Альпла
| Альпла | |
| Альпла космосдан | |
| Эм мийик джери | Монблан (4808 м) |
| Тургъан джери | Франция, Италия, Швейцария, Германия, Австрия, Лихтенштейн, Словения, Монако |
| Узунлугъу | 1 200 км |
| Кенглиги | 260 км |
| Майданы | 190 000 |
| Къуралгъан заманы | Олигоцен |
| тюрлендириу |
|
Альпла (нем. Alpen, фр. Alpes, ит. Alpi, словен. Alpe) — Кюнбатыш Европаны эм мийик тауларыды. Францияны, Италияны, Швейцарияны, Германияны, Австрияны, Лихтенштейнни, Словенияны территорияларыны алады.
Лигурия тенгизден Ортадунай алашалыкъгъа дери узалгъан тау аркъала бла массивлени къатыш системасыды. Узунлугъу 1 200 км чакълы бир. Кенглиги 260 км дери чыгъады. Боден кёл бла Комо кёлню арасындагъы кёнделен ёзен бла мийигирек Кюнбатыш Альпла (мийиклиги 4 808 м, Монблан тау) бла алашаракъ эмда кенгирек Кюнчыгъыш Альплагъа юлешинеди (мийиклиги 4 049 м дери, Бернина тау).
Альпланы буршу структурасы альп джашлы къымылдаула бла къуралгъанды. Эм мийик, ёзек зонасы буруннгу кристалл (гнейсле, слюдалы сланецле) эм метаморфа (кварц-филлит сланецле) породаладан къурулгъанды, тау-чыран рельеф бла бузамандагъы бузланыуу (4000 км2 майдан алгъан, 1200 чакълы бир чыран). Чыранла бла ёмюрлюк къарла 2 500—3 200 метрге дери тюшедиле тюбюне. Ёзек зонадан шималгъа, кюнбатышха, эмда къыбылагъа тытырлыкъла бла мезозойну доломитлери эмда аладан джашыракъ флиш бла моласс формацияла джайылыбдыла.
Альпла — Европаны магъаналы климатайырыууду. Аладан шимал бла кюнбатышха орта климат бёлгеле джайыладыла, къыбылагъа субтропик джерлеарасы тенгиз ландшафтла орун аладыла. Кюнбатыш эмда шимал-кюнбатыш къабыргъаларында джауумла 1 500—2 000 мм чакълы бирдиле, бир-бир джерледе 4 000 мм дери боладыла. Альплада Рейн, Рона, По, Адидже, Дунайны онг къошакъ къобанлары башланадыла. Чыран эмда тектоник-чыран джаратыулу кёб кёл барды (Боден, Женева, Комо, Лаго-Маджоре эмда башхала).
Мийикликге кёре климатны тюрлениуюда былайда бек белгили болады. 800 метр мийикликге дери климат орта-джылыда, къыбыла къабыргъаларында Джерле арасы тенгизни климатыды, джюзюмле, кёгет терекле, джылыны сюйген кёкенле, кенгчапыракълы чегетле ёседиле. 800—1 800 метр мийикликде климат ортады, мылыды; кенгчапыракъ чегетледе эмен бла чынар ёседи, ёргерек чыгъа орунларын зыгыт тереклеге къоядыла. 2 200—2 300 метр мийикге дери климат къарны кёб эримей тургъан субальп, сууукъду. Асламысы болуб кёкенле бла мийикханслыкъ джайлыкъладыла. Андан башына ёмюрлюк къарлагъа дери — сууукъ климаты бла альп бёлгеди. Былайда алаша ханслы сыртланы джылны кёбюсюне къар басыбды. Аны башында — чыранлары бла, ташлы къабыргъалары бла нивал бёлге барды. Альпланы кюнчыгъыш къыйырлары - Лейт таула бла Карпатланы кюнбатыш къыйырларын — Хундсхаймер Берге къуру 14 км айрады [1].
Альпла, альпинизмни, туризмни, тау-лыжа спортну халкъла арасы аралыгъыды.
Альпланы географисы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Башында чертилгенча Альпла Кюнбатыш эмда Кюнчыгъыш Альплагъа юлешинеди. Аланы чеклери Швейцарияны кюнчыгъышында, Рейн сууну ёзени бла ётеди[2].
Белгиле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- ↑ Хайнбург таула
- ↑ Француз классификациягъа кёре Ара Альплада бардыла. Бу классификациягъа кёре Альпланы кесеклерини чеклери кърал чекле бла келише кетедиле — Кюнбатыш Альпла — Францияда, Ара Альпла — Швейцарияда, Кюнчыгъыш Альпла — Австрияда