Гісторыя Расіі

Гісторыя Расіі
Усходнія славяне, русы
Старажытная Кіеўская дзяржава (IX—XII ст.)
Удзельная Русь (XII—XVI ст.)
Наўгародская дзяржава (1136—1478)
Уладзіміра-Суздальскае княства (1157—1389)
Маскоўскае княства (1263—1478)
Маскоўская дзяржава (1478—1721)
Расійская імперыя (1721—1917)
Расійская рэспубліка (1917)
Савецкая Расія (1917—1922)
СССР (1922—1991)
Расійская Федэрацыя (з 1991)
Назвы | Кіраўнікі | Храналогія | Экспансія Партал «Расія»

Гісторыя Расіі — апісанне гісторыі Расіі са старажытных часоў.

Этымалогія назвы

Упершыню тэрмін «Росия» (грэч. Ρωσία) сустракаецца ў X стагоддзі ў творах візантыйскага імператара Канстанціна Багранароднага «Аб цырымоніях» і «Аб кіраванні імперыяй» як грэчаскай назва Русі. Пасля тэрмін «Россия» (у старой арфаграфіі Россія або Россіа) замацаваўся за Паўночна-Усходняй Руссю, г. зн. ўсходнеславянскімі тэрыторыямі, якія не ўвайшлі ў склад сярэднявечнай Польшчы і Вялікага Княства Літоўскага і аб’яднанымі Вялікім Княствам Маскоўскім ў адзіную дзяржаву.

Пераемнасць расійскай дзяржаўнасці

23 кастрычніка 1998 года Дзяржаўная Дума Федэральнага Сходу Расійскай Федэрацыі зацвердзіла, што «Расійская дзяржава, Расійская рэспубліка, РСФСР, СССР і Расійская Федэрацыя — адзін і той жа ўдзельнік міждзяржаўных адносін, адзін і той жа суб'ект міжнароднага права, які не спыняе свайго існавання».

Расійская Федэрацыя з’яўляецца правапераемнікам і дзяржавай-прадаўжальнікам СССР, а СССР — дзяржавай-папярэднікам Расійскай Федэрацыі. У сваю чаргу СССР з’яўляецца правапераемніцай Расійскай Рэспублікі, якая была абвешчана Актам Часовага ўрада 1 верасня 1917 і якая праіснавала да 25 кастрычніка 1917 года. І, нарэшце, Расійская Рэспубліка з’явілася правапераемніцай Расійскай імперыі. Расійская Федэрацыя з’яўляецца прадаўжальнікам СССР і правапераемніцай тых міжнародных абавязацельстваў Расійскай імперыі і Расійскай рэспублікі, якія былі прызнаныя СССР, а таксама ў межах тых абавязацельстваў Расійскай імперыі, якія Расія пагадзілася прыняць на сябе ў добраахвотным парадку.

Расія была абвешчана рэспублікай 1 верасня 1917, хоць фактычна стала ёю 3 сакавіка 1917 у выніку Лютаўскай рэвалюцыі. З 10 студзеня 1918 — РСФСР. 30 снежня 1922 г. РСФСР ўвайшла ў склад СССР, які ўтварыўся ў гэты дзень і пераняў шэраг функцый сваёй найбуйнейшай рэспублікі (так, у РСФСР да 1990 года, у адрозненне ад астатніх саюзных рэспублік, не было сваёй кампартыі, некаторых міністэрстваў, Акадэміі навук і інш.).

12 чэрвеня 1990 года I з'ездам народных дэпутатаў РСФСР прынята дэкларацыя аб дзяржаўным суверэнітэце Расійскай Федэрацыі. 7-8 снежня 1991 года ў Белавежскай пушчы прайшла сустрэча кіраўнікоў Расіі, Украіны і Беларусі, дзе было абвешчана аб спыненні існавання СССР і ўтварэння СНД. Пасля гэтага 25 снежня 1991 РСФСР была афіцыйна пераназваная ў Расійскую Федэрацыю. Цалкам гэта найменне замацавалася 25 снежня 1993 г, калі ўступіла ў сілу новая Канстытуцыя Расійскай Федэрацыі.

Старажытная гісторыя

Першыя людзі. Каменны век. Бронзавы век

Першабытны чалавек пранік на еўрапейскую тэрыторыю Расіі з Закаўказзя ў раннім палеаліце. Археалагічныя культуры Расіі паказваюць на гісторыю асваення яе зямель не менш за 1 млн., магчыма 1,5 млн гадоў назад (Таманскі паўвостраў). Сляды ніжнепалеалітычнага чалавека, знойдзеныя на Паўночным Каўказе і ў Прыкубанні, датуюцца часамі каля 700 тыс. гадоў назад. Да сярэдняга палеаліту адносяцца паселішчы неандэртальцаў у нізоўях Дона, Ніжнім і Сярэднім Паволжы, на Сярэднім Урале. З верхняга палеаліту чалавек пачаў сяліцца не толькі ў натуральных пячорах, але і рабіць зямлянкі і паўзямлянкі. Самымі старажытнымі стаянкамі «homo sapiens» (людзей сучаснага выгляду) на тэрыторыі Расіі лічацца Касцёнкі, Зарайск стаянка (45-35 тыс. да н. э.) і Сунгір (25 тыс. да н. э.). Гэтыя паселішчы складаліся з пабудоў, нярэдка з костак маманта, абцягнутых шкурамі. Насельніцтва апраналіся ў футравае адзенне; целы памерлых хавалі, суправаджаючы багатым наборам рэчаў, і пасыпалі вохрай, што сведчыць аб развітым светапоглядзе. Большая частка тэрыторыі Еўрапейскай Расіі была занятая альбо ледавіком, альбо прылядніковай тундрай c мамантавай фаўнай.

У познім палеаліце, каля 10 тыс. гадоў таму назад, калі ледавік пачаў раставаць і ўсталяваўся блізкі да сучаснага клімат, адбывалася засяленне Сібіры і поўначы еўрапейскай часткі Расіі. Удасканальвалася тэхніка вырабу касцяных і каменных прылад, пачалі фарміравацца мастацтва і рэлігія.

