruchomy nr 12. W ramach PPE nr 3, który obejmował rejon^[17] Czemierniki – Kock – Siedlce, znajdował się skład sanitarny^[18] dla potrzeb szpitali należących do szpitalnej bazy 2 Armii WP.

Według danych z 2002 r. w sołectwach na terenie gminy zamieszkuje ok. 5000 mieszkańców. Rolnictwo jest podstawową dziedziną gospodarki. Miejscowość spełnia też funkcję lokalnego ośrodka usługowego oraz zaopatrzeniowego. Na terenie Czemiernik znajdują się instytucje administracyjne (urząd miejski, poczta, bank spółdzielczy), oświatowe (szkoła podstawowa, biblioteka publiczna) oraz opieki zdrowotnej (ośrodek zdrowia, stomatolog, apteki).

Decyzją metropolity lubelskiego abp Józefa Życińskiego z 21 czerwca 2008 roku erygowany został dekanat Czemierniki. Dziekanem został ks. Józef Stanisław Chorębała – proboszcz parafii Św. Stanisława w Czemiernikach.

Według Narodowego Spisu Powszechnego z roku 2011 wieś liczyła mieszkańców^[19].

Zabytki

Zamek w Czemiernikach składający się z pałacu, bramy, arsenału i fortyfikacji bastionowych z 1 połowy XVII wieku.
kościół parafialny pw. św. Stanisława Biskupa w stylu renesansowo-manierystycznym z lat 1603–1617
kaplica pw. św. Ludwika
dom parafialny „mansjonaria” z 1 poł. XVII w.
cmentarz żydowski
układ urbanistyczny z XVI–XVIII wieku
kapliczka Matki Boskiej z ogrodzeniem
cmentarz kościelny

Edukacja

Szkoła podstawowa im. T. Kościuszki^[20]

Sport

W Czemiernikach funkcjonuje LKS Orzeł Czemierniki – amatorski klub piłkarski, założony w 1975 roku. W sezonie 2023/2024 drużyna seniorów gra w klasie okręgowej w grupie Biała Podlaska. Orzeł rozgrywa swoje mecze na stadionie mogącym pomieścić 100 widzów^[21].

Turystyka

Szlak Renesansu Lubelskiego

Ludzie związani z Czemiernikami

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Czemiernikami.

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie urodzeni w Czemiernikach.

Przypisy

↑ ^a ^b Dz.U. z 2023 r. poz. 1472.
↑ Wieś Czemierniki w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-10-08] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2023-10-08] .
↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 177 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .
↑ ^a ^b ^c GUS. Wyszukiwarka TERYT.
↑ ^a ^b Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200).
↑ BIP gminy, sołectwa.
↑ Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 157.
↑ Województwo lubelskie w drugiej połowie XVI wieku, Warszawa 1966, mapa.
↑ Postanowienie z 19 (31) grudnia 1869, ogłoszone 1 (13) stycznia 1870 (Dziennik Praw, rok 1869, tom 69, nr 239, s. 465).
↑ Uchwała Nr 11 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 5 października 1954 r. w sprawie podziału na nowe gromady powiatu lubartowskiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 23 listopada 1954 r. w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 5 października 1954 r., dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 3 grudnia 1954 r., Nr. 15, Poz. 64).
↑ Dz.U. z 1955 r. nr 45, poz. 296.
↑ Uchwała Nr XXI/92/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 5 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie lubelskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 20 grudnia 1972, Nr 12, Poz. 239).
↑ Kazimierz Rymut: Nazwy miejscowe Polski: historia, pochodzenie, zmiany - praca zbiorowa pod redakcją Kazimierza Rymuta [T. 1-6 i 9]. Kraków: Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN. ISBN 83-85579-29-X.
↑ Postanowienie z 19 (31) grudnia 1869, ogłoszone 1 (13 stycznia) 1870 (Dziennik Praw, rok 1869, tom 69, nr 239, s. 471).
↑ Składał się z komendy i oddziałów – ewakuacyjnego, leczniczego i kwatermistrzowskiego.
↑ ^a ^b Płoński 1969 ↓, s. 51.
↑ Płoński 1969 ↓, s. 58.
↑ GUS: Ludność – struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r.. [dostęp 2017-05-21].
↑ sp-czemierniki.pl.
↑ Portal 90minut.pl.

Bibliografia

T. Demidowicz, Dawne miasta i miasteczka dzisiejszego woj. bialskopodlaskiego, „Podlaski Kwartalnik Kulturalny”, 1991
S. Kuraś, Słownik historyczno-geograficzny woj. lubelskiego Dzieje Lubelszczyzny, t. III, Warszawa, 1983
Kazimierz Płoński: W szeregach służby zdrowia 2 AWP: ze wspomnień lekarza 2 Armii WP. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1969.
S. Kozłowski, Ekorozwój Gminy Czemierniki, Czemierniki: Zakład Poligraficzny „AWA-DRUK”, 2003
J. Chomiuk, Czemierniki-perła w dolinie, „Słowo Podlasia”, 2000
Czemierniki-niesłusznie zapomniane, „Gazeta Wyborcza”, 07-11-1998

Linki zewnętrzne

Historia Żydów w Czemiernikach na portalu Wirtualny Sztetl
WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE – CZEMIERNIKI (archiwum). izrael.badacz.org. [dostęp 2011-07-14].
Czemierniki, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 792 .
Czemierniki, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 361 .

[dziennikdwacztery-1] Dz.U. z 2023 r. poz. 1472.

[pwl-2] Wieś Czemierniki w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-10-08] , liczba ludności na podstawie danych GUS.

[nsp-3] NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2023-10-08] .