У постледавіковую мезалітычную эпоху (10—6 тыс. гадоў назад) еўрапейскую частку Расіі засялілі краманьёнцы свідэрскай культуры, нашчадкамі якіх з’яўляліся народы Бутаўскай (VIII-VI тыс. да н. э.) і Верхняволжскай культуры (VI-III тыс. да н. э.). Яны ўжо выкарыстоўвалі лук і стрэлы ў якасці зброі. На позніх стадыях намячаецца пераход да субнеаліту, паколькі яны пачынаюць асвойваць кераміку.

З III тыс. да н. э. пачалося фарміраванне племянных саюзаў. На поўдні тэрыторыі паступова адбываўся пераход да вытворчай гаспадаркі — земляробства і жывёлагадоўлі; на поўначы пераважала паляўнічая і рыбалоўная гаспадарка.

Да III тыс. да н. э. адносіцца пачатак вытворчасці на Паўночным Каўказе металічных (бронзавых) вырабаў, якія да II тыс. да н. э. распаўсюдзіліся па ўсёй тэрыторыі, за выключэннем палярных раёнаў. Цэнтры вытворчасці ўзніклі ў Паволжы, на Урале, у Заходняй Сібіры.

Скіфія

Асноўны артыкул: Скіфія

Карта Скіфіі і Парфіі ў I ст. да н.э.

У VII-III ст. да н.э. на Паўночным Каўказе ўтварылася аб’яднанне іранамоўных скіфскіх плямён, якія засялілі затым тэрыторыю Прычарнамор'я, Прыазоўя і Прыкаспія. Дзякуючы Герадоту ў антычнасці шырокія тэрыторыі Усходняй Еўропы (у тым ліку Еўрапейскай Расіі) былі вядомыя пад імем Скіфіі.

У гістарычны перыяд тэрыторыі лясной (паўночнай) Скіфіі засялялі пераважна фіна-вугорскія народы, якія пасяліліся тут у эпоху неаліту. Археолагі фіксуюць, як на змену мезалітычным краманьёнцам прыходзяць мангалоідная паляўнічая льялаўская і ямачна-грабеністая культуры (V-III тыс. да н. э.), якіх змяняе Валосаўская культура (кан. III — сяр. II тыс. да н. э.). «Азіяцкі» характар старажытных фінаў фіксуецца генетычна па гаплагрупы N. Разам з тым, лапландцы — нашчадкі старажытнага насельніцтва Паўночнай Расіі — захоўваюць гены палеаеўрапейцаў.

У лясной Скіфіі неаліце пад уздзеяннем культуры народаў Вялікага Стэпу змяняецца жалезным векам (I тыс. да н. э.): з’яўляецца сельская гаспадарка, тэкстыль і умацаваныя паселішчы. Герадотовых фісагетаў збліжаюць з носьбітамі Гарадзецкай культуры (мяшчэра, мурама, мардва), а ііркаў — з носьбітамі дзьякоўскай культуры (мера, весь). На паўночны ўсход ад іх Прыўралля насялялі пермяне (продкі ўдмуртаў і комі) — носьбіты ананьінскай культуры, якія адрозніваліся больш выяўленым мангалоідным абліччам. Герадоту яны былі вядомыя як аргіпеі.

Днепра-Дзвінская культура

На захадзе Расіі ў вярхоўях Дняпра насялялі андрафагы, якіх атаясняюць з носьбітамі днепра-дзвінскай культуры. Прадстаўнікоў гэтай культуры адрозніваў вельмі прымітыўны побыт, адсутнасць пахаванняў і каменныя сякеры. Мяркуецца, што яны маглі быць нашчадкамі індаеўрапейцаў, якія мігравалі на поўнач і здзічалі там.

Вялікі Стэп

Карта міграцыі індаеўрапейскіх народаў з іх меркаванай прарадзімы — Самарскай культуры

У V тыс. да н. э. у стэпах паўднёвай Расіі на перыферыі Балканскага неаліту фармуецца Самарская культура, якую многія даследчыкі лічаць праіндоеўрапейскай. Яны займаліся жывёлагадоўляй, выраблялі ювелірныя ўпрыгажэнні і насыпалі над сваімі мерцвякамі курганы. У рэлігійных уяўленнях важнае месца займаў культ сонца (прота-мітраізм). Вядомыя былі ім і металічныя (медна-залатыя) ўпрыгажэнні. Іх нашчадкі (Ямная культура) распаўсюдзілі індаеўрапейскія мовы ў Еўропу (Культура баявых сякер), у Сярэднюю Азію (андронаўская культура), Іран і Індыю, дзе яны былі вядомыя як арыі, а іх прарадзіма як Аір'янэм-Ваэджа. Генетычна яны прасочваюцца па гаплагрупы R1а. Ужо ў III тыс. да н.э. на Урале з’яўляюцца першыя гараыа (Аркаім) і баявыя калясніцы. Ужо ва II тыс. народы індаеўрапейскага круга ўрываюцца ў лясную паласу Цэнтральнай Расіі, але саступаюць там гегемонію фіна-вугорскім народам д’якаўскай культуры. У гістарычную эпоху індаеўрапейскія народы Вялікага Стэпу вядомыя пад імёнамі кімерыйцаў, скіфаў і сарматаў, якія хоць і роднасныя ў лінгвістычным і генетычным плане сучасным рускім, але не з’яўляюцца іх прамымі продкамі. Уласна славяне — продкі рускіх — фармуюцца за межамі сучаснай тэрыторыі Расійскай Федэрацыі.

У IV стагоддзі н. э. Вялікі Стэп цюркізуецца пад уплывам гунаў. На змену Імперыі Гунаў (Гуналанд) прыходзяць недаўгавечныя аб’яднанні качэўнікаў: Цюркскі каганат, Аварскі каганат, Вялікая Балгарыя, Хазарскі каганат. Пасля геапалітычным цэнтрам качавых імперый становіцца ніжняе Паволжа, дзе ствараюцца такія гандлёвыя цэнтры як Булгар і Ітыль. Першапачатковай рэлігіяй качавых цюркаў было тэнгрыянства, але неўзабаве з тэрыторыі Блізкага Усходу да іх трапляюць іслам (Волжская Булгарыя) і іўдаізм (хазары). Пасля гібелі Хазарыі Вялікі Стэп ператвараецца ў абіцель разрозненых цюркскіх народаў: печанегаў і полаўцаў. Апошняй уплывовай качавой імперыяй становіцца Залатая Арда (Вялікая Татарыя).