[poczta-4] Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 177 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .

[teryt-5] GUS. Wyszukiwarka TERYT.

[roz-6] Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200).

[bip-7] BIP gminy, sołectwa.

[8] Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 157.

[9] Województwo lubelskie w drugiej połowie XVI wieku, Warszawa 1966, mapa.

[10] Postanowienie z 19 (31) grudnia 1869, ogłoszone 1 (13) stycznia 1870 (Dziennik Praw, rok 1869, tom 69, nr 239, s. 465).

[11] Uchwała Nr 11 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 5 października 1954 r. w sprawie podziału na nowe gromady powiatu lubartowskiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 23 listopada 1954 r. w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 5 października 1954 r., dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 3 grudnia 1954 r., Nr. 15, Poz. 64).

[12] Dz.U. z 1955 r. nr 45, poz. 296.

[13] Uchwała Nr XXI/92/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 5 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie lubelskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 20 grudnia 1972, Nr 12, Poz. 239).

[Rymut-14] Kazimierz Rymut: Nazwy miejscowe Polski: historia, pochodzenie, zmiany - praca zbiorowa pod redakcją Kazimierza Rymuta [T. 1-6 i 9]. Kraków: Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN. ISBN 83-85579-29-X.

[15] Postanowienie z 19 (31) grudnia 1869, ogłoszone 1 (13 stycznia) 1870 (Dziennik Praw, rok 1869, tom 69, nr 239, s. 471).

[16] Składał się z komendy i oddziałów – ewakuacyjnego, leczniczego i kwatermistrzowskiego.

[CITEREFPłoński196951-17] Płoński 1969 ↓, s. 51.

[CITEREFPłoński196958-18] Płoński 1969 ↓, s. 58.

[GUS-19] GUS: Ludność – struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r.. [dostęp 2017-05-21].

[20] sp-czemierniki.pl.

[21] Portal 90minut.pl.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

Miasto	Czemierniki
Wsie	Bełcząc Lichty Niewęgłosz Skoki Stoczek Stójka Wygnanów
Osada leśna	Awuls
Części wsi	Awuls Skruda Stara Wieś (Bełcząc) Stara Wieś (Niewęgłosz)
Kolonie wsi	Brzeziny Podlas Rozwil
Osada wsi	Branka

Miasta	Czemierniki Radzyń Podlaski
Gminy miejskie	Radzyń Podlaski
Gminy miejsko-miejskie	Czemierniki
Gminy wiejskie	Borki Kąkolewnica Komarówka Podlaska Radzyń Podlaski Ulan-Majorat Wohyń

Przynależność wojewódzka	gubernia lubelska (1867–1915)* woj. lubelskie (II RP) (1919–39) woj. lubelskie (PRL) (1945–75)
Miasta	Czemierniki (do 1870) Firlej (do 1870) Kamionka (do 1870) Lubartów Łęczna (do 1948 →) Michów (do 1870) Ostrów Lubelski (← od 1955)
Gminy wiejskie (1867–1954 i 1973–75)	Abramów (od 1948) Berejów (do 1877) Chudowola (do 1929) Czemierniki (do 1954) Firlej (od 1870) Kamionka (od 1874) Kozłówka (do 1874) Krasienin (1952–54) Leszkowice (1948–54) Lubartów (od 1973) Ludwin (od 1874) Luszawa (1877–1948) Łęczna (do 1874) Łuck(a) (do 1954) Michów (od 1929) Niedźwiada (od 1973) Nasutów (do 1874) Niemce (1874–1954) Ostrów Lubelski (od 1973) Ostrówek (do 1877 i od 1973) Rudno (do 1954) Samoklęski (1877–1954) Serniki (Syrniki) (od 1874) Spiczyn (od 1877) Starościn (do 1877) Tarło (1877–1954) Wielkie (do 1948) Wola Skromowska (do 1870) Wola Syrnicka (do 1874) Wólka Zawieprzycka (do 187?) Zawieprzyce (do 1877)
Gromady (1954–72)	Abramów (1954–72) Bełcząc (1954–56 →) Brzeźnica Bychawska (1954–61) Brzostówka (1954–61) Ciecierzyn (1954–56 →) Czemierniki (1954–56 →) Firlej (1954–72) Kamiennowola (1960–68) Kamionka (1954–72) Katarzyn (1954–59) Kolechowice (← 1955–61) Kozłówka (1954–59) Krasienin (1954–56 →) Krupy (1954–59) Leszkowice (1954–59) Lisów (1956–72) Lubartów (1954–56) Ludwin (1954–72) Łucka (1954–72) Michów (1954–72) Nasutów (1954–59) Niedźwiada (1954–72) Niemce (1954–72) Nowawola (1954–59) Nowodwór (1954–61) Ostrów Lubelski (1962–72) Ostrówek (1954–59) Ostrówek (1969–72) Pałecznica (1954–59) Piaseczno (1960–68) Rogóźno (1954–59) Rozkopaczew (1954–72) Rozpłucie-Grabów (1954–59) Rudno (1954–72) Samoklęski (1954–72) Serniki (1954–72) Sobolew (1954–59) Spiczyn (1954–72) Starawieś (1954–59 →) Starościn (1954–59) Stoczek (1954–56 →) Tarkawica (1954–68) Tarło (1960–68) Wielkie (1954–59) Wielkolas (1954–61) Wola Skromowska (1954–68) Wólka Rokicka (1954–59) Wólka Zabłocka (1954–59) Wypnicha (1954–59) Zawieprzyce (1954–61) Zezulin (1954–61)
Legenda	* W 1912 część gminy Ludwin weszła w skład guberni chełmskiej (1912–15)