Прычарнамор'е

Першымі уласна дзяржаўнымі ўтварэннямі на тэрыторыі сучаснай Расіі сталі гарады-дзяржавы, у VI стагоддзі да н. э. заснаваныя старагрэчаскімі каланістамі ў Паўночным Прычарнамор'і: Фанагорыя, Германаса, Гаргыпія. Пазней яны аб’ядналіся ў Баспорскае царства, якое праіснавала да канца IV ст. н. э.

Сібір і Далёкі Усход

У Сібіры, па верхнім цячэнні Енісея ў VI ст. ўтварылася дзяржава енісейскіх кыргызаў, цюркамоўнага народа, што жыў тут з пач. II ст. да н. э., продкаў сучасных хакасаў. У Прымор'і і Прыамур'і ў VIII ст. ўзнікла дзяржава Бахай, дзе пераважалі тунгуса-манчжурскія плямёны і продкі сучасных карэйцаў.

Рассяленне славян

У V стагоддзі н. э. з тэрыторыі паўночнай Польшчы праз ўсходнюю Прыбалтыку на тэрыторыю Расіі пранікаюць славянскія плямёны культуры пскоўскіх доўгіх курганоў, якія кладуць пачатак крывічам.

Экспансія вікінгаў на тэрыторыю Еўрапейскай Расіі ў IX-XI ст.

Тады ж увесь час ішло рассяленне славян на поўнач — да возера Ільмень, і на ўсход — да Волга-Окскага міжрэчча. У выніку, да VI-VIII стагоддзяў у агульных рысах складваюцца ўсе асноўныя плямёны ўсходніх славян, вядомыя з «Аповесці мінулых гадоў». Славянская каланізацыя Паўночна-Усходняй Русі працягвалася аж да XIV стагоддзя і складалася з некалькіх міграцыйных хваль — ад ранняй каланізацыі з зямель крывічаў і славян, да больш позняй з Паўднёвай Русі.

Да V стагоддзя славяне жылі пры радавым ладзе. На чале кожнай радавой абшчыны стаяў радавой старэйшына, які валодае неабмежаванай уладай. Зямля з’яўлялася ўласнасцю абшчыны, частка сельскагаспадарчых работ ажыццяўлялася калектыўна. З V стагоддзя пачалося разлажэнне радавога ладу, радавая абшчына пачатку замяняцца тэрытарыяльнай абшчынай (вяроўкаю), кіраванне суполкай нароўні са старэйшынамі стала ажыццяўляць веча — агульны сход членаў абшчыны.

Кіеўская Русь

Старажытная Русь у 1015—1113 гг.

Асноўны артыкул: Кіеўская Русь

Традыцыйна заснаванне Кіеўскай Русі звязваюць з прызваннем князя Рурыка ў 862 годзе на княжанне усходнеславянскім племянным саюзам славен. Дзяржава Рурыка ўключала ў сябе тэрыторыі паўднёвага Прыладажжа (Старая Ладага, Вялікі Ноўгарад) і верхняй Волгі (Мурам, Растоў). Насельніцтва складалі славяне (славене і крывічы), фіна-ўгорскія плямёны (весь, мера, чудзь), ваенную арыстакратыю складалі варагі. Пераемнік Рурыка — Вешчы Алег — далучыў да сваіх валадарстваў паўднёвы цэнтр усходніх славян, зрабіўшы ў 882 годзе галоўны горад палян — Кіеў сваёй сталіцай. У гістарыяграфіі аб’яднанне паўночнага і паўднёвага цэнтраў пад уладай Рурыкавічаў разглядаецца як заканчэнне працэсу фарміравання Кіеўскай Русі.

Пашырэнне дзяржавы на поўдзень прывяло да сутыкнення з магутнай Хазарыяй, цэнтр якой размяшчаўся на ніжняй Волзе. Князь Святаслаў нанёс хазарам зруйнавальны ўдар у 965 годзе. Яго маці княгіня Вольга ў прыватным парадку прыняла хрысціянства, а яе ўнук Уладзімір канчаткова замацаваў хрысціянства на Русі ў 988 годзе. Сынам і пераемнікам Уладзіміра I Яраславам Мудрым была выдадзена «Руская праўда», якая прадстаўляла сабой звод грамадзянскага і крымінальнага права. Кіруючы клас старажытнай Расіі ўяўляла баярства на чале з князямі, працоўны народ складалі свабодныя сяляне-супольнікі.

Парадак атрымання ў спадчыну, паводле якога ўсе сыны валодалі правам спадчыны бацькоўскага стала, з аднаго боку, стрымліваў тэрытарыяльнае драбленне, але з іншага, рабіў дастаткова шырокім кола прэтэндэнтаў, якія змагаліся паміж сабой. Своеасаблівым «антыгероем» той эпохі стаў князь Святаполк Акаянны, ад рук забойцаў якога ў 1015 загінулі прылічаныя пазней да ліку святых браты Барыс і Глеб. У 1054 Яраслаў Мудры перадаў уладу траім старэйшым сынам, праўленне якіх атрымала ў гістарыяграфіі назву «трыўмвірата Яраславічаў», а у 1097 годзе яго ўнукі для спынення усобіц пайшлі на прызнанне адзін аднаго спадкаемцамі уладанняў сваіх бацькоў. Пасля смерці Мсціслава Вялікага (1132) працэс распаду дзяржавы стаў незваротным.

Паўночны Каўказ у VIII—XIII ст.

На раўнінах Паўночнага Каўказа ў VIII—XII ст. зарадзілася і расквітнела поліэтнічнае Аланскае царства. У гэты час у горнай зоне Чачні і Дагестана сфарміравалася ранняе дзяржаўнае ўтварэнне — Сарыр. Сваеасаблівы алана-горскі сімбіёз, што склаўся ў раннім сярэднявеччы, быў разбураны нашэсцем татара-мангольскіх войск у першай палове XIII ст.

Залатая Арда

Асноўны артыкул: Залатая Арда

Дзяржава з цэнтрам у ніжнім Паволжы была заснаваная ў 1243 мангольскім ханам Батыем. Поўны суверэнітэт Арда атрымала ў 1266, абасобіўшыся ад Вялікай Манголіі. Асноўную частку качавога насельніцтва Залатой Арды складалі полаўцы (кыпчакі). Аседлае насельніцтва — волжскія булгары, мардва, марыйцы і інш. З 1312 — ісламская дзяржава. Знікла ў канцы XVI стагоддзя.

Рускія землі ў перыяд раздробненасці

Сергій Раданежскі дабраслаўляе князя Дзмітрыя Данскога на Куліковую бітву (1380))

Кіеў у ХІІ-ХІІІ ст. губляў свой уплыў. Калі ўладзімірскі князь Андрэй Багалюбскі прыступам узяў старажытнарускую сталіцу ў 1169 годзе, то ён не зрабіў Кіеў сваёй рэзідэнцыяй. Мангольскае нашэсце хана Батыя (1237-1240) фактычна паставіла кропку ў гісторыі Кіеўскай Русі. Рускія войскі пацярпелі шэраг паражэнняў (асабліва цяжкае на рацэ Сіці, 1238), многія рускія гарады падвергліся руйнаванням. Уладзіміра-Суздальскае княства трапіла ў 1243 ў васальнае падпарадкаванне Залатой Ардзе.

На тэрыторыі сучаснай Расіі існавалі Уладзіміра-Суздальскае княства, Наўгародская зямля, Разанскае княства, Смаленскае княства і інш. Галоўнай асаблівасцю Наўгародскай зямлі быў рэспубліканскі лад, пры якой веча на чале з баярствам прызначала пасадніка, запрашала і выганяла князёў. Ва Уладзіміра-Суздальскай княстве зацвердзілася моцная вялікакняская ўлада. Міжусобная барацьба ўскладнялася палавецкіх набегамі з прычарнаморскіх стэпаў.

З 1263 у Маскоўскім княстве (адным з надзелаў Уладзімірскага) правілаў сын Аляксандра Неўскага Данііл Аляксандравіч і яго нашчадкі. Да таго ж часу Міндоўг заснаваў Вялікае Княства Літоўскае. У 1320-я гады ВКЛ распаўсюдзіла сваю ўладу на заходнярускія землі, а ў 1328 Масква атрымала верх у барацьбе з Цверу за вялікае княжанне Уладзімірскае. З 1363 ярлык на вялікае княжанне Уладзімірскае належаў ў асноўным толькі маскоўскім князям, а Альгерд распаўсюдзіў сваю ўладу на ўсю паўднёвую Русь, затым правёў серыю паходаў супраць Маскоўскага княства. Дзмітрый Данскі нанёс некалькі паражэнняў мангола-татарам (Кулікоўская бітва і інш.), Пасля чаго новы хан Тахтамыш прызнаў вялікае княжанне Уладзімірскае спадчынным валоданнем маскоўскіх князёў. Да мяжы XIV-XV стагоддзяў практычна ўсе рускія землі былі падзеленыя паміж Маскоўскім княствам і ВКЛ, іх мяжа прайшла на р. Угры.

Руская дзяржава

Асноўны артыкул: Рускае царства

Кіраванне Івана III

Праўнук Дзмітрыя Данскога Іван III істотна ўзмацніў Маскоўскае княства далучыўшы да яго шырокія цвярскія (1485) і наўгародскія (1478) зямлі. Пасля далучэння Наўгародскай рэспублікі ўлада Масквы распаўсюдзілася да ўзбярэжжа Паўночнага Ледавітага акіяна і Урала. Па выніках руска-літоўскай вайны пад уладу Масквы да 1503 перайшоў Бранск і Чарнігаў. Вялікаму князю Івану Вялікаму таксама атрымалася аднавіць незалежнасць Расіі, разарваўшы васальныя адносіны з Залатой Ардой ў 1480 годзе. Пры ім быў пабудаваны Маскоўскі Крэмль. Яго сын цар Васіль III працягнуў збіранне рускіх зямель, далучыўшы да Масквы Пскоў (1510), Смаленск (1514) і Разань (1521).

Кіраванне Івана IV Грознага

У 1547 годзе вялікі князь маскоўскі Іван IV Грозны становіцца першым расійскім царом. У 1549 скліканы першы саслоўна-прадстаўнічы орган — Земскі сабор. Ствараецца ўзброенае агнястрэльнай зброяй (пішчалямі) стралецкае войска.

Іван Грозны перастае здавольвацца збіраннем Русі і заваёўвае шырокія тэрыторыі ў Паволжы (у 1552 годзе — Казанскае ханства, у 1556 — Астраханскае). Закладваецца Архангельск — стратэгічны порт на беразе Паўночнага Ледавітага акіяна. Пачынаецца асваенне Урала і Заходняй Сібіры (Паход Ермака 1581-1585). Распаўсюджваецца расійскі ўплыў і на Паўночны Каўказ (казацтва, дамовы з Кабардой)

Разам з тым, на заходнім напрамку Івана Грознага чакалі няўдачы. Лівонская вайна не змагла забяспечыць выхад Расіі да Балтыйскага мора. З цяжкасцю ўдалося адстаяць Пскоў (1582).

У мэтах умацавання ўладнай вертыкалі Іван Грозны стварае апрычніну, якая забяспечваецца зямельнымі ўгоддзямі. Фармуецца манархічная ідэалогія (царызм, самадзяржаўе). Практыкуюцца жорсткія рэпрэсіі: баярскія апалы, наўгародскі пагром. Аднак спаленне Масквы крымскім ханам у 1571 дэманструе слабасць апрычніны як сродку ўлады.

У мэтах асваення Дзікага Поля і барацьбы з крымска-нагайскімі набегамі ужо пры пераемніку Івана Грознага Фёдарам (апошні Рурыкавічам) ствараецца Белгарадская лінія, у якую ўваходзяць такія крэпасці як Курск і Варонеж.

Смутны час

Асноўны артыкул: Смутны час

Непапулярная палітыка неродовитого цара Барыса Гадунова пры моцных манархічных настроях у грамадстве справакавалі смуту. Паўстаў слых, што царэвіч Дзмітрый (сын Івана Грознага) цудоўным чынам выратаваўся і жадае ўзысці на пасад. Самазванец увайшоў у гісторыю пад імем Ілжэдзмітрый I. Пераможнай увайшоўшы ў Маскву разам з польскім войскам, ён у 1605 стаў царом. Аднак польская падтрымка згуляла з ім злы жарт. Новы цар быў прызнаны несапраўдным і скінуты баярскай групоўкай на чале з Васілём Шуйскім, які і ўзышоў на пасад. Аднак смуты гэта не спыніла. На поўдні Маскоўскай дзяржавы ўспыхнула паўстанне Балотнікава, удзельнікаў якога называлі «злодзеямі». Паўстанне было задушана, але аб’явіўся новы самазванец — Тушынскі злодзей, да якога далучыліся бунтаўшчыкі. Для барацьбы з мецяжом Шуйскі звярнуўся да дапамогі Швецыі, але гэта выклікала негатыўную рэакцыю Польшчы, якая вырашылася на адкрытую інтэрвенцыю. У ходзе Клушынскай бітвы гетман Жалкеўскі ў 1610 разбіў руска-шведскае войска. Няўдачы прывялі да звяржэння Васіля Шуйскага і занятку палякамі Масквы. Фармальна ўлада належала Семібаяршчына, але адкрыта абмяркоўваліся варыянты прысягі польскаму каралю. Патрыярх Гермаген пераканаў былых «злодзеяў» стаяць не столькі за «сапраўднага цара», колькі за праваслаўе. Паход першага апалчэння на Маскву скончыўся правалам, але ўжо другое народнае апалчэнне Мініна і Пажарскага змагло выбіць ў 1612 годзе палякаў з Крамля. Гэты дзень (4 лістапада) цяпер святкуецца як Дзень народнага адзінства.

Тэрытарыяльны рост Расіі з 1547 па 1725

Расія ў XVII ст.

Для барацьбы з наступствамі Смуты быў скліканы Земскі сабор 1613, на якім на царства быў прызваны Міхаіл Раманаў — першы з дынастыі Раманавых. Тым не менш, барацьба з мяцежнікамі з ліку казакоў і польскімі інтэрвентамі не скончылася. Нямала турбот Расіі прычыніў рэйд Лісоўскага ў 1615 годзе і паход Уладзіслава ў 1618 годзе. Цаной тэрытарыяльных саступак (часова быў згублены Смаленск і Северская зямля) была захавана незалежнасць Расіі (Дзяулінскае перамір'е).

Разам з тым, працягваецца пачатае яшчэ пры Іване Грозным засваенне Сібіры: закладзены гарады Краснаярск (1626), Якуцк (1632), Чыта (1653). У 1648 казак Сямён Дзяжнёў па моры абгінае Чукотку і адкрывае праліў, пазней названы Берынгавым. Засваенне Сібіры ажыццяўлялі казакі, землепраходцаў і прамыслоўцы. У гонар аднаго з іх — Хабарава — назвалі горад і шырокі край на Далёкім Усходзе. Руская каланізацыя практычна не сустракала супраціўлення. Мясцовае насельніцтва прымушалася да выплаты пушнога падатку (ясак). Адзінай перашкодай пры засваенні Далёкага Усходу стаў Кітай, з якім ужо ў 1689 быў заключаны Нерчынскі дагавор. Прытоку людзей на новыя землі збольшага спрыяла прыгоннае права, якое было замацавана саборных выкладам 1649 года.

У 1654 казакі Багдана Хмяльніцкага, якія паднялі паўстанне супраць Польшчы, прысягнулі на вернасць маскоўскаму цару Аляксею. Гэты акт прывёў да руска-польскай вайны, у выніку якой Кіеў, Смаленск і значная частка Прыдняпроўя трапляе пад уладу Масквы.

Царкоўная рэформа патрыярха Нікана правакуе раскол. Змагары даўніны сыходзяць у апазіцыю, а ў Расіі ўзмацняецца вестэрнізацыя: з’яўляюцца «паліцы новага ладу» (рэйтары), у вышэйшых пластах грамадства ўзмацняецца цікавасць да заходняй культуры (тэатр, партрэтны жывапіс). Элементы расколу і Смуты праяўляюцца ў паўстанні Сцяпана Разіна (1670-1671).

Нашчадкі Залатой Арды

Крымскае ханства, Казанскае ханства, Астраханскае ханства, Сібірскае ханства і Нагайскія орды, што качавалі па тэрыторыі ад Дуная да Іртыша, былі нашчадкамі Залатой Арды.

Прыхільнікі ідэй еўразійства мяркуюць, што Расія з’яўляецца геапалітычным спадчыннікам Залатой Арды.

Расійская імперыя

Асноўны артыкул: Расійская імперыя

Пятроўскія рэформы

Пётр Вялікі

Стралецкія бунты 1682 і 1696 гадоў, баярскія сваркі, а таксама часовыя няўдачы ў вайне са шведамі (Бітва пры Нарве) прыводзяць цара Пятра да думкі аб неабходнасці карэнных рэформ з мэтай фарсіраванай мадэрнізацыі краіны. Пётр стварае ў Расіі сучасны флот, рэфармуе армію, адкрывае адукацыйныя ўстановы (Пецярбургская акадэмія навук), заахвочвае развіццё прамысловасці. Баярства і патрыяршаства скасоўваюцца, краіна дзеліцца на 8 губерняў (1708). Данское казацтва пасля Булавінскага паўстання губляе сваю аўтаномію. Вышэйшым дарадчым органам пры цары становяцца Сенат і Калегіі. Паўночная вайна адкрывае для Расіі ўсходняе ўзбярэжжа Балтыйскага мора. На новых землях закладваецца Санкт-Пецярбург (1703), куды пераносіцца сталіца дзяржавы. У 1721 годзе Расія аб’яўляецца імперыяй.

Расія ў XVIII стагоддзі

Пасля смерці Пятра ў Расіі наступіў нестабільны перыяд «дачаснікаў», які характарызуецца палацавымі пераваротамі і «засіллем замежнікаў» (Біронаўшчына). Фактычная ўлада ў краіне належала алігархічнаму Вярхоўнаму савету, які абапіраўся на лейб-гвардыю. Некаторая стабілізацыя пачалася падчас праўлення дачкі Пятра Лізаветы. Пры ёй быў адкрыты Маскоўскі універсітэт (1755), уладкаваны імператарскія рэзідэнцыі (Зімовы палац, Царскае Сяло) у стылі лізавецінскага барока і ўведзены мараторый на смяротнае пакаранне.

У 1762 годзе ў выніку чарговага палацавага перавароту да ўлады прыйшла этнічная немка Кацярына II. У ліку асаблівасцей яе праўлення называюць дараванне вольнасці дваранству, а таксама палітыка верацярпімасці, за што бурацкія будысты назвалі яе увасабленнем Белай Тары. Пры Кацярыне Расія набыла Паўночнае Прычарнамор'е (Наваросію, Кубань), Крым (1783), Беларусь (1792) і Літву (1795). Пачалося пранікненне рускіх на Амерыканскі кантынент (Уналашка). Частка зямель дасталася ў выніку руска-турэцкіх войнаў, частка — з прычыны падзелу Рэчы Паспалітай. Пад пачаткам Кацярыны дзейнічалі такія вялікія дзяржаўныя дзеячы як Дзяржавін, Ламаносаў, Сувораў і Ушакоў. Тым не менш, яе праўленне суправаджалася Пугачоўскім паўстаннем.

Расія ў першай палове XIX стагоддзя. Вайна 1812

Унук Кацярыны II Аляксандр I стаў апошнім імператарам, якія прыйшлі да ўлады ў выніку палацавага перавароту. На час яго праўлення даводзіцца вайна 1812 года, падчас якой французскаму імператару Напалеону пасля кровапралітнай Барадзінскай бітвы ўдалося захапіць Маскву. Тым не менш, у ходзе контрнаступлення руская армія пры падтрымцы саюзнікаў дайшла да Парыжа (1814). Расія стала ініцыятарам стварэння Святога Саюза (1815) і набыла рэшткі Польшчы разам з Варшавай. Таксама ўлада расійскага імператара распаўсюдзілася на Фінляндыю (1809), Бесарабію (1812) і Азербайджан (1813). Пачалася шматгадовая вайна з каўказскімі горцамі. Знамянальнай падзеяй праўлення Аляксандра стала ўстанова міністэрстваў (1802) і ліцэяў, у адным з якіх вучыўся Пушкін. Статус Расіі павышае Першае рускае кругасветнае плаванне пад камандаваннем Івана Крузенштэрна і Юрыя Лісянскага (1803-1806). Рускі адмірал Фадзей Белінсгаузен ў 1820 годзе адкрыў Антарктыду і назваў адзін з астравоў у гонар цара.

Усшэсце на пасад Мікалая I (брата Аляксандра I) запамрочылася паўстаннем у снежні 1825, якое абвясціла ідэалы «свабоды, роўнасці і братэрства». Правал паўстання (фактычна ваеннага мяцяжу) прывёў Мікалая да больш кансерватыўных перакананняў. За паўстаннем дзекабрыстаў рушыла ўслед Польскае паўстанне 1830, якое замацавала за Мікалаем рэпутацыю «душыцеля свабодаў». Расчараванне ў шляхецтве прывяло да таго, што апорай трона сталі разначынцы. У эпоху Мікалая ў Расіі будуюцца першыя жалезныя дарогі (Мікалаеўская чыгунка). Расія умацоўвае свае пазіцыі на Каўказе — паводле выніках Туркманчайскага дагавора (1828) Мікалай захаваў уладу над Паўночным Азербайджанам і Усходняй Арменіяй. Вайны з Турцыяй вядуцца з пераменным поспехам. Адмірал Нахімаў ў Сінопскай бітве (1853) наносіць поўнае паражэнне турэцкаму флоту, аднак з-за ўступлення ў Крымскую вайну англа-французскай кааліцыі (1854) Расія пераходзіць да абароны (Бамбаванне Адэсы, Абарона Севастопаля).

Расія ў другой палове XIX стагоддзя. Рэформы і контррэформы

Асноўны артыкул: Рэформы Аляксандра II

Сын Мікалая Аляксандр II (Вызваліцель) увайшоў у гісторыю як умерана-ліберальны цар-рэфарматар. Перш за ўсё, ён адмяніў прыгоннае права (1861), аднавіў аўтаномію універсітэтаў, пашырыў мясцовае самакіраванне — увёў суды прысяжных і земскія сходы, а таксама рэфармаваў войска на аснове ўсеагульнай вайсковай павіннасці (1874). Пры Аляксандры II канчаткова быў «заміраны» Каўказ, а ў склад Расіі пасля паразы імама Шаміля ўвайшлі Чачня і Дагестан (1864). Расія вяла паспяховыя вайны супраць Турцыі на Балканах, што прывяло да вызвалення паўднёваславянскіх народаў, у прыватнасці ў 1878 поўную незалежнасць атрымала Сербія і фактычную — Балгарыя. Пры Аляксандры II Расія далучыла Узбекістан і Туркменію (ахал-цякінская экспедыцыя), але страціла Аляску. З канца 1870-х гадоў у краіне меў месца рэвалюцыйны тэрор (арганізацыі «Зямля і воля», «Народная воля»), ахвярай якога стаў сам цар (1881).

Сын Аляксандра II, Аляксандр III, у афіцыйнай дарэвалюцыйнай гістарыяграфіі называўся міратворцы, паколькі ў яго кіраванне ўпершыню за доўгі час Расія не вяла вялікіх войнаў.

Закон 2 чэрвеня 1897 года ўпершыню ўводзіў нармаванне працоўнага дня. Паводле гэтага закону, для рабочых, занятых днём, працоўны час не павінны быў перавышаць 11,5 гадзін у суткі, а ў суботу і перадсвяточныя дні — 10 гадзін: «Для рабочых, занятых, хоць бы збольшага, у начны час, працоўны час не павінны перавышаць 10 гадзін у суткі». Пазней у прамысловасці Расіі быў заканадаўча ўстаноўлены 10-гадзінны працоўны дзень. Аднак на практыцы гэтая рэформа не выконвалася.

Расія ў пачатку XX стагоддзя. Рэвалюцыя 1905-1907 гадоў

Узыходжаннем Мікалая II спадарожнічаў трагічны інцыдэнт на Хадынскім полі (1896), у выніку якога загінула больш за 1 тыс. чалавек. Іншай падзеяй, якая негатыўна паўплывала на рэпутацыю цара, стала няўдалая руска-японская вайна 1904-1905 гадоў, у ходзе якой Расія страціла базу Порт-Артур і палову Сахаліна. Зрэшты, крызіс наўпрост з Мікалаем II тады яшчэ не звязвалі. Аднак 9 студзеня 1905 г. у Пецярбургу адбыўся крывавы разгон рабочай дэманстрацыі (Крывавая нядзеля). Хваляванні ўспыхнулі па ўсёй краіне. Прыкметна ўзмацніліся радыкальныя арганізацыі як левага (эсэры), так і правага (чарнасоценцы) толку. Цар вымушаны быў пайсці на шэраг рэформаў. Засноўвалася Дзяржаўная Дума (1906), прэм'ер-міністр П. А. Сталыпін ажыццявіў аграрную рэформу, якую некаторыя ўспрынялі як удар па традыцыйнай сялянскай абшчыне.

Першая сусветная вайна зноў паказала неэфектыўнасць дзяржаўнага апарату. Першапачаткова паспяховае наступленне рускай арміі ў Усходняй Прусіі скончылася паразай пад Таненбергам (1914). Далей вайна з Германіяй ўжо вялася на расійскай тэрыторыі. Паспяховы Брусілаўскі прарыў 1916 не меў стратэгічных наступстваў. Дваранства выказваў адкрытую незадаволенасць узрослым уплывам Рыгора Распуціна.

Фінскія землі да сяр. XX ст.

У 1323 годзе ўпершыню была вызначаная мяжа паміж Швецыяй і Наўгародскай дзяржавай, пры гэтым землі заселеныя фінамі цалкам увайшлі ў склад Шведскага каралеўства.

На Карэльскім перашыйку і паўднёвым узбярэжжы Фінскага заліва фіны ў асноўным сяліліся пасля 1617 года, калі гэтыя землі (як і паўночна-заходняе Прыладажжа) сталі часткай Швецыі паводле Сталбоўскага міру, якім скончылася руска-шведская вайна 1614—17 гадоў.

Пасля Паўночнай вайны ў 1721 годзе паўднёва-ўсходняя частка Фінляндыі была акупаваная Расійскай імперыяй.

Пасля Расійска-Шведскай вайны 1808—09 гадоў тэрыторыя Фінляндыі была цалкам далучаная да Расіі. Вялікім князем фінскім стаў расійскі цар, але непасрэднае кіраванне ажыццяўляў генерал-губернатар, а заканадаўчую ўладу прадстаўляў сейм. Але да 1863 года сейм не сабіраўся, і ў 1899 цар поўнасцю прысвоіў сабе права выдаваць законы для Фінляндыі без згоды сейму.

Часовы ўрад Расіі ў сакавіку 1917 года аднавіў аўтаномію Фінляндыі, а ў снежні 1917 сейм прыняў дэкларацыю незалежнасці. У ліпені 1919 ў краіне была абвешчана рэспубліка, і ў кастрычніку 1920 Фінляндыя падпісала мірную дамову з Савецкай Расіяй.

У канцы 1930-х гадоў СССР пачаў ваенныя дзеянні супраць Фінляндыі, якія скончыліся ў сакавіку 1940 паразай Фінляндыі. Пасля гэтай вайны Карэльскі перашыек і частка Карэліі адышлі да СССР.

У 1940-56 гадах існавала Карэла-Фінская ССР, якая затым увайшла ў склад РСФСР.

Землі Усходняй Прусіі да сяр. XX ст.

З V ст. на тэрыторыі сучаснай Калінінградскай вобласці жылі балцкія плямёны прусаў. У XIII—XIV ст. адбывалася нямецкая каланізацыя тэрыторыі, якая неўзабаве стала часткай Усходняй Прусіі з цэнтрам у Кёнігсбергу (сучасны Калінінград). У склад РСФСР гэтыя землі ўвайшлі ў 1945 годзе, нямецкае насельніцтва было дэпартаванае ў Германію.

РСФСР

Асноўны артыкул: РСФСР

Расійская Федэрацыя

Асноўны артыкул: Расійская Федэрацыя

Расія ў 1990-х гадах

Пасля распаду СССР у снежні 1991 года Расійская Федэрацыя фактычна здабыла незалежнасць. Прэзідэнт Ельцын і в. а. старшыні ўрада Гайдар пачалі праводзіць у краіне радыкальныя ліберальныя рэформы («шокавая тэрапія»), накіраваныя на станаўленне рынкавай эканомікі. Дзяржава спыніла рэгуляваць цэны на тавары. Адначасова з гэтым была абвешчана свабода гандлю, якая нярэдка набывала форму спекуляцыі. Прылаўкі крам сталі запаўняцца таварамі, прадпрыемствы і грамадзяне атрымалі свабоду эканамічнай дзейнасці.

Узмацнілася маёмаснае расслаенне на багатых і бедных, з’явіўся феномен «новых рускіх». Цёмнай бокам ліберальных рэформаў стала «крымінальная рэвалюцыя», у выніку якой руская мафія набыла міжнародную вядомасць. Перадзел уласнасці быў ажыццёўлены пад сцягам прыватызацыі дзяржуласнасці, калі багатыя набылі ў валоданне карысныя выкапні (алігархі). Пагоршылася дэмаграфічная сітуацыя (смяротнасць перавысіла нараджальнасць).

Дом Саветаў пасля абстрэлу з танкавых гармат 4 кастрычніка 1993 года

Радыкальныя рэформы, у выніку якіх значная частка краіны збяднела, выклікалі супраціў З'езду народных дэпутатаў і Вярхоўнага Савета Расіі, якое ўзначалілі старшыня Вярхоўнага Савета Руслан Хасбулатаў і віцэ-прэзідэнт Аляксандр Руцкі. У адказ Ельцын 21 верасня 1993 г. прыняў указ аб роспуску З'езду і парламента, які быў прызнаны антыканстытуцыйным і з’яўляўся падставай для адхілення Ельцына ад пасады прэзідэнта. Абвастрыўся канстытуцыйны крызіс, які выліўся ва ўзброенае паўстанне, падчас якога пратэстоўцы («народна-патрыятычныя сілы», па версіі адных, і «чырвона-карычневыя», па версіі іншых) разблакавалі парламент і пад кіраўніцтвам Макашова ўзялі штурмам будынак мэрыі Масквы (былы СЭВ), адкуль міліцыя вяла агонь па дэманстрантах, што падышлі да будынка Вярхоўнага Савета. Затым прыхільнікі Вярхоўнага Савета адправіліся да тэлецэнтра Астанкіна з мэтай прадастаўлення ім эфіру. Па нявысветленых да канца прычынах, байцы прапрэзідэнцкага атрада «Віцязь», якія знаходзіліся ў будынку тэлецэнтра, адкрылі агонь па прыхільнікам парламента. Затым Ельцын увёў войскі ў Маскву, пасля танкавых залпаў па Доме Саветаў з'езд народных дэпутатаў і парламент здаліся.

Ельцын ініцыяваў рэферэндум 12 снежня 1993 г., на якім была прынятая новая канстытуцыя Расіі. Прэзідэнт атрымаў шырокія паўнамоцтвы, замест Вярхоўнага Савета засноўваўся двухпалатны парламент, які складаецца з Дзяржаўнай Думы і Савета Федэрацыі. Вышэйшы орган улады — з'езд народных дэпутатаў касуецца. Саюзная рэспубліка РСФСР дэ-юрэ канчаткова стала незалежнай дзяржавай Расійская Федэрацыя. Падзеі кастрычніка-снежань 1993 канчаткова завяршылі распад СССР і 76-гадовы савецкі перыяд у гісторыі Расіі..

На фоне грамадскага супрацьстаяння пачалася Першая чачэнская вайна (1994-1996). Расійская армія беспаспяхова спрабавала справіцца з атрадамі сепаратыстаў, якія спачатку вялі партызанскую вайну на сваёй тэрыторыі, а потым перайшлі да маштабных тэрарыстычных рэйдаў углыб Расіі (рэйд Басаева і Радуева). У выніку, нясучы страты, расійская армія была вымушана пакінуць сталіцу Чачні і заключыць Хасавюртаўскія пагаднення. Паўночны Каўказ ператварыўся ў рэгіён падвышанай тэрарыстычнай пагрозы.

Цаной прыцягнення агрэсіўных паліттэхналогій камандзе Ельцына атрымалася захаваць уладу на прэзідэнцкіх выбарах 1996 года. Аднак у Расіі наспеў крызіс, які выказаўся ў абясцэньванне нацыянальнай валюты (дэфолт 1998 года). Эканоміка канчаткова набыла экспартна-сыравінную накіраванасць. Адрыньванне Косава ад Сербіі і Вайна ў Югаславіі выклікала ў грамадстве рост антыамерыканскіх і патрыятычных настрояў. Улада вымушана была пайсці на саступкі кансерватыўным сілам, што выявілася ў прызначэнні Прымакова прэм'ер-міністрам краіны (1998). На хвалі рэваншысцкіх настрояў у Расіі прэм'ер-міністрам быў прызначаны больш малады і энергічны падпалкоўнік КДБ у адстаўцы Уладзімір Пуцін, якому Ельцын 31 снежня 1999 года перадаў усю паўнату ўлады.

Літаратура

• Гісторыя Расіі ад Сярэднявечча да сучаснасці. Нарысы" / укл. Лявон Баршчэўскі. — Мн.: Зміцер Колас, 2018. — 536 с.
• История России. XX век: в 2-х т. / отв.ред. А.Б. Зубов. — Москва : АСТ, 2009. — Т. I. 1894—1939 гг. — 1024 с.
• Народы России: Энциклопедия. — М.: Науч. изд-во Большая Российская Энциклопедия. 1994.
• Расія // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 13. — Мн.: БелЭн. 2001.

Спасылкі

• Мартенс Ф. Ф., Собрание Трактатов и Конвенций, заключённых Россией с иностранными державами на сайте «Руниверс»
• Татищев В. Н., История Российская. Том первый. на сайте «Руниверс»
• С. М. Соловьёв, История России на сайте «Руниверс»
• Платонов С. Ф., Полный курс лекций по русской истории на сайте «Руниверс»
• В. О. Ключевский, Курс русской истории на сайте «Руниверс»
• Российская империя: История России с Древнейших времён, История Новой России.
• История России Архівавана 29 жніўня 2014. в библиотеке Университета дружбы народов.
• электронные книги по Истории России в библиотека Гумер.
• статьи и заметки по истории России, документальные фильмы.
• Подборки ссылок на сайте rushistory.stsland.ru
  • Краткий курс истории России
• Книги по анализу истории России
• Правители России и Советского Союза, биографическо-хронологический справочник Архівавана 4 жніўня 2020.
• Подборки ссылок на сайте history.ru
  • История России
• Юрий Семёнов «Россия: что с ней случилось в XX веке»
• Кривая империя, С. Кравченко.
• Подборка статей и книг на сайте журнала «Скепсис»
  • История России XVIII—XIX вв.
  • История России до XVIII в.
  • История России начала XX века
  • История СССР (1917—1991)
  • История Советской России 20-х гг.
  • История России после 1991 г.
• История России от древнейших времён
• ИСТОРИЯ РОССИИ — материалы, лекции, конспекты, аудиолекции, курсы, схемы, таблицы, тесты, книги, статьи (ЛУЧШИЕ)
• История России c древнейших времён до наших дней Архівавана 7 ліпеня 2018.
• Кремлион: История Руси в биографиях правителей
• Краткий курс истории России XX века в высказываниях её политических руководителей Архівавана 20 лютага 2017.
• История России: Краткий курс истории России.
• Словарь обиходного русского языка Московской Руси XVI—XVII вв.
• В. Я. Петрухин, Д. С. Раевский. Очерки истории народов России в древности и раннем Средневековье
• Полный курс лекций по истории России
• Россия в Средние века и раннее Новое время Архівавана 21 верасня 2022.
• Сайт, посвящённый истории